A B D E F G H I J K L M N O P R S T W Y Z

A

• Abisintu.

  Makupu a miri dhottiyana-ttiyana, owawa vina annuka vaddiddi. Va Ovuhulela 8:11, “owawa” onaddiwana orongozi wowawa vina onna veneno.

• Abismu.

  Nzu nindha mwa egregu ábyssos, nintapulela “mottabwa ovaya” obe “muhinfiyedheya, ohingoma.” Nzu ntti ninolabihedhiwa Mmaleboni a Egregu a Okristu wila naddiwena mburo obe ekalelo ya ofugeliwa. Ninowaddiwana vina masiye, mbwenyi ninotapulela dhilobo dhina.—Lk. 8:31; Rom. 10:7; Ovu. 20:3.

• Adomonyo.

  Dhottanddiwa dhomuyani dhabure, dhihinoneya vina dhinna owodha onddimuwa onapitta attu. Anokuweliwa ninga “ana a alobwana a Mulugu webaribari” va Wita 6:2 vina “anju” va Juda 6, anju abo kattanddiwe bali abure; ottiya ejo awene asakula anya okala amwiddani a Mulugu, mwa ohimwiwelela masiku a Nowe, vina ovitaganyiha na Satana mwa omusadduwela Yehova.—Oli. 32:17; Lk. 8:30; Mer. 16:16; Tia. 2:19.

• Afarizi.

  Nikuru namakamaka na relijiau ya Ayuda nikalilewo sekulu yoroma N.K. Awene kaali a ziza na anamakutta, mbwenyi anvingela ovirihamo Nlamulo vina anfwara dhilemelelo dha yeddelo yawa ninga elobo ya makamaka dhahene ninga nlamulo. (Mt. 23:23) Afarizi ankodda oravihiwa yeddelo-yeddelovi ya Agregu vina vowi àli anamasunzetxa a Nlamulo vina a yeddelo yawa, ahikana ettomo enddimuwa munlogonimwa. (Mt. 23:2-6) Ena mwa awene ankosa epaddi ya Sinedriyu. Dila dhinji awene ahipambihana na Yezu mwaha wa okoya siku na Sabuddu, ofwara dhilemelelo dha yeddelo yawa, vina sabwa ya wandana na attegi vamodha na anamapitxiha misoko. Enayá ahidha okala Akristu, ninga Saul w’o Tarsu.—Mt. 9:11; 12:14; Mk. 7:5; Lk. 6:2; Mer. 26:5.

• Afilozofu a Nikuru na Astóiku.

  Eskola ya afilozofu a Agregu arumela wi wagalala webaribari ondha mwa okalawo ninga munfuneliwani mowiwanana na dhottanddiwa dhili mwilaboni. Mwa awene, muttu onna zelu yebaribari onowiwa opa vina onojavo.—Mer. 17:18.

• Akadda Kaldeu.

  Attu akala nikome na mwinje Tigre vina Eufrate. Masaka awale sidadi enddimuwa ya elabo ya Akadda Kaldeu yakuweliwa Ur, sidadi ebaliwe Abrahamu.—Mer. 7:4.

• Akadda Medo.

  Attu a ziza na Madai mwana Jafé; awene akala ttukuwa dha mwango dho Irau edhile okala elabo ya akadda Medo. Akadda Medo ahikalavo va Pentekostini okosiwe o Jeruzalemi yaka ya 33 N.K.—Mer. 2:9.

• Akadda Samariya.

  Vamaromo-vene Samariya nali nzina na omwene wa mahimo kumi a o madhulu wa Izrayel, mbwenyi mupemberhiwe Samariya na akadda Asiria  yaka ya 740 K.A., akadda Samariya ahidha otaganyiheya na anawedda ekiwe mwilabonimwa na akadda Asiria. Masiku a Yezu, nzinana kanaddiwana attu a ttebe obe elabo yakakene bahi, mbwenyi naddiwana attu a nikuru na relijiau akala waddamana na sidadi yawale ya o Sikem vina o Samariya. Nikuru na relijiauyá ejo nahikana masunziho ottiyana na a Ayuda.—Jo. 8:48.

• Akaiya.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, enaddiwana provinsia ya o Roma yali ogusuni wa Grésia. Kapitaliyá yakuweliwa Korinto. Akaiya wantaganyiheya na sidadi dhotedhene dha o Peloponeso vina sidadi yakala vari va Grésia.—Mer. 18:12.

• Akerubim.

  Anju anna ettomo enddimuwa, ankosa mabasa a vawoka. Awene ahittiyana na aserafim.—Wi. 3:24; Obu. 25:20; Isa. 37:16; Ahe. 9:5.

• Akristu.

  Nzina navahile Mulugu anamafwara a Yezu.—Mer. 11:26; 26:28.

• Alabastro.

  Nzina na frasku dhing’ono mwekiwa perfume nasasanyiwa na malugu afwanyeya waddamela na sidadi ya Alabastroni w’Ejipitu. Fraskudhá eso dhankana mulomo mung’ono okuwene wafugiwa wila perfumeyá anakuttuwe. Nluguna nahidha oziweya na nzina nakakene.—Mk. 14:3.

• Alamuleli a Sidadi.

  Mulamulelani mwa akadda Roma, alamuleli a sidadi àli asogorheli a guverno. Mabasa awa ewanana na wang’anela ofwasa wa elaboyá, weddiha kobiri dha elobo, wattonga abale alupa malamulo vina oruma otxinutxiwa wa abale avonya.—Mer. 16:20.

• Alfa vina Omega.

  Mazina a letra noroma vina nomariha mu alfabetuni wa Egregu. Munivuruni na Ovuhulela anologiwamo dila ttaru ninga nzina na ettomo na Mulugu; mmaleboni mpu mazuyá anfuna atapulele “woroma vina womariha” “omaromelo vina omagomelo.”—Ovu. 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “Ekale dhawene,” obe “pumwenemo.” Mazu andha mu elogelo ya Ebrayiko amán, antapulela “okala wororomeleya, wokuluveleya.” Enologiwa “Amen” akala muttu onorumela oddubela, nlobelo obe mazu alogiwe. Mu nivuruni na Ovuhulela munologiwa “Amen” ninga nzina na ettomo, addiwagana Yezu.—Oli. 27:26; 1 Ma. 16:36; Rom. 1:25; Ovu. 3:14.

• Anamafwara a Herodi.

  Aziweya vina ninga Haerodiano. Awene àli akadda nlogo, abuwene akamihedha dhogana dha politika dha Herodi, mulamulelani mwaye mwattomiwiye na akadda Roma. Txino Asaduseu ena ankosa epaddi ya nikuru ntti. Anamafwara aba a Herodi avitaganyiha na Afarizi wi amusadduwele Yezu.—Mk. 3:6

• Anamasunziha Magano.

  Nsaka nali Yezu vati apano, nzuna ntti naddiwana attu asunzile Nlamulo. Awene annimusadduwela Yezu.—Mk. 12:38, 39; 14:1.

• Ang’aneli a Mwene w’o Roma.

  Nikuru na anyakoddo a o Roma ashagihiwa wila akale ang’aneli a mulamuleli w’o Roma. Nikuru ntti nahidha okala nikuru n’oliba, nttuwene nakamihedha owela obe otita vampaddoni wa mulamuleli ddi mulamuleli.—Flp. 1:13.

• Anju.

  Nzu ntti nindha mwa elogelo ya Ebrayiko mal’ákh vina Egregu ággelos. Mazu aba omeli antapulela  “mwanamukatti”, mbwenyi enologiwa “anju” agaddiwagana anamukatti a wirimu. (Wi. 16:7; 32:3; Tia. 2:25; Ovu. 22:8) Anju, dhottanddiwa dhomuyani dha guru enddimuwa, Mulugu wattanddile ahinatti wattandda attu otene a velaboni ya vati. Awene vina anoromoliwa mBibiliani ninga ‘matxikwi na matxikwi a akoddeli,’ “ana a Mulugu,” vina “neneri dha membesi.” (Oli. 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud. 14) Awene kattanddiwe na ewodhelo ya obalana, vano attanddiwe mmodha mmodha. Muttengo wawa onokwaranya amiliau 100. (Da. 7:10) Bibilia onologa wi awene akaana nzina nawa-nawa vina akaana ekalelo yawa-yawa, na ovyeviha awene anokodda webedhiwa vina anofiyedha orabela ologa mazina awa. (Wi. 32:29; Lk. 1:26; Ovu. 22:8, 9) Awene akaana dhittomo dhottiyana-ttiyana vina anottomeliwa mabasa ottiyana-ttiyana, ninga ottidda mabasa vamentoni va Yehova, ovuwiha miselu dhaye, wakamihedha adhari a Yehova ali velaboni ya vati, osoriha ottonga wa Mulugu vina okamihedha mabasa a olaleya miselu dhapama. (2 Am. 19:35; Ms. 34:7; Mt. 4:11; Lk. 1:30, 31; Ovu. 5:11; 14:6) Musogorho awene anele omukamihedha Yezu agarabaga koddo ya Harmagedón.—Ovu. 19:14, 15.

• Areópago.

  Mburo wottukuwa o Atena, omadhelo wa nzuwa o Akropolisi. Nali vina nzina na nikuru (tribunali) natugumana mburo obule. Paulo wahidhowiwana o Areópago na Afilozofu a nikuru na Estoiku vina Epikureu wi atapulele dharoromeliye.—Mer. 17:19.

• Arkanju.

  Nzu nintapulela “munddimuwa wa anju.” Maletra aba oroma “ark” antapulelela “munddimuwa” obe “wamakamakayá.” Vowi mazu aba, “arkanju” mBibiliani anlogiwana muttu mmodha bahi, eji entapulela wi oliwo arkanju mmodha. Bibilia onomutonya oddoyá ninga, Migeli.—Da. 12:1; Jud. 9; Ovu. 12:7.

• Asaduseu.

  Nikuru namakamaka na relijiau ya Ayuda, mwafwanyeya areli anna ettomo, vina anamakutta abuwene asogorhela mabasa akosiwa mumparhani. Awene ankodda oravihiwa yeddelo na masunziho a Afarizi. Awene karumela wi enowodheya attu ovenyihiwa mukwani, nne ngafuna okalawo wa anju. Ottiya ejo, awene annimusadduwela Yezu.—Mt. 16:1; Mer. 23:8.

• Aselgeia.—

  Kang’ana MWEDDELO WOHIFWANYELELA ONTOTA MANYAZO.

• Ázia.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, nali nzina na provinsia ya o Roma yataganyiheya na epaddi ya omaddowelo wa nzuwa wa elabo enkuweliwa Turkiya vina suwa dhina, ninga Samo na Pátmos. Kapitaliyá yali sidadi ya Éfezo.—Mer. 20:16; Ovu. 1:4.

B

• Baal.

  Mulugu wa akadda Kaná woniwa ninga mwinnya wa odhulu, wamurubwiha muzogwe vina wawodhiha obala. Nzina ntti “Baal” nanlabihedhiwa vina addiwagana amulugu a sidadi ejile, abuwene ahanetxa ttima. Nzu ntti na Ebrayiko nintapulela “Mwinya; Nabuya.”—1 Am. 18:21; Rom. 11:4.

• Belzebú.

  Nzina nina ninkuweliwana Satana, oli musogorheli obe mulamuleli wa muya dhabure. Txino nindha mwa nzina Baal-zebubi, mulugu w’ottambi webedhiwa na akadda  Filisti o Ekron.—2 Am. 1:3; Mt. 12:24.

• Buddu na Vinyu.

  Yobo yasasanyiwa na ttebe yotene ya enama ji enama ninga mbuzi obe nibila, mwenemo mwankoyiwa vinyu. Vinyu eswa yekiwa mmabudduni maswa sabwani egaroma okapudha enowita dióxido di karbonu onkosiha wi mabudduyá aweteye. Mabuddu maswa anonddamuwa mbwenyi mabuddu awale, kanddamuwetxa, anotayeya.—Joz. 9:4; Mt. 9:17.

• Brasa.

  Mpimo walabihedhiwa wila opimiwena ovaya wa manje, yanna meturu 1.8.—Mer. 27:28.

D

• Ddiabo.

  Nzina ninromoliwana Satana Mmaleboni a Egregu a Okristu, nintapulela “Namazivala.” Satana ovahiwa nzina ntti na Ddiabo sabwani ddi iyene oli musogorheli vina mwimeleli wa ottambi, onimuzivalela Yehova, nzu Naye napama, vina nzina Naye notxena.—Mt. 4:1; Jo. 8:44; Ovu. 12:9.

• Dekápoli.

  Otaganyiheya wa sidadi dha Agregu, vamaromo-vene yanna sidadi kumi (nindha mu elogelo ya Egregu déka, entapulela “kumi,” vina póli, “sidadi”). Vina nali nzina na murudda wa omadhelo wa nzuwa wa Nyaza y’o Galileya vina wa Mwinje Jordau, kuwenewo wafwanyeya sidadi esi dhinjidhá. Wali mburo wakosiwa marhondda vina woneyetxa ya Agregu. Yezu ovira mirudda esi, mbwenyi kuli ezinddiyelo enoniha wi iyene wahidhowa wona sidadidhá.—Mt. 4:25; Mk. 5:20.

• Denáriyu.

  Kobiri ya parata ya akadda Roma yalemela garama 3.85 vina yaakana kove ya Sézari epaddi modha. Wali muttengo wapitxiwa muttu agalaba siku nimodha vina kobiri “yapitxeliwa musoko” wakoka akadda Roma wila Ayuda apitxe.—Mt. 22:17; Lk. 20:24.

• Dhipano Dhowanana.

  Dhabalo dhabala anyakoddo wi avibarelena mukoddoni, ninga kapaseti, yabalo ya mujila embarela peto, sintu, sandaliya dhowanana koddo vina ebarelo enddimuwa.—1 Sa. 31:9; Ef. 6:13-17.

• Dh’omuniya.

  Masunziho awi attu akana muya onkalawovi maningoyá agakwa, onwodha ologa na attu aliwo modhela muttu mwina (ninga ng’anga) odduwene oneddihiwa na muyayá. Nzu na Egregu ninaddiwana “wira dha muniya” tti pharmakía, nintapulela “dhong’anga.” Nzu ntti ninowiwanana na dh’omuniya sabwani masaka awale dhanlabihedhiwa mirobwe wila dhikumbiriwe guru dha adomonyo wi dheriwena dhokwiri.—Gal. 5:20; Ovu. 21:8.

• Dila.

  Mazu anlabihedhiwa mwa nladdaniho Mmaleboni wila addiwena merelo obe mweddelo onrumela obe onkodda Yehova. Abale adhile okala anamafwara a Yezu Kristu, anromoliwa ninga akosa epaddi ya dila, kuloga ahifwara mweddelo wewanana na omuroromela wawa Yezu Kristu, afwaraga yotagiha yaye.—Mer. 19:9.

• Drakima.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, nzu ntti ninaddiwana kobiri ya parata ya Agregu yalemela garama 3.4.—Mt. 17:24.

E

• Ebuwa.

  Mburo wottukuwa obe palku yasasanyiwa na malugu, boloku obe miri dhakoddelihiwa na lanta wila vaperhekiwege mukutto obe lubani  wi ebedhiwena Mulugu. Mburo woroma wa tabernakulu vina wa mparha mwahikala “ebuwa eng’ono ya woru” vaddumeyiwa lubani. Ebuwayá ejo yasasanyiwe na miri dhakoddelihiwe na woru. Vattaddo va mparha, vahikala “ebuwa enddimuwa ya safurhi” vaperhekiwa mikutto dhoddumeya. Dhibuwa dhanlabihedhiwa vina wila dhikosiwena webedha w’ottambi.—Obu. 39:38, 39; 1 Am. 6:20; Mt. 5:23, 24; Lk. 1:11; Mer. 17:23.

• Egregu.

  Elogelo enlogiwa na attu o Grésia; vina enologiwa mugregu, addiwagana muttu obaliwe o Grésia obe ondha mwa anamudhi a o Grésia. Mmaleboni a Egregu a Okristu nzuna nihikana yotapulelamo yottiyana-ttiyana; Agregu anaddiwana attu a malogo otene ahili Ayuda, obe abale aravile yeddelo vina elogelo ya Agregu.—Jow. 3:6; Jo. 12:20.

• Emariha.

  Mazu a eziwelo obe gahala, ensunziha elobo ji elobo, obe anloga ebaribari ya makani-makanivi na mazu ogwaddela. Emariha ya mBibiliani dila dhinagu enkalaga n’ekalelo yopipiriha. Emariha enologa ebaribari yoziweya n’ekalelo y’opottowa. Mwa malogo menagu dhimariha dhinologiwa na attu enjene ninga ekalelo y’obedda obe y’oveyiha.—Ko. 12:9; 2 Pe. 2:22.

• Emela.

  Etagano enikiwa muttuni womunya wila edhakuwihe vina enowikiwa mu elobo-elobovi eli n’ekalelo ya manje; enaddiwana makamaka ottu omunyiwe omalile odhakuwa. Mbibiliani emela enologiwamo wila ezinddiyelihe ottega obe ovudda, vina enologiwa yaddiwagana wunuwa ohinoneya ommwadheyela dhipaddi dhotene.—Obu. 12:20; Mt. 13:33; Gal. 5:9.

• Engamuttu; Webedha Engamuttu.

  Engamuttu nladdaniho nintonya elobo-elobovi, yokalawo obe yowubuweliwa, egadhile olabihedhiwa muwebedhani. Webedha engamuttu entapulela oriha, okwela, webedha, obe webedha elobo-elobovi.—Ms. 115:4; Mer. 17:16; 1 Ko. 10:14.

• Eramayiko.

  Elogelo enladdana na elogelo ya Ebrayiko vina yalabihedha alfabetu wakakene. Vamaromo-vene aloga ba akadda Arameu mbwenyi vasogorhova edha okala elogelo yalogiwa na attu otene mmaronddani mumweneni mwa akadda Asiriya na akadda Babilónia. Vina yali elogelo yalogiwetxa Mumweneni mwa akadda Persia. (Ezd. 4:7) Dhipaddi dhina dha manivuru a Ezdra, Jeremiya vina Daniyel dhilebiwe na Eramayiko. Mazu meena a Eramayiko ahilabihedhiwa Mmaleboni a Egregu a Okristu.—Ezd. 4:8–6:18; 7:12-26; Jer. 10:11; Da. 2:4b–7:28; Mk. 14:36; Mer. 9:36.

• Eredda Yoraveya.

  Eredda ji eredda enraveya momaguva, endha okala ezini etotaga okwa.—Lk. 21:11.

• Eufrati.

  Mwinje munddimuwa vina wa makamakayá oli omaddowelo wa nzuwa wa elabo ya Ázia, vina mmodha wa mwinje minli dha o Mezopotamia. Onologiwa dila yoroma va Wita 2:14 ninga mmodha wa minje minayi dha mu Eden. Onokuweliwa vina ninga “Mwinje.” (Wi. 31:21) Onokosa maddile na epaddi ya omadhulu wa elabo yattomeliwe ana Izrayel.—Wi. 15:18; Ovu. 9:14; 16:12.

• Ezinddiyelo.

  Elobo, merelo, mikalelo obe woneya wa elobo  empadduwetxa wila yonihe elobo-elobovi empadduwa obe ya musogorho.—Mt. 24:3; Ovu. 1:1.

F

• Faraó.

  Nzina na ettomo navahiwa amwene a mw’Ejipitu. Amwene atanu akuweliwe na nzina ntti na faraó mBibiliani baba (Sizaki, Só, Tiraka, Neko, vina Hofra), mbwenyi ena mazinawa kanlogiwa, vamodha na abaleya alogile na Abrahamu, Mizé, vina Jozé.—Obu. 15:4; Rom. 9:17.

• Fibo.

  Muri onttiddela mulamuleli ninga ezinddiyelo ya onddimuwa waye wa ottonga.—Wi. 49:10; Ahe. 1:8.

• Filozofia wa Akadda Epikureu.

  Anamafwara a Filozofo wa Mugregu, Epikuru (341-270 K.A.). Filozofia wawa wavaha monelo wawi ojavo ji elobo yamakamaka ya mwigumini mwa muttu.—Mer. 17:18.

• Furu; Mfuruliwi.

  Nsaka nalamulela Akadda Roma, furu wali muttu wabaliwa “wofuruleyene” vina wanjavo dhotedhene dhanfwanyelela mukadda Roma. Vano “mfuruliwi” wali muttu wafuruliwa mudharini. Mudhari agafuruliwa dhifwariwaga ganodha wanlebeliwa ninga mukadda Roma, vano kasakuliwa wila akane ettomo mpaddi wa politika. Ofuruliwawa ogahikosiwe dhifwariwaga gano dhotene kakela dhotedhene dhanfwanyelela mukadda Roma.—1 Ko. 7:22.

G

• Gari.

  Akala malugu mang’ono, obe pedasu dhing’ono dha miri obe dha malugu, dhalabihedhiwa wila eganiwena yokosa. Dhekiwa vaguwoni obe dhekiwa muyoboni ngamala ovokeliwa vati. Oddule wamotteliwa obe waburutxiwa, wakala odduwene osakuliwe. Dila dhinji ejuwoyá yakosiwa na nlobelo.—Mt. 27:35; Mer. 1:26.

• Goyi Enddimuwa.

  Nzu ntti “goyi” ninovaha monelo wa masoso obe otabuwa oniteya mwaha wa orutxa wa dhilobodhá. Yezu ologa mwaha wa “goyi enddimuwa” egagweliwe Jeruzalemi vina onologa makamaka mwaha wa goyi egadhile vasogorhova ejuwene egagwelile attu otene, eniwanana na ‘odha waye na nttittimiho.’ (Mt. 24:21, 29-31) Paulo onologa mwaha wa goyi eji ninga ekalelo ya ottonga woligana wa Yehova, okuwene ogagweli “abale ahinimwiwelela Mulugu vina ahiniwelela miselu dhapama” mwaha wa Yezu Kristu. Vanleboni na Ovuhulela kapitulu 19, Yezu onologiwavo àsogorhelaga anyakoddo a wirimu wila arabe koddo na “enama yowopiha vina amwene a mwilaboni vamodha na anyakoddo awa.” (2 Te. 1:6-8; Ovu. 19:11-21) “Muttitti munddimuwa” onovuneya va goyini eji. (Ovu. 7:9, 14)—Kang’ana HARMAGEDÓN.

• Guwo Yarugunuwela Ngome.

  Epaddi yotakulu yarugunuwela tabernakulu, vasogorhova epaddi modha ya ttaddo yanna ngome erugunuwelaga mparha wotene. Ebuwa vaperhekiwa mikutto dhoddumeya yafwanyeya mwari mwa guwo ya ngome ya tabernakulu vina mwari mwa guwo ya ngome ya mparha. Bibilia vina onologa wila nyumba dha amwene vina nyumba dhina dhankana ngome ya guwo.—Obu. 8:13; 27:9; 1 Am. 7:12; Mt. 26:3; Mk. 15:16; Ovu. 11:2.

H

• Hades.

  Nzu na Egregu ninligana na nzu na Ebrayiko “Seol.” Nintapuleliwa ninga “Masiye” (na letra noroma ninddimuwa), oli mburo onikiwa attu otene.—Kang’ana MASIYE.

•  Harmagedón.

  Nindha mu nzuni na Ebrayiko Har Meghiddóhn, nintapulela “Mwango w’o Megido.” Nzuna ninowiwananihiwa na “koddo ya siku ninddimuwa na Mulugu, Namawodha-wodha,” venevo vanfuna otugumana amwene a elabo yotene wila awane na Yehova. (Ovu. 16:14, 16; 19:11-21)—Kang’ana GOYI ENDDIMUWA.

• Hermes.

  Mulugu wa Agregu, mwana wa Zeus. O listra, Paulo wahaganyedhiwa wi ddi Hermes, sabwani mulugu oddu woniwa ninga mwanamukatti wa amulugu vina mulugu waziwa ologa na ttotto.—Mer. 14:12.

• Herodi.

  Nzina na anamudhi a anamattonga attomiwe na akadda Roma wila àlamulelege Ayuda. Herodi Munddimuwa, ohivuwa mwaha wa omagiha wili mparha w’o Jeruzalemi, vina olamula opiwa wa aima, atamelaga ompa Yezu. (Mt. 2:16; Lk. 1:5) Ana a Herodi Munddimuwa, Herodi Arkelau vina Herodi Antipas, àttomiwa wila alamulele dhipaddi dha omwene wa babiwa. (Mt. 2:22) Antipas wali mulamuleli wa distritu ttaru, odhile oziweya ninga “mwene,” odduwene olamuleli mwari mwa vyaka ttaru na jiddiga dhikosile Kristu mabasaye, ofiyedha mudhidhi wa mapadduwo alebiwe va Merelo kapitulu 12. (Mk. 6:14-17; Lk. 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mer. 4:27; 13:1) Mmaleliye, Herodi Agripa I, mudhuli wa Herodi Munddimuwa, wahipiwa na anju wa Mulugu mulamuleliye mwa mudhidhi mung’onovi. (Mer. 12:1-6, 18-23) Mwanaye, Herodi Agripa II, owela vampaddoniva vina olamulela ofiyedha mudhidhi wasadduweli Ayuda akadda Roma.—Mer. 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hisopo.

  Muri onna mataba vina dhirasi dhoyeva, walabihedhiwa wila niwaziwena nikami vina manje, mmittuponi dhovikoddelihana. Txino wali manjerona. (Origanum maru; Origanum syriacum). Hisopo onlogiwa va Joau 19:29, txino wali manjerona wamageleliwe wirasini obe omurereni wa sorghum (Sorghum vulgare), vowi olapa wa muri obu ogahiwodhiha esponja yabwinihiwe mvinyuni yonyunya ofiya omulomoni wa Yezu.—Ahe. 9:19.

I

• Iliriku.

  Provinsia ya o Roma ya omadhelo wa nzuwa wa elabo ya o Grésia. Kinziweya akala Paulo ohilaleya o Iliriku, mbwenyi mmabasani mwaye a olaleya iyene okosa oleddo adhowaga elabo ejo.—Rom. 15:19.

• Insensariyu.

  Dhobo dhasasanyiwa na woru, parata obe safurhi, dhalabihedhiwa mutabernakulu obe mumparhani wila muddumeyiwege lubani, vina dhiburutxiwegena makara vebuwani vaperhekiwa mikutto, vina dhali dhipano dhaburutxiwana munddura wa panti enddimuwa ya woru. Dhankuweliwa vina dhipano dhoddumeyana.—Obu. 37:23; 2 Ma. 26:19; Ahe. 9:4.

• Izrayel.

  Nzina nivahiwe Jakob na Mulugu. Vasogorhova nahidha okuweliwana ziza naye notene. Ziza na Jakob nidhile mwa ana 12 dila dhinjene ankuweliwa ana Izrayel, murala wa Izrayel, nlogo na Izrayel, attu a Izrayel obe akadda Izrayel. Nzina ntti Izrayel nanlogiwana omwene wa mahimo kumi akala omadhulu, namwalanile na omwene w’o Juda  wakala epaddi yogusuni. Vasogorhova nzuna nihiromoliwana Akristu ottikitteliwa “Izrayel wa Mulugu.”—Gal. 6:16; Wi. 32:28; Mer. 4:10; Rom. 9:6.

J

• Jakob.

  Mwana Izaki na Rebeka. Vasogorhova Mulugu omuttuva nzina na Izrayel, vina iyene ohidha okala nikolo na nlogo notene na Izrayel (ankuweliwa vina akadda Izrayel vina musogorhomwa Ayuda). Jakob wali babi wa ana 12 vina ana a aboyá ahita mahimo 12 a nlogo na Izrayel. Nzina na Jakob nihala nilabihedhiwaga naddiwagana nlogo obe attu a Izrayel.—Wi. 32:28; Mt. 22:32.

• Jeberuwa.

  Muyana ongona na mulobwana mwina ohili mamune, akoselaga wi akane kobiri. (Nzu ntti na Egregu “jeberuwa,” pórne, nindha mwa nzu nintapulela “oguliha.”) Nzuna makamaka anaddiwetxena ayana, mbwenyi Bibilia vina onowaloga alobwana àli ajeberuwi. Munlamunoni na Mizé mwankoddihiwa merelo aba a ojeberuwa vina kobiri dhapitxeliwa ajeberuwa kadharumeliwa wi dhiperhekiliwe Yehova mumparhani, mottiyana na elemelelo ya amalabo abuwene awika ajeberuwa vina ajeberuwi mumparhani wila aranjule kobiri. (Oli. 23:17, 18; 1 Am. 14:24) Bibilia onologa mazu aba mwa nladdaniho awaddagana attu, malogo obe makuru anloga wila anomwebedha Mulugu, oku avivolotxaga muwebedhani webewene. Motagiha, nikuru na relijiau ninkuweliwa “Babilónia Munddimuwa” munivuruni na Ovuhulela ninologiwa ninga jeberuwa sabwa ya ovitaganyiha na alamuleli a mwilaboni mpuno wi akaane ovuwa vina dhorela.—Ovu. 17:1-5; 18:3; 1 Ma. 5:25.

• Jehena.

  Nzina na Egregu na Muwulo w’o Hinom, nali epaddi ya ogusuni vina omaddowelo wa nzuwa w’o Jeruzalemi wawale. (Jer. 7:31) Yahivuhuleliwa wi ogahikala mburo ogavokeliwa miruttu. (Jer. 7:32; 19:6) Kuli ezinddiyelo enoniha wila dhinama vina attu anvokeliwawo amentwene wila addumeyiwe obe atabutxiwe. Nona kahiyo mburo ohinoneya wenewo onddumeyiwa attu vamottoni okala n’okala-wene. Mbwenyi Yezu na anamasunza aye ahiloga mazu aba wila azinddiyelihe otxinutxiwa wa “okwa wanawili,” kuloga, otolotxiwa ohingoma, opiwa.—Ovu. 20:14; Mt. 5:22; 10:28.

• Judá.

  Mwana wanonayi wa Jakob na mwadhiye Liya. Jakob bali nena na okwa wahivuhulela wila mulamuleli wa makamaka vina wa masiku otene agadhile munihimoni na Judá. Yezu mwigumini mwaye ninga muttu wali wa ziza na Judá. Nzina ntti Judá ninowaddiwana vina nihimo na Judá, vina musogorhomwa omwene wa Judá.—Wi. 29:35; 49:10; Ahe. 7:14.

K

• Kanga.

  Muri wattukuliwa vetturuni na mittorho dhamageleliwa oku-n’oku, obe kanga ya tabwa yekiwa mukotti mwa dhinama bili dholimana (dila dhinji yamageleliwetxa ng’ombe) wila dhiwete txaruwa, treno vina dhipano dhina obe myuva. Adhari dila dhinjene anttukula kanga wila attebena mittorho dholemela, nona kanga yanlabihedhiwa wila ezinddiyelihe odhari, omwiwelela muttu, otabutxiwa vina goyi. Otapula obe winda kanga yatapulela  ofuruleya mudharini, mutabutxiwani vina mupujiwani.—Ona. 26:13; Mt. 11:29, 30.

• Karo.

  Muva wa maroda meeli wawetiwa na akavalo, yalabihedhiwa wila ettukuliwena mittorho, ekosiwena oleddo vina mukoddoni.—Obu. 14:23; Ana. 4:13; Mer. 8:28; Ovu. 9:9.

• Kobiri ya Guverno.

  Kobiri empitxa Estadu obe mulamuleli, apitxelaga estadu yina obe ampitxelaga mulamuleli mwina wila onihe wiwelela, akane murenddele obe avahiwe nibarelo.—2 Am. 3:4; 18:14-16; 2 Ma. 17:11.

• Koro.

  Mpimo ompimiwana dhilobo dhowuma vina dhili ninga manje. Yakwanela malituru 220, mowiwana na mpimo wa batu.—1 Am. 5:11; Lk. 16:7.

• Kovadu.

  Elapi enroma wigugunyoni mpaka vangomela ebuno ya vari va nlada. Kovadu yalabihedhetxa Ana Izrayel olapawa wali wa asentimeturu 44.5, mbwenyi awene anlabihedha vina kovadu yolapa, yana asentimeturu 51.8.—Wi. 6:15; Mt. 6:27; Lk. 12:25; Ovu. 21:17.

• Kristu.

  Nzina na ettomo na Yezu, nindha mwa nzu na Egregu Khristós, ninligana na nzu na Ebrayiko nintapuleliwa “Mesiya,” obe “Ole Ottikitteliwe.”—Mt. 1:16; Jo. 1:41.

• Kurtina.

  Yali guwo yokoddela yasoneliwe maladdaniho a akerubim, ejuwene yagawa Mburo Wokoddela na Wokoddela-koddela, wa tabernakulu vina wa mparha.—Obu. 26:31; 2 Ma. 3:14; Mt. 27:51; Ahe. 9:3.

L

• Leptoni.

  Nsaka na Malebo a Egregu a Okristu, leptoni yali kobriri eng’ono ya Ayuda yasasanyiwa na safuri obe bronzi. Mmabibiliani meena etapuleliwe ninga “óbolo.”—Mr. 12:42; Lk. 21:2.

• Levi; Mukadda Levi.

  Mwana wanoraru wa Jakob ombalileye na mwadhiye Liya; vina nihimo ninna nzina naye. Ana oraru a Levi betile makuru mararu a akadda Levi. Dila dhina mazu aba “Akadda Levi” anaddiwana nihimo notene, mbwenyi kanikiwamo anamakutta a murala wa Aroni. Nihimo na Levi kanakelile epaddi ya Elabo Yopikirheliwa mbwenyi navahiwe sidadi 48 dhali mwari mwa dhilabo dha mahimo meena.—Oli. 10:8; 1 Ma. 6:1; Ahe. 7:11.

• Lubani.

  Otaganyiheya wa orongozi vina balsamu wonukela onzwa vang’ono-vang’ono wiweyaga onukwelawa. Lubani walabihedhiwa mutabernakulu vina mumparhani, wakosiwa makamaka na vitagano nayi. Lubaniyá addumeyiwa na membesi vina na txiguwo vebuwani vaddumeyiwa mikutto, yakala Mburo Wokoddela. Siku na Oleveleliwa Dhottega, lubani waddumeyiwa Mburo Wokoddela-koddela. Wazinddiyeliha malobelo orumeliwa a adhari ororomeleya a Mulugu. Vano Akristu kankokomezeliwa omulabiheda lubani.—Obu. 30:34, 35; Ona. 16:13; Ovu. 5:8

• Lutu.

  Ekalelo ya okubanya mwaha wa okweliwa muttu obe mwaha wa ogweliwa ntowa. Nsaka na Bibilia yali elemelelo okoya lutu, kuloga okubanya mwa mudhidhi mwinjene. Ottiya wunla bahi, attu enna annabala guwo dhinoniha okubanya wawa, vina anviwazela munddura mmusorhoni. Masaka meena anwobiwa attu awodha wunla vokwani wi akalevo muttuyá  agekiwaga.—Es. 4:3; Mt. 11:17; Mk. 5:38; Jo. 11:33; Ovu. 21:4.

M

• Mabalaga.

  Mabalaga, insetu dhinedda nikuru-nene dhigamwalaga. Munlamuloni na Mizé mabalaga oniwa ninga yoja ehinkwaruliha. Makuru manddimuwa a mabalaga aja dhotedhene dhafwanyani, atotelaga otolotxa, oniwa ninga ezini.—Obu. 10:14; Mt. 3:4.

• Mabasa Okoddela.

  Mabasa okoddela ankosa muttu, abuwene aniwanana na omwebedha waye Mulugu.—Rom. 12:1; Ovu. 7:15.

• Mahala a Mulugu.

  Mazu a Egregu anvaha monelo wa ejile eli yapama vina yozivela. Dila dhinji mazuyá anolabihedhiwa wila addiwena mvaho wapama obe mukalelo wapama w’ovaha. Agaddiwagana mahala anvaha Mulugu, nzuna ninaddiwana mvaho onvaha Mulugu na murima wotene ahijedhelaga wiyihedhiwa. Dhahene enowoneya wi eji ekalelo enddimuwa ya otapuwa mada wa Mulugu, okwela onddimuwa vina opama onna Mulugu na attu. Nzu ntti na Egregu ninotapuleliwa vina ninga “opama onireliwa muttu” obe “mvaho wapama.” Kuloga mvaho munddimuwa onkosiwa na namavahayá mwaha wa otapuwa waye mada.—2 Ko. 6:1; Ef. 1:7.

• Malebo.

  Malebo okoddela a nzu na Mulugu. Nzuna ninfwanyeya Mmaleboni a Egregu a Okristu bahi.—Lk. 24:27; 2 Tm. 3:16.

• Mana.

  Oja wamakamakaya wa ana Izrayel mwari mwa vyaka 40 dhalani mwiddeddereni. Obu wali oja wavaha Yehova. Mwa ntikiniho manayá wanfwanyeya vadhulu va omyo membese etene, vano na Masabuddu kuwafwanyeya. Monele ana Izrayel dila yoroma, awene ahiloga dhahi, “Ejiyá txini?” obe, na Ebrayiko, “man huʼ?” (Obu. 16:13-15, 35) Yezu vina ohiloga mana, mwa nladdaniho.—Jo. 6:49, 50

• Manyaga a Vebuwani.

  Dhali dhipaddi dha komo nayi dha ebuwa dhakoromanela otakulu ninga manyaga.—Ona. 8:15; 1 Am. 2:28; Ovu. 9:13.

• Maranya; Muliba Maranya.

  Eredda yowopiha empatta ttebe. Malebo agalogaga maranya kanaddana bahi maranya anziweya masaka abano, sabwani kaapatta attuvi bahi mbwenyi vina ampatta guwo vina nyumba. Muttu onna maranya onkuweliwa muliba maranya.—Ona. 14:54, 55; Lu. 5:12

• Masedónia.

  Murudda wakala epaddi yomadhulu y’o Grésia yasogorheliwa na Alexandere Munddimuwa vina yakanavi independesiya ofiyedha mudhidi wagonjihiwani na akadda Roma. Dila yoroma yadhowile murumiwi Paulo o Europa, Masedónia yali provinsia y’o Roma. Paulo oheddelela murudda obu dila ttaru.—Mer. 16:9.

• Masiku Omariha.

  Nzu ntti na meena oladdanana, ninga “omagomo wa masaka,” ninologiwa mmavuhuloni a Bibilia wila naddiwena mudhidhi ogoneyile wakwanihedheya wa winjiva wa mapadduwo. (Eze. 38:16; Da. 10:14; Mer. 2:17) Mowiwanana na ekalelo ya nivuhulona, masiku omariha anowaddiwana mudhihi wa masiku mang’onovi obe wa vyaka dhinjene. Dila dhinji, Bibilia onolabihedha nzu ntti wila addena “masiku omariha” a elabo ejino, mwari mwa mudhidhi wa odha wa Yezu  n’ekalelo yohoneya.—2 Tm. 3:1; Tia. 5:3; 2 Pe. 3:3.

• Masiye.

  Nzuna nigalebiwa na letra noroma ning’ono, onaddiwana mburo oninteriwa muttu; vano nigalebiwa na letra noroma ninddimuwa, onaddiwana mburo onikiwa attu otene; nzuna ninladdana na nzu na Ebrayiko “Seol” vina na Egregu “Hades.” Mmabibiliani onologiwa ninga mburo wa nladdaniho obe ekalelo ehinwodhiha okosa mabasa nne wubuwela.—Wi. 47:30; Ko. 9:10; Mt. 27:61; Mer. 2:31.

• Masiye a Aliba Okwa Anubuweliwa na Mulugu.

  Onaddiwana mburo mwekiwa maningo a muttu okwile. Mazuyá andha mwa nzu na Egregu mnemeíon, ninnoneliwamo ninga “wubuwela,” yonihaga wila muttuyá okwile onele wubuweliwa.—Jo. 5:28, 29.

• Matikiniho; Mabasa Otikiniha.

  Merelo vina dhopadduwa dhinkwaranya owodha wotene wa attu, dhinoniwa ninga dhinireya na guru dha dhokalawo dhomuyani. Mazu ninga aba “ezinddiyelo,” vina “yotikiniha” anolabihedhiwa mBibiliani ninga mazu oladdana.—Mt. 11:20; Mer. 4:22; Ahe. 2:4.

• Mattanga a Ottabelana Mparha.

  Siku nimodha vayakani nobuweliwa okoddelihiwa wa mparha, mwamalelani okwarulihiwa na Antioku Epifaneo. Mattanga a masiku matanu na mararu, aroma siku 25 na mweri wa Kizleu.—Jo. 10:22.

• Mattanga a Pawu Dhotowa Emela.

  Mattanga oroma mwa mattanga mararu manddimuwa akosa ana Izrayel vayakani. Aroma siku 15 na mweri wa Nisani, siku na Paskwa nigavira vina angonelavi masiku matanu na meli. Mudhidhi obo ana Izrayel aja bahi pawu dhotowa emela, obuwelaga Obudduwa wawa w’Ejipitu.—Obu. 23:15; Mk. 14:1.

• Mattanga a Tabernakulu.

  Ankuweliwa vina Mattanga a Misasa, obe Mattanga Otugumaniha. Akosiwa siku 15 ofiyedha 21 na mweri wa Etanimi. Mattanga aba akosiwa omagomo wa nsaka na osinanga wa ana Izrayel, vina wali mudhidhi wa ottaba vina womutamalela Yehova mwaha wa oruriha milima dhawa. Mwari mwa mudhidhi obu wa mattanga attuyá akala mmisasani obe mvittalani, wila obuwele Obudduwa wawa w’Ejipitu. Mwa mattanga mararu afuniwana alobwana otene a ana Izrayel odhowa o Jeruzalemi, ntti nali nimodhana.—Ona. 23:34; Ezd. 3:4; Jo. 7:2

• Maveya.

  Makaba amburutxiwa o ttagani muttu agavettaga obe agasusuraga. Maveya anologiwa mwa nladdaniho ninga ezinddiyelo ya dhilobo dhihinlabela elo obe dhihinna ttima.—Ms. 1:4; Mt. 3:12.

• Mburo Onnyigaliwa Vinyu.

  Dila dhinji enaddiwana tanki bili dhatopiwa vamaluguni na mpimo dhottiyana, uvadha dhanyigaliwa mutankini enddimuwa, sumuna nakuttuwela mutankini eng’ono. Nzuna ninolabihedhiwa mwa nladdaniho wila niromoliwena ottonga wa Mulugu.—Ovu. 19:15.

• Mburo Wokoddela.

  Mburo woroma vina munddimuwayá wa tabernakulu vina wa mparha, obuyá onottiyana na mburo wa mwari wakuweliwa Mburo Wokoddela-koddela. Mburo Wokoddela wa tabernakulu, mwahikala panti enddimuwa yasasanyiwe na woru, ebuwa ya woru  vaddumeyiwa lubani, meza vekiwa pawu dhaperhekeliwa Mulugu na dhobo dhina dha woru. Mburo Wokoddela wa mumparhani, mwankala ebuwa ya woru, panti kumi dhinddimuwa dhasasanyiwe na woru vina meza kumi a woru vekiwa pawu dhaperhekeliwa Mulugu.—Obu. 26:33; Ahe. 9:2.

• Mburo Wokoddela-koddela.

  Mburo wa mwari mwa tabernakulu vina wa mparha, kuwenewo wakala yobo ya nipagano; vina wankuweliwa Mburo Wokoddela-koddelayá. Mowiwanana na Nlamulo na Mizé, warumelihiwa ovolowa Mburo Wokoddela-koddela wali namakutta munddimuwa, vina iyene wavolowawo siku nimodha vayakani, Siku na Oleveleliwa Dhottega.—Obu. 26:33; Ona. 16:2, 17; 1 Am. 6:16; Ahe. 9:3.

• Mesiya.

  Nzu nindha mwa nzu na Ebrayiko ninloga “muttikitteliwi” obe “ole ottikitteliwe.” “Kristu” nzu na Egregu ninligana na Mesiya.—Da. 9:25; Jo. 1:41.

• Miliya.

  Mpimo wa olapa wa oleddo, onlogiwa dila modha bahi mmaleboni oroma a Malebo a Egregu a Okrsitu, va Mateu 5:41, txino onaddiwana miliya wa akadda Roma wakwanela meturu 1.479.5. Dila dhina ttaru dhinlogiwa nzu ntti “miliya” va Luka 24:13, Joau 6:19, vina va Joau 11:18 enaddiwa miliya ya estadiyu, ejuwene etxinjiwe ninga estadiyu mmaleboni oroma.

• Miselu Dhapama.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu dhinaddiwana miselu dhapama dha Omwene wa Mulugu vina dha ovuneya ondha mwa omuroromela Yezu Kristu.—Lk. 4:18, 43; Mer. 5:42; Ovu. 14:6.

• Mina.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, mina modha yakwanela madrakima 100. Vina Yalemela garama 340.—Lk. 19:13.

• Mira.

  Orongozi wonukela ondha mwa makupu ottiyana-ttiyana a minga obe miri dhinkosa epaddi ya Commiphora. Mira yali etagano modha mwa esile dhakosiwana makura attikitteliwana muttu. Anlabihedhiwa wila anukelihena dhilobo ninga guwo, kama vina wantaganyihiwa na alowe wi akanyiwena maningo a muttu. Wantaganyihiwa vina na vinyu wila ekale murobwe. Yanlabihedhiwa mira agasasanyedhiwaga maningo wila ekiwe.—Obu. 30:23; Gal. 7:17; Mk. 15:23; Jo. 19:39.

• Mivaho dha Ttagaraga.

  Mivaho dha omukamihedhana muttu onjombeliwa. Mmaleboni a Ebrayiko mivaho esi kadhinlogiwamo, mbwenyi Nlamuno nannavaha ana Izrayel malago aloga mwaha wa ofuneya wa wakamihedha ayelegi.—Mt. 6:2.

• Mweri Muswa.

  Siku noroma na myeri dhotedhene mu kalendariyuni wa Ayuda. Nali siku na otugumana, oja mattanga vina operheka mikutto dhavawoka. Musogorhomwa siku ntti nihidha okala siku najiwa mattanga mwilaboni mpule mwetemwene, vina attuyá kattidda mabasa siku ntti.—Ole. 10:10; 2 Ma. 8:13; Kol. 2:16.

• Molok.

  Mulugu wa akadda Amoni; txino ddi mulugu wakene onkuweliwa Malkam, Milkom, vina Molek.—Mer. 7:43.

• Mparha.

  Nyumba yamagiwe o Jeruzalemi, yahalile vamburoni va musasa weddana ana Izrayel, wali mburo wa webedha. Mparha woroma wamagiwe na Salomau vina otolotxiwe na akadda Babilónia. Mparha  wanawili omagile ddi Zorobabel mwiyelilani o Babilónia watxedheliwani, vasogorhova wahivenyihedhiwa na Herodi Munddimuwa. Dila dhina, onkuweliwa bahi, “nyumba.”—Mt. 21:13; Lk. 11:51; 1 Ma. 29:1; 2 Ma. 2:4; Mt. 24:1.

• Mubuwelo.

  Nzu ntti ninotapulela nzu na egregu sy·neí·de·sis nindha mwa syn (na) vina eí·de·sis (eziwelo), dhahene nintapulela dhahi: Na eziwelo obe okaana eziwelo wamwinya. Mubuwelo, ewodhelo ya ovipima wamwinya, owodha ovittonga wamwinya vina ovaha onamoona wawo. Murumiwi Paulo ologa mwaha wa mulabelo wa mubuwelo waye, dhahi: “mubuwelo waga oneddihiwa na muya wokoddela onovaha onamoona.”—Rom. 2:14, 15; 9:1.

• Mudhari Wokamihedha.

  Otapuleliwa wa nzu na Egregu diákonos, nzu nintapulela vina “murumiwi” obe “mudhari.” “Mudhari wokamihedha” onaddiwana muttu onttomiwa ninga mukamihedhi wa nikuru na anddimuwa a mmulogoni. Muttuyá onofuniwana wakwaniha gano dha Bibilia wila afwanyelele ottomeliwa mabasayá abo.—1 Tim. 3:8-10, 12.

• Mukadda Ebreu.

  Oromile okuweliwa ddi Abramu (Abrahamu) wila amuttiyanihe iyene na anamwanddamani aye akadda Amoreu. Enologiwa akadda Ebreu addiwagana attu a ziza na Abrahamu adhele mwa mudhulaye Jakob; Ebrayiko yali elogelo yawa. Mbwenyi masiku a Yezu, elogelo ya Ebrayiko yakana mazu meena a elogelo ya Eramayiko vina ji elogelo-ene eji yaloga Kristu vamodha na anamasunza aye.—Wi. 14:13; Obu. 5:3; Mer. 26:14.

• Mukadda Etiópi.

  Muttu ondhela o Etiópia, sidadi yawale yali ogusuni wa Ejipitu, eji entaganyiheya na ogusuni wa elabo y’o Ejipitu wa masaka abano vina elabo y’o Sudau.—Mer. 8:27.

• Mukutto.

  Mvaho omperhekeliwa Mulugu elagihaga otamalela, ononelamo yovonya ekosiwe, vina otamela wiyelela okaana mandano na Mulugu. Muttu oromile operheka mukutto ddi Abel, iyene ohikosa n’ofuna waye mikutto dhottiyana-ttiyana, ninga dha dhinama. Mbwenyi mwiteliwe nipagano na Nlamulo na Mizé, attu ankokeliwa okosa mukutto. Mmalele Yezu operheka egumaye ninga mukutto wawakwana, attu kankokeliwa vina operheka mikutto dha dhinama, vano Akristu anomperhekelavi Mulugu mukutto mwa mabasa animukoselani.—Wi. 4:4; Ahe. 13:15, 16; 1 Jo. 4:10.

• Mukutto Woddumeya.

  Wali mukutto wa enama yaddumeyiwa vebuwani vina yaperhekeliwa Mulugu yantero ninga mvaho, namaperhekayá kahalana epaddi ji epaddi ya enamayá (ng’ombe, nibila napogo, mbuzi ya pogo, njiwa, obe kangayiwa eng’ono).—Obu. 29:18; Ona. 6:9; Mk. 12:33; Ahe. 10:6.

• Mukwiri.

  Muttu onlabihedha owodha wohiziweya ondha mwa muya dhabure.—Mer. 13:6.

• Mulebi.

  Mwimeleli wattomiwa olaba ninga sekretariyu alebelaga dhapadduwa obe muttu wakosa kopiya dha Malebo a Ebrayiko.—2 Am. 19:2; 2 Ma. 24:11; Ezd. 7:6.

• Muliba Makaga.

  Muttu onloga wila ohikana ewodhelo ya otapulela dhinapadduwe musogorho. Anamakutta akosa dhosarhapitta, abale  ankosa dhokwiri, anamombeza na vineneri, vamodha na attu ena anromoliwa mBibiliani ankosa merelo ninga aba.—Ona. 19:31; Oli. 18:11; Mer. 16:16.

• Mulogeli.

  Muttu onlogela dhipaddi bili wila vakale wandana. Mmaleboni, Mizé vina Yezu, anoromoliwamo ninga alogeli a nipagano na Nlamulo vina nipagano niswa.—Gal. 3:19; 1 Tm. 2:5; Ahe. 12:24.

• Mulogo.

  Nikuru na attu nitugumanile mumodhani, nitugumanelaga mabasa obe elobo yina. Mmaleboni a Ebrayiko, dila dhinjene ninlogiwana nlogo na ana Izrayel. Mmaleboni a Egregu a Okristu, onaddiwana mulogo mmodha-mmodha wa Okristu, mbwenyi dila dhina enaddiwana milogo dhotene dha Okristu.—1 Am. 8:22; Mer. 9:31; Rom. 16:5.

• Munazareti.

  Nzina nivahiwe Yezu sabwa ya iyene okala wa sidadi ya Nazareti. Txino nindha mwa nzu na Ebrayiko nintapulela “nipweto” ninfwanyeya va Izaiya 11:1. Vasogorhova nzuna vina nanlabihedhiwa addiwagana anamafwara a Yezu.—Mt. 2:23; Mer. 24:5.

• Munddimuwa; Muttu Wowuluvala.

  Muttu wowarala, mbwenyi Mmaleboni onaddiwana makamaka muttu onna ettomo ya onddimuwa vina ottomeliwe mabasa mmuruddani, obe mwilaboni. Munivuruni na Ovuhulela mazuyá anologiwa addiwagana dhottanddiwa dha wirimu. Nzu na Egregu presbýteros ninotapuleliwa ninga “munddimuwa” addiwagana abale anna ettomo ya osogorhela mmulogoni.—Obu. 4:29; Gal. 31:23; 1 Tm. 5:17; Ovu. 4:4.

• Munddimuwa wa Anamakutta.

  Mmaleboni a Ebrayiko mukalelo mwina wa ologa mazu aba bubu: “Namakutta munddimuwa.” Mmaleboni a Egregu a Okristu, mazu aba “munddimuwa wa anamakutta” enkala ninga anaddiwana alobwana amakamakayá mwari mwa abale àli anamakutta, vano antaganyiheya na anamakutta anddimuwa attiyihiwe mabasayá, vamodha na abale asogorhela gatta 24 dha anamakutta.—2 Ma. 26:20; Ezd. 7:5; Mt. 2:4; Mk. 8:31.

• Munddimuwa Onsogorhela.

  Mulobwana onttomiwa makamaka wila abarele vina asapihe mulogo. Moneloyá wamakamaka onvaha mazu aba a Egregu epískopos bwa osogorhela n’obarela. Mazu aba “munddimuwa onsogorhela” vina “munddimuwa wa mulogo” (presbýteros) enaddiwana ettomo yakakene enkana muttuyá mmulogoni mwa Okristu. Nzu ntti “munddimuwa wa mulogo” ninoniha mikalelo dha owarala wa omuyani wa oleya onttomeliwa, vina “munddimuwa onsogorhela” ninoniha mabasa anna ettomoyá eniyena.—Mer. 20:28; 1 Tm. 3:2-7; 1 Pe. 5:2.

• Muri wa Egumi.

  Muri wali mu Jardim mwa Eden. Bibilia kanloga wi mulima wa muri obu wahikana ewodhelo ya ovaha egumi; mwebaribari muri obo wali nikuluveliho nawi Mulugu agahavaha egumi yohimala abale agattiyiliye oja mulima wa muriyá. Munivuruni na Ovuhulela, muri obo onologiwa ninga nladdaniho na masasanyedho a Mulugu a okaliha egumi.—Wi. 2:9; 3:22; Ovu. 2:7; 22:19.

• Muri Wotogolowa.

  Muri wolapa wa toga yotogolowa vina ya mujila,  onlabihedhiwa na namalima wila eddihena enama. Mazu a muttu wa zelu animuttukulela ole oniwa ofwara malagoyá, anoladdanihiwa na muri wotogolowa. Mazu aba “otutuka muri wotogolowa” andha mwa ekalelo ya ng’ombe yovuruvuru enkodda weddihiwa na muriyá evitutukaga vina evitotolega opa.—Mer. 26:14; Ana 3:31.

• Murumiwi.

  Nzu nintapulela “ole orumiwe,” nzuna onaddiwana ddi Yezu vina attu ena attomiwe wi àlabele ena. Dila dhinjidhene nzuna ninowaddiwana anamasunza 12 abuwene àsakulile Yezu, àttoma ninga arumiwi aye.—Mk. 3:14; Mer. 14:14.

• Musoko.

  Kobiri empitxa muttu-muttu.—Ne. 5:4; Rom. 13:7.

• Muttaji.

  Vamaromo-vene, mwana mulobwana munddimuwayá wa babe. Masaka alebiwe Bibilia, mwana wa muttaji wankana ettomo enddimuwa mwa anamudhi vina ddakala musogorheli wa ntakuluna babiyá agakwa. Addiwagana ninga muttaji wa Yehova, Yezu ddi muttaji wa dhottanddiwa dhotedhene vina muttaji wa abale akwile.—Wi. 25:33; Obu. 11:5; Kol. 1:15; Ovu. 1:5.

• Muttu Ohintela.

  Onaddiwana mulobwana opiwe muguwoni. Dila dhinjene alobwana abo ansakuliwa wila alabege varhuwani va mwene ninga akamihedhi obe ang’aneli a musano vina a ayana ena a mwene. Mazuyá vina anowaddiwana emeleli anttomiwa wila akosege mabasa varhuwani va mwene, vano ahapiwa muguwoni. Mazu aba ‘ahintela sabwa ya Omwene,’ anologiwa mwa nladdaniho addiwagana abale anwodha ovyag’anela wila azuzumeletxe mabasa a Mulugu.—Mt. 19:12; Est. 2:15; Mer. 8:27.

• Muwasuwasu.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, onaddiwana supilinyu obe muwasulo wamageleliwa pedasu dha mijila obe dha magogoddo okomoniwa.—Jo. 19:1.

• Muya.

  Nzu na Ebrayiko rúah vina na Egregu pneúma, nintapuleliwa ninga “muya,” ninotapulela dhilobo dhinji. Dhotapulela esi dhotedhene dhinaddiwana ejile ehinwodha attu wona, enzinddiyeliha guru enwodhiha okosa elobo-txilobo. Nzu na Ebrayiko vina na Egregu ninaddiwana (1) pevo, (2) guru enkaliha dhottanddiwa dha velaboni ya vati, (3) guru endha mmurimani mwa muttu enimuttukulela ologa vina okosa elobo na mukalelo wottiyana, (4) mazu ovudheleliwa andha mwa epaddi ehinziweya, (5) dhottanddiwa dhomuyani, vina (6) guru ya Mulugu, obe muya wokoddela.—Obu. 35:21; Ms. 104:29; Mt. 12:43; Lk. 11:13.

• Muya Wokoddela.

  Guru ehinoneya enlabihedha Mulugu wila akwanihedhena efunelo yaye. Muya obu bokoddela sabwani ondha wa Yehova odduwene oli wowakwana, woligana, ohinliganihiwa na elo, vina sabwani bu muya obu onlabihedha Mulugu wi akosena esile dhili dhokoddela.—Lk. 1:35; Mer. 1:8.

• Muyuda.

  Nzu ninlabihedhiwa wila addiwena muttu wa ziza na Juda, mmalele ogwa omwene wa mahimo kumi a Izrayel. (2 Am. 16:6) Mmalele Ayuda otxedheliwa o Babilónia, mazuyá adha waddiwana Ayuda a mahimo ottiyana-ttiyana, abuwene eyeleli o Izrayel. (Ezd. 4:12) Vasogorhova, yanlogiwa Ayuda wila  àttiyanihiwe akadda Izrayel na attu a Malogo meena akala dhilabo dhottiyana-ttiyana. (Est. 3:6) Murumiwi Paulo olabihedha mazu aba mwa nladaniho wila anonihedhemo yawi mmulogoni m’Okristu ttima ya muttu kimpimiwa na elabo ebaliwiye.—Rom. 2:28, 29; Gal. 3:28.

• Muzimu.

  Otapuleliwa wononeleyamo wa nzu na Ebrayiko néphesh vina na Egregu psykhé. Egapimiwa mulabihedho onlabihdhiwa mazu aba mBibiliani, enowoneya wi anaddiwana (1) attu, (2) dhinama, obe (3) egumi ya muttu obe ya enama. (Wi. 1:20; 2:7; Ole. 31:28; 1 Pe. 3:20.) Mottiyana na mukalelo onlabihedha makapela nzu ntti “muzimu,” Bibilia onowoniha wi mazu aba omeli néphesh vina psykhé, anaddiwana dhottanddiwa dha velaboni ya vati dhinna maningo, dhinttiddeya, dhinoneya vina dhinkwa. Vano mBibiliani oddu mazu aba a dhilogelo dhoroma, dila dhina atapuleliwe mowiwanana na makaniya anlogiwa, addiwagana vamaromo-vene ninga “egumi,” “dhottanddiwa,” “muttu,” “guru dhotedhene” obe onlogiwavo ddi muttuyá bahi (motagiha, “miyo” ottiya ologa “muzimu waga”). Akalawo manota anloga “egumi” ninga marhe meena a otapulelana makani. Nzu ntti “Muzimu” nigalabihedhiwa peno vanleboni peno mmanotani ninofwanyela ononeliwamo mowiwanana na mukalelo ononihedhiwemo makaniyá aba odhulu. Akala nlebo ninologa wi muttu ohikosa elobo na “egumi” yaye yotene, ejo entapulela wi okosile na omuttu waye wotene, na murima waye wotene obe na guru dhaye dhotene. (Oli. 6:5; Mt. 22:37) Dila dhina mazu aba a dhilogelo dhoroma, anolabihedhiwa wila addiwena efunelo obe oziveliwa wa dhottanddiwa dhokalawo. Mbwenyi vina anowaddiwana muttu wokwa obe muruttu.—Ole. 6:6; Gan. 23:2; Iza. 56:11; Aje. 2:13.

• Mvaho Waperhekeliwa Yottega.

  Mukutto waperhekiwa mwaha wa dhottega dhakosa muttu ahifunaga, mbwenyi dhakosiwa mwaha wa ohiligana. Mukutto obu wakosiwa na dhinama dhottiyana-ttiyana oromana ng’ombe ofiyedha kangayiwa, mowiwanana na mikalelo dha muttuyá waperheka mukuttoyá.—Ona. 4:27, 29; Ahe. 10:8.

• Mvaho wa Yomwa.

  Mvaho wa vinyu yakuttuleliwa vebuwani vina waperhekiwa vamodha na mivaho dhina. Paulo ohiloga mazu aba mwa nladdaniho, addagana efunelo yaye ya oviperheka wila àlabele abalaye àli Akristu.—Ole. 15:5, 7; Flp. 2:17.

• Mwana Davidi.

  Mazu anromoliwana Yezu dila dhinjene, onihaga wila iyene Namahalana wa nipagano na Omwene, odduwene agadhile muzizani na Davidi.—Mt. 12:23; 21:9.

• Mwana-Muttu.

  Nzu ninfwanyeya dila dhowakwana 80 mMittakani. Onaddiwana Yezu Kristu vina ninowoniha wi mwaha wa obaliwa waye na maningo a omuttu, iyene okala muttu ottiya okala yottanddiwa y’omuyani esadduwile ekaná maningo. Mazuyá vina anowoniha wi Yezu ohakwanihedha nivuhulo ninfwanyeya va Daniyel 7:13, 14. Mmaleboni a Ebrayiko nzu ntti ninologiwa, addiwagana Ezekiyel vina Daniyel wila nonihe ottiyana wa anamukatti aba a attu na mwinya Mulugu Namavaha wa museluyá.—Eze. 3:17; Da. 8:17; Mt. 19:28; 20:28.

•  Mwang’aneli.

  Muttu onkala ang’anelaga dila dhinji na mattiyu wila àbarele attu obe mimburo, vina masaka menagu onovaha ezinddiyelo agona elobo yowopiha. Mwang’aneli wankala vadhulu va ngome ya sidadi obe vamuringotti wila awodhe wawona wolapela-wene abale andha, ahinatti ofiya. Anyakoddo vina ankana ang’aneli.—Mt. 27:65; 28:4.

• Mweddelo Wohifwanyelela Ontota Manyazo.

  Nzu nindha mwa elogelo ya Egregu aselgeya, anaddiwana merelo ottabwa okala abure anoniha olupa malamulo a Mulugu, vina anoniha mweddelo wotota manyazo vina wotowa nriho; ekalelolo enoniha ohitanala obe opwaza onddimuwa, malamulo vina magano. Mazuyá kanaddiwana mweddelo-mweddelovi wabure.—Gal. 5:19; 2 Pe. 2:7.

• Mweri Muswa.

  Siku noroma na myeri dhotedhene mu kalendariyuni wa Ayuda. Nali siku na otugumana, oja mattanga vina operheka mikutto dhavawoka. Musogorhomwa siku ntti nihidha okala siku najiwa mattanga mwilaboni mpule mwetemwene, vina attuyá kattidda mabasa siku ntti.—Ole. 10:10; 2 Ma. 8:13; Kol. 2:16.

• Mwiddani.

  Nzu ninaddiwana Satana Ddiabo, odduwene onimusadduwela Mulugu vina onsadduwela magano aye oligana.—Mt. 6:13; 1 Jo. 5:19.

• Mwiddani wa Kristu.

  Nzu na Egregu nintapulela dhilobo bili. Onaddiwana ole onimukodda, obe onimpanbiha Kristu. Ninowaddiwana vina ole onzivala wi ddi Kristu, kuloga muttu oli vamburoni va Kristu. Attu otene, makuru obe gatta anloga n’ottambi wi arumiwe na Kristu obe anloga wi ddi Mesiya, peno animusadduwela Kristu vina arumiwi aye, anofwanyela okuweliwa ninga amwiddani a Kristu.—1 Jo. 2:22.

• Mwimeleli Munddimuwa.

  Nzu ntti na Egregu nintapulela “Musogorheli Munddimuwa.” Enaddiwana ettomo yamakamaka enna Yezu Kristu ya wafurula mukwani vina muttegani attu ororomeleya, vina wattukulela wakela egumi yohimala.—Mer. 3:15; 5:31; Ahe. 2:10; 12:2

N

• Namakutta.

  Mulobwana wamwimelela Mulugu vamentoni va attu, àsunzihaga mwaha wa Muluguyá vina malamulo aye. Anamakutta vina annawimelela attu vamentoni va Mulugu àperhekelaga mikutto, àlogelaga vina àlobelelaga. Nlamulo na Mizé nihinatti witiwa, amwazambo a ntakulu ankala ninga anamakutta a mirala dhawa. Veddihiwani na Nlamulo na Mizé, ana Aroni a ziza na Levi battomiwa ninga anamakutta. Alobwana ena a akadda Levi àli akamihedhi bahi. Mwiteliwe nipagano niswa, Izrayel wa Mulugu ddidhile okala nlogo na anamakuttu, na Yezu Kristu ninga Namakutta Munddimuwa.—Obu. 28:41; Ahe. 9:24; Ovu. 5:10.

• Namakutta Munddimuwa.

  Munlamuloni na Mizé ddi namakutta munddimuwa wemelela nlogo vamentoni va Mulugu, vina waasogorhela anamakutta ena. Ddi iyene bahi warumelihiwa ovolowa Mburo Wokoddela-koddela wali epaddi yoviteya ya tabernakulu vina vasogorhova epaddi yoviteya ya mparha. Ddi iyene bahi wavolowawo siku  nimodha vayakani, nigafiya Siku na Oleveleliwa Dhottega. Nzu ntti “namakutta munddimuwa” onowaddiwana vina Yezu Kristu.—Ona. 16:2, 17; 21:10; Mt. 26:3; Ahe. 4:14.

• Namapepesa Neneri.

  Muttu onsunza mulabelo wa nzuwa, mweri vina vineneri wila atapulele dhinapadduwe musogorho.—Mt. 2:1.

• Namuba.

  Muttu onuba biya, maparato, onsansanya vazu, na dhobo dhina dhinsasanyiwa na ologo. Nzu ntti Namuba na elogelo ya Ebrayiko nintapulela “namasasanya.” Mulabihedho onlabana ologo namuba, onolabihedhiwa wila oladdanihiwena onddimuwa onna Yehova wa waweddiha attu obe malogo.—Iza. 64:8; Rom. 9:21.

• Namulibu.

  Milima dhoroma dha nsaka n’osinanga; vina dhopurelamo dhoroma dha elobo-elobovi ekosiwe. Yehova wannakokomeza ana Izrayel wila anvahege analobwana oroma, dhinama dhoroma obe milima dhoroma. Ninga nlogo ana Izrayel annimperhekela Mulugu namulibu va Mattangani a Pawu Dhotowa Emela vina va Mattangani a Pentekosti. Mazu aba “milima dhoroma” ahilogiwa mwa nladdaniho addiwagana Kristu vamodha na anamafwara aye ottikitteliwa.—1 Ko. 15:23; Ole. 15:21; Ga. 3:9; Ovu. 14:4.

• Nardu.

  Makura onukela a muttengo munddimuwa, a kori yofila, amburutxiwa mmurini onna nzina nakakene (Nardostachys jatamansi). Sabwa ya okala wa muttengo munddimuwa, dila dhina nardu wantatanyiwa obe wantaganyihiwa na makura meena a muttengo mung’onovi. Jotikiniha oziwa wila Marko vina Joau anloga wi nardu wekiwe Yezu wali “nardu onukela ahataganyihiwe na elo”.—Mk. 14:3; Jo. 12:3.

• Nekumi.

  Epaddi yanokumi, yavahiwa obe yapitxiwa ninga musoko wila elabihedhiwena mabasa aniwanana na relijiau. (Mal. 3:10; Oli. 26:12; Mt. 23:23; Ahe. 7:5) Mumlamuni na Mizé yankokomeziwa muttu omburutxa nekumi wa milima dhaye, wa mabasa ba mabasa akosiye, wa ng’ombe vina wa mabila wila àperhekele akadda Levi wi awodhe ovikalihawo. Akadda Levi annimpitxa nekumi wa nekumi wamwakelani wila àkamihedhena anamakutta a ziza na Aroni. Vina wampitxiwa nekumi wa dhilobo dhina. Ompitxa nekumi kahiyo nikokomezo mwa Akristu.

• Neneri ya Membesi.—

  Kang’ana TTANDDA.

• Nikodde na Salomau.

  Masiku a Yezu, yali epaddi yopibeliwa ya ttaddo notakulu na omadhelo wa nzuwa wa mparha, vina attu enjene anrumela wila mparha wamagile Salomau wahikana nikodde ntto. Yezu ohedda epaddi ya ttaddo ejo nsaka n’oridha vina Akristu oroma antugumanawo wila ebedhe.—Jo. 10:22, 23; Mer. 5:12.

• Nikuru.

  Nikuru na attu anrumela vina anfwara masunziho obe aninfwara muttu, vina anna dhorumela dhawa-dhene. Enologiwa, yaddiwagana makuru meeli a makamaka a Ayuda, Afwarizi vina Asaduseu. Attu ahali Akristu annakuwela Akristu ninga “nikuru” obe “nikuru na Anazareti,” txino obuwelaga wi nikuru na attu adhile mwa Ayuda. Mwa ovira wa mudhidhi, mmulogoni mwa Akristu mwahiteya makuru,  ninga “nikuru na Nikolau” ninlogiwa munivuruni na Ovuhulela.—Mer. 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ovu. 2:6; 2 Pe. 2:1.

• Nipagano.

  Wiwanana obe olaganela wa Mulugu na attu, obe wa attu eli alaganelaga okosa obe ohikosa elobo. Dila dhina epaddi obe muttu mmodhayá ddakaana muttoro wa wakwanihedha esile dhewanana na dhalaganeliwe (nipagano nakosa muttu mmodha, kuloga nipikirelo). Dila dhina dhipaddi dhobili dhankaana muttorho wa wakwanihedha esile dhalaganeliwe (nipagano na dhipaddi bili). Ottiya mapagano akosa Mulugu na attu, Bibilia onologa mapagano akosa muttu na muttu mukwaye, nihimo na nihimo nina, malogo obe makuru a attu. Mwa mapagano akosiwe, nigoneliletxe ttinttile nikosile Mulugu na Abrahamu, na Davidi, vina na nlogo na Izrayel (Nipagano na Nlamulo), vina na Izrayel wa Mulugu (nipagano niswa).—Wi. 9:11; 15:18; 21:27; Obu. 24:7; 2 Ma. 21:7; Lk. 22:29; Mer. 3:25; 2 Ko. 3:6; Ahe. 8:6.

• Nisani.

  Mmaleli ana Izrayel otxedheliwa o Babilónia, ntti nali nzina niswa na mweri wa Abibi, oli mweri woroma wa kalendariyu wa Ayuda, vano mweri wanotanu na wili wa kalendariyu wa masaka abano. Waroma vari va mweri wa Marsu ofiyedha vari va mweri wa Abrili. (Ne. 2:1) Paskwa wa Ayuda wajiwa siku 14 na mweri wa Nisani, vina Yezu Kristu witile mattanga a siyari ya Nabuya sikunene ntti. (Lk. 22:15, 19, 20) Iyene wapiwe vapingirhizini ya goyi siku nakakene.—Lk. 23:44-46.

• Nivuhulo.

  Muselu ondha wa Mulugu, ovuhuleliwa wa ofuna wa Mulugu obe olaleyiwawá. Nivuhulo dila dhina osunzihiwa wa mweddelo, ovuwihiwa wa yoruma obe ottonga wa Mulugu, obe vina olaleyiwa wa elobo ji elobo enapadduwe.—Mt. 13:14; 2 Pe. 1:20, 21.

• Nlamulo.

  Nigalebiwa na letra noroma ninddimuwa, dila dhinjidhene nzu ntti ninaddwiwana Nlamulo na Mizé, obe manivuru oroma matanu a mBibiliani. Nigalebiwa na letra noroma ning’ono, txino ninromoliwa nlamulo nimodha mwa Malamulo a Mizé, obe nigano na nlamulo.—Ole. 15:16; Oli. 4:8; Mt. 7:12; Gal. 3:24.

• Nlamulo na Mizé.

  Nlamulo navahile Yehova ana Izrayel amulabihedhaga Mizé bali mwiddeddereni y’o Sinai yaka ya 1513 K.A. Dila dhinji manivuru matanu oroma a Bibilia ankuweliwa vina ninga Nlamulo.—Mt. 5:17; Lk. 24:44.

• Nlugu Ninddimuwa.

  Nlugu ninikiwa omagomelo obe vakomoni va nyumba, venevo vangumana dhirugu bili, wila dhittiddane vina dhikale mumodhani. Nlugu namakamaka na vakomoni nali nlugu na alsersi; dila dhinji nasakuliwa nlugu novadda wila nikosiwena alsersi wa nyumba obe ngome dha sidadi. Nzuna ninologiwa mwa nladdaniho yaddiwagana wimetxiwa wa elabo, vina Yezu onologiwa ninga “nlugu ninddimuwa na alsersi” wa mulogo wa Okristu, onliganihiwa na nyumba yomuyani.—Ef. 2:20; Job 38:6.

• Nlugu Notxilana.

  Nlugu noburungeya ninikiwa vadhulu va nlugu nina noladdanana wila nitxiliwena ttaga dhottiyana-ttiyana wi dhikale ottu. Variva vankala elobo eng’ono yattiddela nlugu nina nekiwa vadhuluvá.  Nsaka na Bibilia ayana enjene ankaana nlugu notxilana vatakulu vawa. Nlamulo na Mizé nankoddiha muttu ottiddela nlugu notxilana na anamudhi ba anamudhi, sabwani wila anamudhiyá aje yanfuneya olabihedha nlugu notxilana. Malugu manddimuwa otxilana anna ekalelo yakakene, ampigiritxiwa na dhinama.—Oli. 24:6; Mk. 9:42.

• Nnyaga.

  Anaddiwana manyaga a enama, alabihedhiwa ninga kopo, vina yobo mwekiwa makura na dhina dhovikoddelihana. (1 Sa. 16:1, 13; 1 Am. 1:39; Eze. 9:2) “Nnyaga” ninologiwa wila nizinddiyelihe guru, ogonjiha vina opemberha.—Oli. 33:17; Mik. 4:13; Lk. 1:69.

• Nsaka; Nsaka Nttino.

  Otapuleliwa wa nzu na Egregu aíon egaddiwagana elobo empadduwa obe mikalelo dha elabo dhinzinddiyeliha mudhidhi-mudhidhivi obe nsaka. Bibilia onologa mwaha wa “nsaka nttino,” addagana dhimpadduwa mwilaboni mwetemwene vina mweddelo wa attu. (2 Tm. 4:10) Modhela nipagano na Nlamulo, Mulugu wahimetxa nsaka, nttuwene nigadhile okuweliwa na attu ena ninga nsaka na ana Izrayel obe na Ayuda. Mwaha wa mukutto wa yobolo operhekile Yezu Kristu, Mulugu olabihedha wila etena nsaka nina nottiyana; aromile okosa epaddi ya nsaka ntto bu mulogo wa Akristu ottikitteliwa. Ejo ehita nsaka niswa nazinddiyeliwa mwaha wa ebaribari yattagile ologiwa munipaganoni na Nlamulo. Mazuyá agalebiwa dhahi ‘masaka,’ kuloga anaddiwana masaka menjene, obe mikalelo dha elabo dhinoneya obe vina dhinakalewo musogorho.—Mt. 24:3; Mk. 4:19; Rom. 12:2; 1 Ko. 10:11.

• Nttadda na Motto.

  Mburo wa ezinddiyelo “onddumeya na motto vina enxofre,” onkuweliwa vina “okwa wanawili.” Attegi ahintxinuwa, Ddiabo, masiki okwa vina Masiye (obe, Hades) dhinele ovokedhiwa vanttaddani na motto. Vowi dhottanddiwa dhomuyani, okwa vina Hades kandhintolotxiwa na motto, nttadda ntti ninlogiwa mburo wa nladdaniho, ottiya okala mburo ontabutxiwa na mukalakala, mbwenyi otolotxiwa namukalakala.—Ovu. 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Ntxikwa.

  Elobo enkala yowimela n’ekalelo ya pilari, obe elobo enligana na pilari. Matxikwa meena ahimetxiwa ninga ezinddiyelo ya wubuwela elobo yireyile obe nipadduwo namakamaka. Mparha vina nyumba dhina dhamagile Salomau dhahikana matxikwa alibiha nyumbayá. Enologiwa mwa nladdaniho ninga ezinddiyelo ya olibiha (1 Tm. 3:15) obe ettomo ehingoma (Ovu. 3:12) mMaleboni a Egregu a Okristu.—Ana. 16:29; 1 Am. 7:21.

O

• Obatiza; Obatizo.

  Nzu nintapulela “obwiniha,” obe wika mmanjeni. Yezu oruma wi anamafwara aye anofwanyela obatiziwa. Malebo anologa obatizo wa Joau, obatiziwa na muya wokoddela, obatiziwa na motto, vina mikalelo dhina dhobatiza.—Mt. 3:11, 16; 28:19; Jo. 3:23; 1 Pe. 3:21.

• Oddubela.

  Mazu anlogiwa wila onihe wi eloboyá ebaribari, obe nipikirelo ninoniha wila muttuya onele okosa obe kanakosena elobo-elobovi. Dila dhinji nipikirelo ninkoseliwa muttu  wattima, makamaka Mulugu. Yehova ohilibiha nipikirelo namukoseliye Abrahamu na oddubela.—Wi. 14:22; Ahe. 6:16, 17.

• Odha.

  Dila dhina Mmaleboni a Egregu a Okristu, nzu ntti ninaddiwana odha wa Yezu Kristu ninga Mwene Osakuliwe, odha oko oromile nsaka nittomiwiye wirimu ninga mwene, onodhowavi mpaka masiku omariha a omagomo wa elabo ejino. Odha wa Kristu, kunaddiwana odha vina wiyela nowaguva, mbwenyi onogonela mudhidhene.—Mt. 24:3.

• Ogonihana Wonyakuwa.

  Nindha mwa elogelo ya Egregu porneya. Nzuna ninolabihedhiwa mBibiliani wila addiwena merelo meena a ogonihana ankoddiha Mulugu. Antaganyiheya na olupa matelo, ojeberuwa, ogonihana wa attu ahitelanile, ogonihana wa alobwanavi obe wa ayanavi, ogoniha enama. Munivuruni na Ovuhulela nzuna ninolabihedhiwa mwa nladdaniho wila azinddiyeliwena merelo a “Babilónia Munddimuwa,” onladdanihiwa na jeberuwa wa relijiau mwa ovitaganyiha na alamuleli a mwilaboni ejino wila akane dhorela na ovuwa. (Ovu. 14:8; 17:2; 18:3; Mt. 5:32; Mer. 15:29; Gal. 5:19)—Kang’ana JEBERUWA.

• Ogwihedha Ntowa.

  Otxutxa obe omuddoddobelela obure muttu obe elobo. Ntowa dila dhinjidhene enkalaga ovuwihiwa wa ottonga obe elobo yabure enapadduwe. Vina nigakosiwa na Mulugu obe na muttu onna owodha, ntowa ninowoniwa ninga nivuhulo.—Wi. 12:3; Ole. 22:12; Mk. 11:21; Mer. 23:12; Rom. 12:14; Gal. 3:10.

• Okoddela.

  Mbibiliani mazu aba kanaddiwana okoddela wa maningovi, mbwenyi anowaddiwana vina wiyelela ekalelo yohikana yovonya, ohikana muladdu, vina ohikana elobo-txilobo yosumeleliwana, yovirigana obe yonongeya mpaddi womaningoni vina womuyani. Munlamuloni na Mizé mazuyá anaddiwana ohikwarula .—Ona. 10:10; Ms. 51:7; Mt. 8:2; 1 Ko. 6:11.

• Olibanu.

  Orongozi wowuma (goma resina) ombudduwa mmirini vina mmakupuni a Boswellia. Olibanuyá agaddumeyiwa wannukela. Yali etagano modha mwari mwa esile dhakosiwana lubani wokoddela waddumeyiwa mutabernakulu vina mumparhani. Vina wamperhekiwa vamodha na mivaho dha milima dha mmuddani vina wannikiwa vadhulu va pawu dhatadiwa dhaperhekeliwa Mulugu mburo wokoddela.—Obu. 30:34-36; Ona. 2:1; 24:7; Mt. 2:11

• Oligana.

  Mmaleboni, enaddiwana ejile eli yapama mowiwanana na gano dha Mulugu dhinttiyaniha yapama na yabure.—Wi. 15:6; Oli. 6:25; Sof. 2:3; Mt. 6:33.

• Olupa Matelo.

  Ogonihana wolaganela wa mulobwana otelile obe muyana oteliwe na muttu mwina ohili mamune obe mwadhiye.—Obu. 20:14; Mt. 5:27; 19:9.

• Omagomo wa Elabo.

  Mudhidhi onattukulele ogoma wa elabo, obe ogoma wa dhilobo dha elabo ejino enlamuleliwa na Satana. Ompadduwa mudhidhi mmodhavi na mudhidhi onlamulela Kristu ahoneyaga. Asogorheliwaga na Yezu, anju anele “wattiyaniha attu apama na attu abure” vina anele watolotxa. (Mt. 13:40-42, 49) Anamasunza a Yezu ànfuna oziwa mudhidhi gani  ogafiyile “ogomawa.” (Mt. 24:3) Ahinatti odhowa wirimu Yezu wahapikirhela anamasunza aye wila iyene agakalilevi na awene ofiyedha nsaka ntto.—Mt. 28:20.

• Omulabela Mulugu N’ororomeleya.

  Oriha, webedha vina omulabela Yehova Mulugu, okalaga oweddeyana na onddimuwa waye wa olamulela elabo yotene.—1 Tm. 4:8; 2 Tm. 3:12.

• Omwene wa Mulugu.

  Mazu anaddiwana vamaromo olamulela wa Mulugu onsogorheliwa na omwene wa Mwanaye, Kristu Yezu.—Mt. 12:28; Lk. 4:43; 1 Ko. 15:50.

• Onyakuwa.

  Onaddiwana muttu otakalile obe onlupa malamulo a mweddelo wapama. Vano, mBibiliani dila dhinji nzuna ninaddiwana elobo ehinrumeliwa obe ehili yokoddela mowiwanana na Nlamulo na Mizé.(Ona. 5:2; 13:45; Mt. 10:1; Mer. 10:14; Ef. 5:5)—Kang’ana OKODDELA.

• Opikirela.

  Nipikirelo ninkosa muttu amukoselaga Mulugu wi akose elobo, operheka mvaho, ovivelela okosa mabasa-mabasavi obe otadha dhilobo dhihili dhabure. Nipikirelo ninowoniwa vina ninga oddubela.—Mt. 5:33.

• Oraruwa.—

  Kang’ana OGONIHANA WONYAKUWA.

• Osadduwela.

  Nzu ntti na Egregu (apostasía) nindha mwa nzu nina nintapulela “okala wolapelana na.” Nzu ninfuna ologa “ottiya, onyanyala, obe opambiha.” Mmaleboni a Egregu a Okristu, “osadduwela” ninolabihedhiwa addiwagana makamaka abale anttiya webedha webaribari.—Gan. 11:9; Mer. 21:21; 2 Te. 2:3.

• Osusura; Ottikitta.

  Entapulela ottiyaniha makaba, maveya na eloboyá enttikittiya obe ensusuriwa. Osusurawa wakosiwa na mada obe na muri, vano dhosusuradhá dhigenjiva yakosiwa na epano yasasanyedheliwa mabasa abuwene, motagiha ninga ejile enkuweliwa treno, obe epano yina yosusurana yawetiwa na enama. Epanoyá ejo yavirihiwa vadhulu va dhilobodha dhasusuriwa, dila dhinji ottikittawa wakosiwa mburo wottukuwa vavira pevo.—Ona. 26:5; Iza. 41:15; Mt. 3:12.

• Otapuleliwa Nlada.

  Muttu wantapuleliwa nlada agattomeliwaga mabasa a vawoka, agavahiwaga maruriho, agavulumutxiwaga, obe agavahiwaga muya wokoddela.—Ole. 27:18; Mer. 19:6; 1 Tm. 5:22.

• Ottikittela.

  Nzu na Ebrayiko nintapulela “ottikittela na makura.” Makura anttikitteliwana muttu obe yobo wila yonihe wi eperhekeliwa okosiwana mabasa a vawoka. Mmaleboni a Egregu a Okristu nzuna ninolabihedhiwa wila naddiwena ottikitteliwa na muya wokoddela wa abale anna njedhelo na odhowa wirimu.—Obu. 28:41; 1 Sa. 16:13; Lk. 4:18; Mer. 10:38; 2 Ko. 1:21.

• Ottuga.

  Ohija yoja ji yoja mwa mudhidhi wopimeleleya. Ana Izrayel anttuga Siku na Oleveleliwa Dhottega, masaka orutxa vina mudhidhi watamelani nikamihedho na Mulugu. Ayuda anttuga dila nayi vayakani wila obuwele masaka orutxa agumanilena nlogona. Akristu kankokomezeliwa ottuga.—Ezd. 8:21; Isa. 58:6; Mt. 4:2; 9:14; Lk. 18:12; Mer. 13:2, 3; 27:9.

•  Otxetteliwa.

  Ogwadda toga ya makalo. Ntti nali nikokomezo navahiwe Abrahamu vamodha na ziza naye, mbwenyi Akristu kankokomezeliwa okosa. Vano mazuyá anologiwa mwa nladdaniho wila atapulele elobo yina agalogiwaga makani ottiyana-ttiyana.—Wi. 17:10; 1 Ko. 7:19; Flp. 3:3.

• Otxinuwa.

  Mbibiliani enaddiwana otxinja mweddelo, ononeya vamodha na okubanya onddimuwa mwaha wa merelo awale amuttuya, dhovonya dhikosiliye obe dhilobo dhafwanyeliye okosa nanda ahikosa. Otxinuwa webaribari, onomuttukulela muttu ottiya mweddelo waye wabure, battukula mweddelo wapama.—Mt. 3:8; Mer. 3:19; 2 Pe. 3:9.

• Ovenyihiwa Mukwani.

  Wiyelela okalawo. Nzu na Egregu anástasis nintapulela “ovenya; wimela.” Mbibiliani munologiwa ovenyihiwa mukwani dila tanu na nayi, otaganyihiwa na ovenyihiwa mukwani wa Yezu okosiwe na Yehova Mulugu. Ovenyihiwa wina mukwani okosiwe na Eliya, Elizeu, Yezu, Pedro, vina Paulo, vano matikiniho aba otene akosiwe na guru dha Mulugu. Ovenyihiwa mukwani onakosiwe velaboni ya vati wa “attu oligana na attu ohiligana” onokosa epaddi ya efunelo ya Mulugu. (Mer. 24:15) Bibilia onologa mwaha wa ovenyihiwa mukwani wa odhowa wirimu, ninga ovenyihiwa “wottaga” obe “woroma”, onapatte attikitteliwi, abali a Yezu.—Flp. 3:11; Ovu. 20:5, 6; Jo. 5:28, 29; 11:25.

• Ovonya; Yovonya.

  Olupa nlamulo tti nlamulo nimetxiwe; merelo a olupa nlamulo. Mbibiliani nzu ntti ovonya ninladdana na “ottega”.—Ms. 51:3; Rom. 5:14.

P

• Paraizu.

  Mburo wokoddela vaddiddi, obe mburo wokoddela onna jardim. Paraizu woroma wali Eden, wamusasanyile Yehova baavaha atelani oroma. Yezu bali vapingirhizini ya goyi wahiloga na timbwini wali vakuvi vaye mazu annonihedhamo wi elabo ya vati enele okala paraizu. Enkala ninga mazu ali va 2 Korinto 12:4, anaddiwana Paraizu onakalewo musogorho, vina va Ovuhulela 2:7, anaddiwana Paraizu wawirimu.—Jib. 4:13; Lk. 23:43.

• Parhaza.

  Epano envudheliwa ensasanyiwa na mujila yalabihedhiwa wila evuwihiwena vizinddiyelo obe wibana jibo. Orumihiwa wa parhaza dila dhinji ompadduwa ninga ezinddiyelo ya ovuwihiwa wa ottonga wa Yehova obe mapadduwo meena aniwanana na ofuna wa Mulugu.—1 Ko. 15:52; Ovu. 8:7–11:15.

• Paskwa.

  Mattanga a vayakani akosiwa siku 14 na mweri wa Abibi (vasogorhova odhile okuweliwa Nisani) nattabeliwa ofuruliwa wa ana Izrayel mw’Ejipitu. Vamatanganiva apo nlogo nampa vina nannimotxa mwana-nibila obe mbuzi wajiwa na mataba owawa vina pawu dhotowa emela.—Obu. 12:27; Jo. 6:4; 1 Ko. 5:7.

• Pawu Dhimperhekeliwa Mulugu.

  Pawu kumi na bili dhatadiwa tanu na modha-tanu na modha, dhattiwa vameza Mburo Wokoddela wa mutabernakulu vina wa mumparhani. Vina dhankuweliwa “pawu dhili dhotadiwa-dhene” vina “pawu dhimperhekeliwa Mulugu.” Masabuddu otene pawudhá esi dhamburutxiwavo badhikiwavo pawu dhiswa. Pawu esi arumelihiwa oja ba anamakutta  bahi.—2 Ma. 2:4; Obu. 25:30; Ona. 24:5-9; Mt. 12:4; Ahe. 9:2.

• Pawu Yotowa Emela.

  Enaddiwana pawu esasanyiwe sohikiwa emela.—Oli. 16:3; Mk. 14:12; 1 Ko. 5:8.

• Pentekosti.

  Mattanga anawili mwa abale mararu manddimuwa, afuniwana alobwana otene a Ayuda odhowa o Jeruzalemi. Pentekosti, entapulela “(Siku) na Makumi Matanu,” nili nzina ninlogiwa Mmaleboni a Egregu a Okristu naddiwagana Mattanga a Osinanga vina Mattanga a Sumana, Mmaleboni a Ebrayiko. Mattangayá akosiwa siku 50 nikontariwaga oromana siku 16 na mweri wa Nisani.—Obu. 23:16; 34:22; Mer. 2:1.

• Pergaminyu.

  Ttebe ya nibila, mbuzi, mwana-ng’ombe wapogo, yasasanyedhiwa wila valebiwege. Yangonela vaddiddi onongeya opitta papiru vina yankosiwana rolu dha Bibilia. Pergaminyu dhakumbirile Paulo wila Timóteo adhena, txino dhali dhipaddi dha Malebo a Ebrayiko. Rolu dhina dha Mar Mortu dhalebiwe vapergaminyuni.—2 Tm. 4:13.

• Pingirhizi.

  Muri wemetxiwa wi vekiwe muttu omagedhiwe muladdu. Mwa malogo menagu anlabihedha pingirhizi wila vapiwe muttu obe vekiwe muruttu wi ekale ezinddiyelo ya watxenjeriha attu ena obe ninga ekalelo ya oveyiha vanamwinjini. Akadda Ásiriya aziwiwa ninga attu araba koddo n’otabala, annattidda atxedhiwi baattoromedha muri wotogolowa ovenyana omarawuni ofiyedha obudduwela vamelo. Mbwenyi mwa nlamulo navahiwe Ayuda, abale attongeliwa okwa sabwa ya oveyiha obe webedha dhingamuttu, aroma opiwa mwa ovokeliwa malugu obe na mukalelo mwina, ngamala miruttu dhawadhá dhantomeyiwa vapingirizini obe mmirini ninga ezinddiyelo ya watxenjeriha attu enna. (Oli. 21:22, 23; 2 Sa. 21:6, 9) Akadda Roma dila dhina ela wamagelela attuyá vapingirhizini venevo muttuyá wankala masiku menjene ewaga opa ahinatti okwa, na nttona, dala vina ovureya na nzuwa. Mbwenyi dila dhina ninga epadduwile na okwa wa Yezu, awene ankomela vapingirhizini myono na myeddo dha muttu wamagedhiwa muladduyá. (Lk. 24:20; Jo. 19:14-16; 20:25; Mer. 2:23, 36). Mowejedhedha, malebo anologa vina pingirhizi ninga epano yalabihedhiwa wila amageleliwe muttu vina atxinutxiwena. Dila dhinagu muttuyá wamagiwa myeddo bahi, oku dila dhina dhipaddi dhina dha maningo dhammagiwa na mukalelo wohifwanyelela, txino dhamagiwa myeddo, mada vina nikotti.—Jer. 20:2; Mer. 16:24. Kang’ana PINGIRHIZI YA GOYI.

• Pingirhizi ya Goyi.

  Otapuleliwa wa nzu na Egregu staurós, nintapulela pingirhizi obe ntxikwa, ninga apale vapiwe Yezu. Kayiwo ezinddiyelo enoniha wi nzu ntti na Egregu nintapulela mwigimanyo, ninga munlabihedha amalabo ninga ezinddiyelo ya relijiau mwa vyaka dhinjene Kristu ahinabaliwa. Nzu ntti “Pingirhizi ya goyi” ninovaha monelo wawakwana wa mazu oroma, vowi nzu ntti staurós ninolabihedhiwa vina wila nonihe otabutxiwa, goyi vina manyazo agadhile ogumanana anamafwara a Yezu. (Mt. 16:24; Ahe. 12:2)—Kang’ana PINGIRHIZI.

•  Porneya.—

  Kang’ana OGONIHANA WONYAKUWA.

• Prokonsulu.

  Musogorheli munddimuwa wa provinsia modha yalamuleliwa na Akadda Roma. Iyene wahikana owodha wa ottonga vina wa wasogorhela anyakoddo, vina wahikana owodha onddimuwa mwari mwa provisia yasogorheliye, mbwenyi vina dhakosiye dhannang’aneliwa na Mulamuleli w’o Roma.—Mer. 13:7; 18:12.

R

• Rolu.

  Ntaba nolapa na pergaminyu obe na papiru nalebiwa epaddi modha, dila dhinji nankana muriyá vafunyeliwani. Malebo alebiwa vina akopiyareliwa mmaroluni, obu wali mukalelo wa manivuru a nsaka nilebiwe Bibilia.—Lk. 4:17-20; 2 Tm. 4:13.

S

• Sabuddu.

  Nzuna nindha mwa nzu na Ebrayiko nintapulela “ovuma; ovumela.” Nali siku nanotanu nawili na sumana ya Ayuda (oddowela wa nzuwa wa Ishano mpaka oddowela wa nzuwa wa Sabuddu). Masiku meena a mattanga a vayakani, yaka ya notanu nawili vina yaka ya makumi matanu, yakuweliwa Sabuddu. Na Masabuddu kuwakosiwa mabasa, alaba ba anamakutta bahi mabasa operheka mikutto vebuwani. Yaka ya Sabuddu, kiyarumelihiwa olima mattaka, vina Ana Izrayel ankoddihiwa okokana mangau mukalelani. Munlamuloni na Mizé, dhilobo dhakoddihiwa okosa siku na Sabuddu dhali dhofwanyelela, mbwenyi asogorheli a relijiau ahiroma wenjedhadha vang’ono-vang’ono dhilobo dhina, dhahene mmasikuni a Yezu awene annapwatteliha attu muttorho wolemela.—Obu. 20:8; Ona. 25:4; Lk. 13:14-16; Kol. 2:16.

• Saku.

  Ttebe yovadda yasasanyiwana buddu, obe mapasta, ninga esile munikiwa bewu. Dila dhinji yakosiwa na ttebe ya mbuzi yoriba, yakalawo elemelelo ya wabala saku ninga ezinddiyelo ya okubanya obe lutu.—Wi. 37:34; Lk. 10:13.

• Salmo.

  Jibo yomuttittimihana Mulugu. Masalmo annibiwa afwarihedhiwaga na dhipano dhowibana jibo, vina annibiwa mmidhidhini dhottiyana-ttiyana na abale amwebedha Mulugu. Motagiha midhidhi dhatugumanani wi amwebedhe Yehova Mulugu mumparhani, o Jeruzalemi.—Lk. 20:42; Mer. 13:33; Tia. 5:13.

• Samariya.

  Mwari mwa vyaka 200, Samariya nali nzina na omwene wa mahimo kumi a o madhulu wa Izrayel, vina nali nzina na elabo ejile yotene. Sidadiyá yamagiwe vadhulu va mwango wanna nzina nakakene. Masiku a Yezu, Samariya nali nzina na distritu yakala vari va omadhulu wa Galileya na ogusuni wa Judeya. Yezu agakosaga oleddo waye kalaleya murudda obu, mbwenyi dila dhina iyene wanvira o Samariya vina wanloga na anyayámo. Pedro wahilabihedha txavi ya nladdaniho yanawili ya Omwene, venevo vadhowiliye wakamihedha akadda Samariyayá wakela muya wokoddela.—1 Am. 16:24; Jo. 4:7; Mer. 8:14.

• Santuwariyu.

  Dila dhina onaddiwana mburo onsasanyedhiwa wi vebedhiwege, mburo wokoddela. Dila dhowinjiva mazuyá anaddiwana tabernakulu obe mparha w’o Jeruzalemi. Vina enologiwa ninga mburo wa wirimu onkala Mulugu.—Obu. 25:8, 9; 2 Am. 10:25; 1 Ma. 28:10; Ovu. 11:19.

•  Satana.

  Nzu na Ebrayiko nintapuela “Namapambiha.” Na dhilogelo dhoroma dhilebiwena Bibilia, akala nzuna ninfwareliwa na artigu difinidu onaddiwana ddi Satana Ddiabo, Musadduweli munddimuwa wa Mulugu.—Job 1:6; Mt. 4:10; Ovu. 12:9.

• Selu.

  Elebo enlabihedhiwa (dila dhinji ya ddongo obe ya sera) wila ezinddiyelihe omwinya, ebaribari obe wiwananela, ejuwene yabarela wila madokumento obe dhilobo dhinagu dhinadhe dhisadduliwe; misuwo obe dhikutta dhannikiwa selu. Selu dha masaka a awale dhasasanyiwa na dhilobo dhovadda ninga (malugu, marfim obe tabwa) epaddi modhayá yantopiwa maletra obe madezenyu dhahene ninga munkalela karimbu. Nzu ntti selu ninolabihedhiwa mwa nladdaniho wila ezinddiyelihe ebaribari, omwinya obe elobo ekoyiwe peno evitiwe.—Mt. 27:66; Jo. 6:27; Ef. 1:13; Ovu. 5:1; 9:4.

• Sézari.

  Nzina na anamudhi a o Roma nidhile okala nzina na ettomo na alamuleli a o Roma. Agusto, Tiberio vina Klaudio, anoromoliwa mBibiliani na mazina awa. Mbibiliani, Nero onoromoliwana vina nzina ntti na ettomo, masiki nzina naye nihilogiwagamo. Mmaleboni a Egregu a Okristu nzina ntti “Sézari,” ninologiwamo addiwagana anddimuwa a mwilaboni obe a Estadu.—Mk. 12:17; Mer. 25:12.

• Siku N’osasanyedha.

  Nzina na siku nafwarela Sabuddu, mwari mwa siku ntto Ayuda ansasanyedha dhafuneya. Sikuna nagoma na oddowela wa nzuwa wa siku ninkuwelihu Ishano, bu mudhihi obuwene waroma siku na Sabuddu. Siku na Ayuda naroma na omattiyu mpaka omattiyu mwina.—Mk. 15:42; Lk. 23:54.

• Siku N’ottonga.

  Siku obe nsaka n’opimeleliwa, ninfuna nikuru na attu, malogo obe attu otene wakulela merelo awa vamentoni va Mulugu. Onakale mudhidhi onapiwe abale anfwanyelela otolotxiwa, mbwenyi vina ottonga oko onele wavaha attu ena gari ya ovuneya wila àkele egumi yohimala. Yezu vamodha na arumiwi aye ahiloga na ottaga mwaha wa “Siku N’ottonga” nigadhile musogorho, nttuwene nigapattile attu otene, ottiya bahi abale aliwo mbwenyi vina abale akwile.—Mt. 12:36.

•  Siku na Oleveleliwa Dhottega.

  Nali siku namakamaka mwa ana Izrayel, vina nakuweliwa Yom Kippur (nindha mwa elegelo ya Ebrayiko ninloga, yohm hakkippurím, kuloga “siku nokunela”). Ntto nali siku 10 na mweri wa Etanimi. Mmaleboni a Ebrayiko ninkuweliwa Siku na Oleveleliwa Dhottega. Yaka-yaka nali siku ntti bahi navolowa namakutta munddimuwa Mburo Wokoddela-koddela wa tabernakulu vina vasogorhova mumparhani, wila aperheke nikami na mikutto dha dhottega dhaye, dhottega dha akadda Levi ena, vamodha na dhottega dha nlogo notene. Mikutto eso dhatonya mukutto wafuna okosa Yezu, obuwene ogawodhihile attu otene oleveleliwa dhottega dhawa, vina ogaperhekiliye dila modha bahi wila attu otene eyelele wandana na Yehova. Obo wali mudhidhi wa mutugumano munddimuwa vina wa ottuga, ottiya ejo nali sabuddu, siku nakoddihiwa attu ottidda mabasa.—Ona. 23:27, 28; Mer. 27:9; Kol. 1:20; Ahe. 9:12.

• Sinagoga.

  Nzu nintapulela “otugumana mumodhani; obe mutugumano,” mbwenyi mwa dhipaddi dhina dha malebo ninaddiwana nyumba obe mburo mwatugumanela Ayuda wengesa Malebo, osunziha, olaleya vina olobela. Masiku a Yezu, sidadi ji sidadi mwankala Sinagoga, mbwenyi akala sidadiyá yali enddimuwa mwankala Sinagoga dhinji.—Lk. 4:16; Mer. 13:14, 15.

• Sinedriyu.

  Tribunali enddimuwa ya Ayuda yali o Jeruzalemi. Masiku a Yezu, yanna attu owakwana 71, mwa aboyá ahikalamo namakutta munddimuwa, na ena attiyihiwe mabasa a onamakutta onddimuwa, anamudhi a anddimuwa a anamakutta, anddimuwa a nlogo, asogorheli a mahimo vina a mirala, vamodha na anamasunziha magano.—Mk. 15:1; Mer. 5:34; 23:1, 6.

• Sioni; Mwango Sioni.

  Nzina na Jebús, sidadi yolibetxa ya Ajebuseu yali ttukuwa ya omaddowelo wa nzuwa wa Jeruzalemi. Mmalele Davidi ogonjiha sidadiyá vina amagawo nyumba dhaye, sidadi eji edha wittaniwa “Sidadi ya Davidi.” (2 Sa. 5:7, 9) Mumwalihedhi Davidi Yobo ya Nipagano adhowana o Sioni, ohidha okala mwango wakoddelihile Yehova. Vasogorhova, nzinana nihidha waddiwana epaddi yotene ya mphara wali Vamwangoni Moria, dila dhina Sioni yaddiwana sidadi yotene y’o Jeruzalemi. Mmaleboni a Egregu a Okristu nzu ntti dila dhinji ninlabihedhiwa mwa nladdaniho.—Ms. 2:6; 1 Pe. 2:6; Ovu. 14:1.

• Síria; Akadda Asiria.

  Mmaleboni a Egregu a Okristu, Síria yali provinsia modha ya o Roma, kapitaliyá yakuweliwa Antiyokiya. Eji yantaganyiheya na mirudda dhina dha o Síria (dhakuweliwa vina Aram) mMaleboni a Ebrayiko. Governador w’o Síria wannang’anela elabo yotene y’o Palestina.—Lk. 2:2; Mer. 18:18; Gal. 1:21.

• Sirte.

  Mono minli dhinddimuwa dha bara dhafwanyeya o Libia, Omadhulu wa Afrika, anameddiha paporo awale annova ovira dhipaddi eso sabwa ya mutxesa mwinjene wakala mutxiddo mwa manje watukumeliwa oku n’oku na manebe, obuwene ogadhile omukokiha paporo.—Mer. 27:17.

• Siyari ya Nabuya.

  Siyari enkosiwa na pawu dhotowa emela vina vinyu ninga ezinddiyelo ya maningo a Kristu vina nikami naye; yubutxedhaga okwa wa Yezu. Obu muttupo wakelile Akristu nikokomezo na Mmaleboni wi akosege, nona onokuweliwa mofwanyelela-mwene ninga “Wubuwela.”—1 Ko. 11:20, 23-26.

T

• Talentu.

  Wali mpimo munddimuwayá wa Ebrayiko vina wali muttengo munddimuwayá wa kobiri. Yalemela kilu 34.2. Talentu ya Agregu yali eng’ono, yalemela kilu 20.4.—1 Ma. 22:14; Mt. 18:24.

• Tampa Yokunelana.

  Tampa ya yobo ya nipagano, vadhuluva namakutta munddimuwa wansigihavo nikami na mikutto dhaperhekeliwa yottega, nigafiya Siku na Oleveleliwa Dhottega. Nzu na Ebrayiko nindha mwa nzu nina nintapuleliwa ninga “okunela (yottega)” obe txino “ottimiha (yottega).” Tampayá yasasanyiwa na woru yotxittikiwa, yahikana akerubim eli, mmodha epaddi eji, kerubim mwina epaddi yina ya tampayá. Dila dhina enkuweliwa bahi ninga “tampa.”—Obu. 25:17-22; 1 Ma. 28:11; Ahe. 9:5.

•  Tartaru.

  Mmaleboni a Egrgu a Okristu, eji ekalelo ya otitihiwa enladdana na ofugeliwa, mwenemo muvokeliwe anju ohiwelela a masiku a Nowe. Va 2 Pedro 2:4, olabihedhiwa wa mazu aba tartaróo (“ovokela mu Tartaru”) kintapulela wila “anjuyá attegile” al’ovekeliwa mu Tartaru, ninga munlogela dhitxirapi dha amalabo (kamburha eli vati va mattaka, mwego mweddima mwenemo munvokeliwa amulugu ahinetxa ttima). Ottiya ejo, eji enoniha wi awene ahititihiwa na Mulugu vina ayelela ettomo yawa ya okala wirimu, vina aperhekeliwa ekalelo ya eddima yawi ngoo, ahiwodhaga wona dhilobo dhapama dhiganile Mulugu okosa. Eddima entonya omagomo wawa, vowi mowiwanana na Malebo, awene anele otolotxiwa vamodha na mulamuleliyá wawa, Satana Ddiabo. Dhahene, Tartaru onziddiyeliha ekalelo ya otitihiwa wa anju abale akalile avuruvu. Tartaru onottiyana na “abismu” onromoliwa va Ovuhulela 20:1-3.

• Tribunali.

  Dila dhina, enadiwana mburo wottukuwa, wafiyiwa na masikadda, venevo anamattongayá angilati wila aloge na muttitti, vina avuwihe dhogana dhawa. Mazu aba “vamentoni va Mulugu” vina “osogorho wa tribunali ya Kristu” anlogiwa mwa nladdaniho wila azinddiyelihe masasanyedho a Yehova a wattonga attu otene.—Rom. 14:10; 2 Ko. 5:10; Jo. 19:13.

• Ttandda.

  Jakakene enkuweliwa “neneri ya membesi.” Ji neneri enroma woneya omadhelo wa nzuwa, nzuwa nihinatti opattuwa, yonihaga oroma wa siku nina.—Ovu. 22:16; 2 Pe. 1:19.

W

• Wokoddela; Okoddela.

  Ekalelo endha mwa Yehova, ekalelo ya elobo ekoddelihiwe vina ehitaganyiheyile na elo. (Obu. 28:36; 1 Sa. 2:2; Jo. 17:11) Agaddiwagana attu (Mk. 6:20; Mer. 3:21), dhilobo (Rom. 7:12; 11:16; 2 Tm. 3:15), mimburo (Mt. 4:5; Mer. 7:33; Ahe. 9:1), vina mabasa (Obu. 36:4), mazu a Ebrayiko aromile olabihedhiwa anovaha monelo wa elobo esakuliwe, ettiyiwe vawa-vene wila ekoddelihedhiwe Mulugu wokoddela; ekalelo ya osakuleliwa okosa mabasa a Yehova. Mmaleboni a Egregu a Okristu, mazu atapuleliwe “wokoddela” vina “okoddela,” anowaddiwana vina okoddela wa mweddelo wa muttu.—2 Ko. 7:1; 1 Pe. 1:15, 16.

Y

• Yehova.

  Otapuleliwa wa Bibilia wa Elabo Eswa wa Malebo Okoddela, ohilabihedha nzina “Yehova” dila dhowakwana 241 Mmaleboni a Egregu a Okristu. Yogana eji ya wikamo nzina na Mulugu ekoseliwe mwaha wa vizinddiyelo esi dhinfwarela:

  1. 1. Makopiya a Malebo a Ebrayiko alabihedhiwe nsaka na Yezu vamodha na arumiwi aye, mwanfwanyeya Tetragarama (kuloga, nzina na Mulugu, nilebiwaga na maletra manayi a Ebrayiko יהוה) mMaleboni otene.

  2. 2. Masiku a Yezu vina a arumiwi Tetragarama wanfwanyeya vina mmaleboni a Egregu, atapuleliwe efwariwaga Malebo a Ebrayiko.

  3. 3. Mmaleboni a Egregu a Okristu muhikala vizinddiyelo dhinoniha wila Yezu dila dhinjene wanromola nzina na Mulugu vina wannaziwiha attu ena.—Jo. 17:6, 11, 12, 26.

  4.  4. Vowi Malebo a Egregu a Okristu avudheleliwe na Mulugu vina adhela Mmaleboni a Ebrayiko, orimelamo wa nzina Yehova mmalebonimwá ogahitota waganyedha.

  5. 5. Nzina na Mulugu ninofwanyeya n’ekalelo yogwaddela Mmaleboni a Egregu a Okristu.—Ovuhulela 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Dholeba dha Ayuda oroma dhinowoniha wila Akristu àli Ayuda, ahilabihedha nzina na Mulugu mmaleboni mwawa.

  7. 7. Anamasunzetxa Bibilia ena anorumela wi enoneya ninga nzina na Mulugu nanfwanyeya Mmaleboni a Egregu a Okristu agaromolaga dhipaddi dha Malebo a Ebrayiko.

  8. 8. Mabibilia atapuleliwe na dhilogelo dhokwaranya zana dhottiyana-ttiyana munofwanyeya nzina na Mulugu Mmaleboni a Egregu a Okristu.

  Mohaganyedha, dhikalawo vizinddiyelo dhinoniha wi jofuneya wiyihedha nzina na Mulugu Mmaleboni a Egregu a Okristu. Jijuwene-wene ekosile anamatapulela a Bibilia wa Elabo Eswa. Awene anoriha venjene nzina na Yehova vina anowova oburutxamo elobo-txilobo yafwanyeya mmaleboni oroma.—Ovuhulela 22:18, 19.

• Yobo ya Nipagano.

  Kasha yakosiwe na tabwa dha akasiya vina yakoddelihiwe na woru, yakala Mburo Wokoddela-koddela wa musasa vina vasogorhova yekiwe Mburo Wokoddela-koddela wa mpaha wamagiwe na Salomau. Yakana tampa yasasanyiwe na woru yotxittika, vadhuluva vahikala akerubim eli ang’anana. Dhilobo dhamakamaka dhali mwarimwa àli mapapi meeli a Malamulo Kumi.—Oli. 31:26; 1 Am. 6:19; Ahe. 9:4.

• Yobolo.

  Muttengo ompitxiwa wila afuruliwe muttu ofugeliwe, otxinutxiwe, ontabutxiwa muttegani obe na muttu oniyena mangau. Woboleliwa oku kuwakosiwa na kobiri bahi. (Iza. 43:3) Yobolo yanfuneya mwa dhilobo dhottiyana-ttiyana. Motagiha, mwa ana Izrayel analobwana otene a attaji vina a dhinama, anfuna ofuruliwa sabwani asakuleliwe ottiddiwana mabasa a Yehova. (Ole. 3:45, 46; 18:15, 16) Ng’ombe yowali egahimagiwe, edha ompa muttu, yanfuneya opitxiwa yobolo wila mwinya wa ng’ombeyá anapiwe. (Obu. 21:29, 30) Vano kiyarumeliwa yobolo wila avuneliwe ole ompile muttu n’ofuna waye. (Ole. 35:31) Yamakamakaya jawi Bibilia onlogetxa mwaha wa yobolo epitxile Yezu Kristu mwaha wa okwa waye ninga mukutto wila awobolele attu owiwelela muttegani vina mukwani.—Ms. 49:7, 8; Mt. 20:28; Ef. 1:7.

• Yoviteya ya Mulugu.

  Elobo ji elobo eniwanana na ofuna wa Mulugu, ejuwene enkala yoviteyene ofiyedha mudhidhi onaziwiha Mulugu abale àsakuliliye bahi.—Mk. 4:11; Kol. 1:26.

Z

• Zeu.

  Mwa amulugu enji àwebedha Agregu, oddu wali munddimuwayá. O Listra, Barnabé wahaganyedhiwa wi ddi Zeu. Dholeba dhawale dhifwanyiwe waddamana na o Listra, dhinologa wila ahikalawo “anamakutta a Zeu” vina “Zeu mulugu-nzuwa.” Paporo wamuwelile Paulo suwa y’o Malta, osogorhowa wahikana ezinddiyelo ya “Ana Zeu,” kuloga, abali eli a ana-kono, Kastor na Pólux.—Mer. 14:12; 28:11.