A3
Bibilia Owodhile Dhavi Okalawo Mpaka Nsaka Nttino
Mwinya vina Nameta wa Bibilia otamela marhe a Ombarela. Ddi Iyene ovudhelile mazu aba alebiwe mmaleboni:
“Mazu a Yehova anokalawovi namukalakala.”—1 Pedro 1:25.
Mazu aba ba ebaribari masiki masaka abano vahilaniwo malebo oroma a dholeba dha Ebrayiko, Eramayiko, a obe Malebo a Egregu a Okristu. Kito ninawodhe dhavi okaana ebaribari wila miselu dhinfwanyeya mBibiliani masaka abano s’akakene dhali mmaleboni avudheleliwe vamaromo?
AKOPISTA AHIBARELA NZU NA MULUGU
Melebo a Ebrayiko awodheyile obareleya mwaha wa nlamulo navahile Mulugu, nakokomeza wi malebo anfwanyela okopiyariwa. b Motagiha, Yehova wahakokomeza amwene a mu Izrayel wila anfwanyela okosa kopiya dhawa dha malebo a Nlamulo. (Olibiha 17:18) Ottiya ejo, Mulugu wahavaha Alevita mabasa okoya Nlamulo vina a osunziha nlogo. (Olibiha 31:26; Nehemiya 8:7) Mwiyelele Ayuda o Babilónia watxedheliwani, wahiteya nikuru na akopista obe anamaleba, (Soferim). (Esdra 7:6) Na ovira wa mudhidhi, anamaleba aba ahikosa kopiya dhinjene dha manivuru 39 a Malebo a Ebrayiko.
Kito manivuru 27 a Melebo a Egregu a Okristu, abareliwe dhavi? Manivuru aba alebiwe na arumiwi ena a Yezu vina na anamasunza aye oroma. Afwaraga elemelelo ya anamaleba a Ayuda, Akristu oroma ankosa kopiya dha manivuru aba. (Kolosi 4:16) Masiki mulamuleli w’o Roma Dioklesiano vamodha na ena vatamelani otolotxa dholeba dha Akristu oroma, matxikwi na matxiki a dhipadaso dha malebo vina dholebiwa na mada dhawale, dhihikoyeya ofiyedha masaka abano.
Dholebiwa dha Okristu dhitapuleliwa vina na dhilogelo dhina. Bibilia oromile otapuleliwa na dhilogelo ninga Earmenio, Ekopta, Etiopi, Ejeorjiano, Elatino, vina Esiriyako.
OSAKULA KOPIYA DHINFWANYELA OTAPULELIWANA
Kopiya dhotedhe dhawale dha Bibilia kadhilebiwe n’ekalelo yakakene. Kito ninawodhe dhavi oziwa miselu dhebaribari dhalebiwe vamaromo?
Nipadduwo ntti ninoliganihiwa na yotagiha ya namasunziha onakumbirha anamasunza aye 100 wila akose kopiya ya kapitulu modha ya nivuru. Masiki akala muselu wali kapitulu ejile yoroma yakopiyariwa onorimela, oladdaniha muselu wa kopiya esile 100, onele oziwiha yaloga muselu woromayá. Masiki akala anamasunzayá anovonya mudhidhi woleba, kigawodheyile otene ovonya ddima modhene. Na mukalelo wakakene, anamasunzetxa agaladaniha matxikwi na matxikwi a dhipadaso dha malebo, vina kopiya dha manivuru a wale a Bibilia, anowodha ozinddiyela dhovonya dhikosile akopista ena, vina anowodha oziwa yaloga museluyá vamaromo.
“Vizinddiyelo dhinoniha okuluveleya wa dholeba dhehu dha Nipagano Niswa, s’ororomeleya opitta vizinddiyelo dha dholeba dhinjene dha attu ovuwa, esuwene dhihimpambiheya.”
Ninawodhe dhavi okaana ebaribari wi dhubuwelo dha miselu dhoroma dha Bibilia dhihitapuleliwa n’ekalelo yokuluveleya? Alogaga mwaha wa Malebo a Egregu a Okristu, ankuweliwa Nipagano Niswa, namasunzetxa wa Bibilia F. F. Bruce ohileba: “Vizinddiyelo dhinoniha okuluveleya wa dholeba dhehu dha Nipagano Niswa, s’ororomeleya opitta vizinddiyelo dha dholebiwa dhinjene dha attu ovuwa, esuwene dhihimpambiheya.” Iyene ohenjedhedha: “Kowiliwa Nipagano Niswa nali otaganyiheya wa dholebiwa dhihili dha relijiau, okuluveleya waye, ogahirumeliwa na attu enjene.”
Kapitulu 40 ya nivuru na Izaiya mu Rolu ya Mar Morto (ya yaka ya 125 ofiyedha 100 K.A.)
Muladdanihedhiwani na dholeba dha mada dha Ebrayiko dha vyaka txikwi vasogorhova, ofwanyiwe ottiyana ong’onovi bahi, mbwenyi ottiyanawa oko wali wa mulebeloyá
Kapitulu 40 ya nivuru na Izaiya mu Kodisi Alepo, dholeba dha mada dhamakamaka dha Ebrayiko dha akadda Masoretiko dha yaka ya 930 N.K.
Malebo a Egregu: Omagomelo wa sekulu 19 anamasunzetxa B. F. Westcott na F.J.A. Hort ahiladdaniha malebo a wale na dhipadaso dhiliwo dha malebo a Bibilia wila asasanyedhe kopiya dha malebo a Egregu dhafwanyela otapuleliwagana, esuwene dhonani wi dhantapulela mowakwana dholeba dhoroma. Sekulu 20 bili vari, Nikuru na Anamatapulela a Bibilia wa Elabo Eswa, ahilabihedha kopiya dha anamasunziha abo ninga nipara na otapulela wawa. Alabihedha vina mapapiro meena awale, anoneya ninga ba sekulu 2, obe 3 N.K. Ovenyana venevo ahoneya mapapiro menjene. Ottiya ejo, kopiya dhinfwanyela otapuleliwana, ninga dha Nestle na Aland vina dha Sociedades Bíblicas Unidas, dhinowoniha dhopepesa dhiswa dhifwanyile anamasunzetxa. Dhopepesiwa dhina dhifwanyile anamasunzetxa abo, dhihikiwa mBibiliani oddu.
Mowiwanana na kopiya esi dhalabihedhiwa wila dhitapuleliwena, enowoneya wila maversu meena a Malebo a Egregu a Okristu anfwanyeya mmaBibiliani meena awale ninga Versão Rei Jaime, dhilobo dhenjedhedhiwemo vasogorhova na akopista, vano txipo kadhakosa epaddi ya Malebo ovudheleliwa. Vano vowi ogawiwa wa makapitulu onlabihedhiwa na maBibilia menjene okosiwe sekulu 16, oburutxiwa wa maversu aba onorutxiha okontariwa wa makapitulu mmaBibiliani menji. Maleboyá baba: Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Joau 5:4; Merelo 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; vina Roma 16:24. Mbibiliani oddu versu esi dhihinfwanyeyamo, vamburoniva vahikiwa nota nintapulela mwahayá.
Nilogaga mwaha wa mazu enjedhedhiwe va Marko 16 (maversu 9-20), na ogoma wogwaddela wa Marko 16, vina mazu anfwanyeya va Joau 7:53–8:11, enowoneya wi versu esi kadhakosa epaddi ya dholeba dhoroma. Nona, mazu aba enjedhedhiwe, ahakosa epaddi ya dholebiwa dhoroma, kekiwemo mBibiliani oddu.
Dhipaddi dhina musasanyedheliwo wa ddimadha ohitxinjiwa wila ekiwemo mazu anrumela anamasuzetxa, wila anokosa epaddi ya dholeba dhoroma. Motagiha, mowiwanana na dholeba dhina, Mateu 7:13 onloga: “Kavolowani musuwo mung’ono, sabwani musuwo munddimuwa vina dila enddimuwa dhinowattukulela attu wukwani, enji anvira mwenemo.” Mmabibiliani meena mazu aba, “musuwo” kekiwemo vanleboniva. Vano masunzo akosiwe vasogorhova na dholebiwa dhawale ahoniha wi mazu aba “musuwo” ankosa epaddi ya dholeba dhoroma. Nona mBibiliani oddu mazuyá ahikiwamo. Dhikalawo dhotagiha dhinjidhene ninga esene. Mbwenyi matxinjoyá aba mang’ono vina kantxinja muselu wa Nzu na Mulugu.
Dholebiwa na mada va papiruni na 2 Korinto 4:13–5:4 dha yaka 200 N.K.
a Epaddi enfwarela enlogiwa Malebo a Ebrayiko bahi.
b Elobo modha yattukulela maleboyá okopiyariwaga jawi malebo oroma alebiwe mvitaganoni dhaharutxa onongeya.
