1-3. (a) Dhothapula dhintolotxa, esene dhintxutxa murala dhinda wuvi? (b) Mpimo gani onfanyeela okaana amambali mwa obarela murala wawa?

OHALELI omuruma mwanawo muñgono oskola, nanda muzogwe wokuthula onorubwa. Onakose dhavi? Onomuthiya obudduwa vamusuwo ahabalile elobwene yovibarelana? Obe onompigela dhabalo gwe dhinkuba mpaka okoodda owodha weedda? Ebaribariya jawila weyo kunakose dhobiili esi dhiromoliwe. Weyo onimwabaliha ejuwene enfuneya bahi wila ananyethe.

² Na mukalelo wakakene, amambali anofanyeela ofanya mukalelo wopimeleleya wa obarela murala wawa onathapule dhintolotxa esuwene dhinrubwa mpaddi dhinjidhene—kumpaniya dhimpandda dhitagano dhovegana, anamavuwiha miselu, amarho nanda midhidhi dhiina masiki oskola. Amambali ena kankosetxa elobo obe kambarela-wene murala wawa. Ena, anoona ninga mandanelo otene a otakulu wa murala anoputhula, anowawañganela vaddiddi anawaya mpaka okalaga ninga anohogiwa. Vanowodheya okalavo mpimo?

³ Indde, enowodheya. Ovinga bure kunthidda mpirha, vina onotota ntowa. (Kohelét 7:16, 17) Kito amambali ali Akristu akaane dhavi mpimo wofanyeela mwa obarela murala wawa? Kasekeserha dhipaddi tharu: osunza, omarho na waredha.

4. Amambali ali Akristu anfanyeela woonaga dhavi osunza?

⁴ Amambali ali Akristu anowika thima vaddiddi osunza. Anoziwa wila osunza onowakamiha ana wengesa, oleba  vina ologa na athu ena, vamodha na ovugula makathamiho. Eskola vina enofanyeela wasunziha mukalelo wa osunza. Thotho dhingumela ana oskola dhinokamiha weeddeleya deretu masiki na mavurhano a elabo ya nsaka na ovanene. Mowenjedha, osunza waderetu onowakamiha okosa mabasa manddimuwa.—Gano dh’olelana 22:29.

5, 6. Oskola ana anfanyiwa dhavi miselu dhovirigana dha ogonihana?

⁵ Mwa dhaene, oskola onogumana aima a mpaddi dhothiyana-thiyana, enjene ana dhubuwelo dhovirigana. Motagiha, koona mukalelo onoonani ogonihana na mweeddelo waderetu. O escola secundária elabo ya Nigéria, mwanamuyana dhahi wa jeberuwa wanziveliwa walaga anamasunza akwaye dhogonihana. Awene ela onvuruwana vaddiddi, masiki dhitanaalelo dhaye vakalilani dhotaduwa, dharaviye mmanivuruni antonyihedha athu bali dhidho. Anayana ena ahitagiha esile dhalogiye. Sabwa ya ejene, mmodha bakaana yari ahiteliwe nanda bakwa sabwa ya orayila ejene.

 ⁶ Mokubanyiha, oskola miselu dhiina dhovirigana mwaha wa ogonihana kadhinda wa anamasunza, mbwenye wa anamasunziha. Amambali enjene anonyonyeya dhiskola dhigaasunzihaga anyaskola dhogonihana s’ohapanga mpaganyo onloga dha mweeddelo waderetu vina yawila ejiya kayo elobo yovegana. Mai dhahi wa mwanamuyana wa vyaka 12 ohiloga: “Ninkala murudda wa athu ana mutugumano, worihiwa vaddiddi magano, masiki na ejene, va escola secundária yehu vanogawiwa preservativo badhigavahiwa aima!” Iyene na mamunaye ahizuzuma mwaziwelani wila mwanamuyanawa wela onyengethiwa na analobwana a saizi yaye wila agonena. Amambali awodhe dhavi obarela murala wawa mwa dhothapula esi dhabure?

7. Miselu dhovirigana dha ogonihana dhinfanyeela obareliwa dhavi?

⁷ Enokala deretu wavitela ana oromoliwa wotene wa dhilobo dhogonihana? Nne. Jofuneya wasunzihaga wamwinya mwaha wa ogonihana. (Gano dh’olelana 5:1) Ja txibarene yawila mu dhipaddi dhiina dha Europa vina dha América do Norte, amambali enjene anorabela ologa mwaha obu. Yakakene enopadduwa mu dhilabo dhiina dha mu África, amambali kanloga-wene na anawa mwaha wa ogonihana. Babi dhahi wa elabo ya Serra Leoa ologile dhahi: “Eji kinkosa epaddi ya akafiri.” Amambali ena anoona ninga wasunziha ana dhogonihana, oku wavaha ana dhubuwelo dhinfuna watotela oraruwa! Kito Mulugu onubuwela dhavi?

8, 9. Mipaganyo gani dhaderetu mwaha wa ogonihana, dhinfanyeya mBibiliani?

⁸ Bibilia onowooniha deretu yawila kayo manyazo ologa dha ogonihana mwa mukalelo onfanyeela. Mu Izrayel, nlogo na Mulugu nahipangiwa otugumana vamodha na “ayma,” wila avuruwane wengesiwa wa Nlamulo  na Mizé na lizu nowiweya. (Olibiha 31:10-12; Josuwé 8:35) Nlamulo nanloga-wene motapuwa mwaha dhinjidhene dha ogonihana, vamodha na osamba, okuthuwa wa elobwana, ojeberuwa, obudduwa mba, ogonihana alobwanavi, oraruwa na mmudhi vina oraruwa na enama. (Onamakutha 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Olibiha 22:22) Nengeselo nthi nigamala, kavali yowaganyedha yawila amambali annatapulela dhilobo dhinjidhene anawa añgono abene anvuzetxa.

⁹ Mu Gano dh’olelana kapitulu tanu, tanu na modha vina tanu na biili muhikala mazu anvaha malago a okwela a omambali mwaha wa wopiya wa oraruwa. Versikulu esi dhinotonyihedha wila ogonihana wonyakuwa dila dhiina onommeza muthu. (Gano dh’olelana 5:3; 6:24, 25; 7:14-21) Mbwenye esene dhinosunziha yawila oraruwa kwabure vina onotota ntowa, vina dhinovaha mipaganyo dha wakamihana azombwe orabela mweeddelo wa ojeberuwa. (Gano dh’olelana 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27) Mowenjedha, ogonihana wonyakuwa onothiyanihiwa na oziva wa ogonihana wofanyeela vamburoniva, va mateloni. (Gano dh’olelana 5:15-20) Nthi nlagiho naderetu vaddiddi ninfanyeela amambali ofara!

10. Wasunziha ana eziwelo ya Mulugu mwaha wa ogonihana onkooddela eni watotela oraruwa?

¹⁰ Masunziho aba anowatotela ana oraruwa? Mothiyana, Bibilia onsunziha dhahi: “Zelu ya muthu wovirihamo jinavuna.” (Gano dh’olelana 11:9) Kunfuna wavuna anawo mwa mandanelo a elabo ejino? Babi dhahi ohiloga: “Oromana bali añgono vaddiddi, nihatapulela anihu na murima wotene mwaha wa ogonihana. Dhaene, agawiwaga aima ena bagaloga dhogonihana, awene kankaana munigwa. Kavalitxi singaningo.”

11. Aima asunzihiwe dhavi vañgono-vañgono mwaha wa dhilobo dhokodde?

¹¹ Ninga moonelihu mu kapituluni dhithagile, osunziha dhogonihana onfanyeela oroma membesene.  Ogaasunzihaga anawo añgono oromola vyano dha maningo, kulupe dhipaddi dha muguwoni, okalaga ninga esi sa manyazo. Kaasunzihe mazinaya-mazinaya a vyano esi. Na mudhidhi, vanofanyeela osunzihiwa okoya dhokodde vina okaanaga maddile. Enfuneyetxa jawila akale amambali wasunziha anawa yawila dhipaddi esi dha maningo sa vawoka, kadhinfanyeela oddiginyiwa obe otonyihedhiwa athu ena, vina txipo kadhinfanyeela ologiwaga mwabure. Venevo vanunuwa ana, anofanyeela opangiwa mukalelo ongumana mulobwana na muyana wila abaaliwe mwana. Mudhidhi onfuna owarala maningo awa, anofanyeela oziwa deretu masadduwo anjeedheliwa opadduwa mmaningoni mwawa. Ninga musekeserheliwani mu Kapitulu 5, nlelo nthi podi vina okamiha wabarela aima ogonihiwa na anddimuwa.—Gano dh’olelana 2:10-14.

12. Dhubuwelo gani dhovirigana dhinsunzihiwetxa mmaskola?

¹² Amambali anofanyeela okala oovisasanyedhene wila awanena dhubuwelo dhiina dhabure txino dhinsunzihiwa oskola—mafilozofia ninga osadduwa wa athu, okweletxa nlogo obe mubuwelo wawila ebaribari kakamwe kayiwo. (1 Korinto 3:19; koona Wita 1:27; Onamakutha 26:1; Joau 4:24; 17:17.) Anddimuwa enjene a maskola anokokomeza bure wenjedha osunza. Masiki osunza wowenjedha vakalilani yosakula ya muthu, anamasunziha ena anodidela ologa wila ji dila yomariha wila muthu eeddeleye deretu. *—Masalmo 146:3-6.

13. Ana andowa oskola abareliwe dhavi mwa dhubuwelo dhabure?

¹³ Wila amambali awanena masunziho oovirigana, anofanyeela oziwa esile dhinsunzihiwa anawa txibarene.  Noona nyuwo amambali, kamudduwale wila nyuwo muhikaana vina mabasa a vatakulu! Mutanaalege-wene osunza wa anenyu. Agaworuwa oskola mulogege na awene. Mwavuzege esile dhinsunzani, ejile enziveliwetxani vina txini enarutxetxa. Mwañganege mabasa anrumiwani okosa mmudhi, esile dhinlebani vina mithengo dha mabigiho (provas) dhimburutxani. Katamelani waziwa anamasunziha awa. Mwaziwihe anamasunzihaya yawila nyuwo munotamaalela mabasa awa vina yawila munfuna mwakamihe na elobo ejuwene enwodhinyu.

14. Ekaleli eni yofuneya ana animulaba Mulugu wasakulaga amarho aderetu?

¹⁴ “Osunzile wuvi ejuwene?” Amambali angasi akosile nivuzo nthi badhugudheyi na elobo ekosile obe elogile mwanawa, ejene enkala ninga yohiziweya-wene kakamwe? Kayo ebaribari yawila dila dhinjidhene yowakulaya enotaganyiheya na marho muswa oskola obe va amwaddamani? Pu mwenemo, amarho anoniraviha vaddiddi, peno akala nili azombwe obe anddimuwa. Murumiwi Paulo ohilaga dhahi: “Kamurumele opeliwa malago: Wandana wabure, onononga meddelo apama.” (1 Korinto 15:33; Gano dh’olelana 13:20) Makamaka azombwe bandideliwetxa na amarho. Bankaletxa s’ohiziwa yokosaya nanda dila dhiina anfunetxa wahagalaliha vina watikiniha amarho awa. Noona jofuneya vaddiddi wila aasakule amarho aderetu!

15. Amambali aasogorhele dhavi anawa wasakula amarho?

¹⁵ Ninga munziwela amambali otene, ana kansakuletxa deretu; anofuna musogorhelo. Kayo wila asakuleliwe amarho. Mbwenye venevo vanunuwani, kaasunziheni ozinddiyela vina mwakamihe woonaga mikalelo dhinfanyeelani wika thima mwa amarho. Mukalelo wa makamaka ku omukwela Yehova vina okosa ejile ekalile vamentoni vaye. (Marko 12:28-30) Mwasunzihe  wakwela vina wariha abale ana murima wororomeleya, ana oderetu, anvaha vina ahili awara. Vari va nsunzo na murala, mwakamihe anenyu ozinddiyela mikalelo esi mwari mwa athu a mBibiliani, venevo bafanya merelo akakene na athu ali mmulogoni. Muvahe yotagiha modheela olabihedha nigano nakakene mugasakulaga amarho enyu.

16. Amambali afugulele dhavi mento osakula wa anawa wa amarho?

¹⁶ Nyuwo munowaziwa amarho a anenyu? Munkooddela eni wakumbirha anenyu wadhana akwawa vatakulu wila mwaziwe? Mwavuze vina anenyu ejile enubuwela aima ena mwaha wa amarho aba. Anoziwiwa na nroromelo obe egumi ya mparabiili? Akala nivuzo nanawili ebaribari, mwakamihe anenyu otanaalela mukalelo ogaputhulile omarho obu. (Masalmo 26:4, 5, 9-12) Mugoona masadduwo ahinfanyeela mmereloni a mwanenyu, ninga mwabalelo, ekalelo obe malogelo, txino munofanyeela ologela ejene, bani amarho aye. Txino mwanenyu onononga mudhidhi mwinjene na marho oddwene onimuthapuliha dhabure.—Koona Wita 34:1, 2.

17, 18. Walaga mwaha wa mandanelo abure ogaalivi, nikamihedho gani nothiddihedheya mabasa ninfanyeela amambali ovaha?

¹⁷ Wasunzihavi anenyu orabela mandanelo abure kunakwana. Mwakamihe wafanya amarho aderetu. Babi dhahi ohiloga: “Dila dhotene ninotamela otxinja. Noona eskola mwanfunelani mwanehu mu sakani ya oponya mpirha, mwadhaga na miyo nahigilati na iyene banilogela sabwa yakooddelani okala deretu—sabwa ya amarho aswa afuniye okaana wenewale. Venevo banimukumbirha wagumaniha aima otene a mmulogoni banidhowana oponya mpirha na abene. Nanda ejene yahilaba-wene.”

¹⁸ Amambali a zelu anowakamiha anawa wafanya amarho aderetu vina ovegaga mofanyeela na abene.  Mwa dhaene, wa amambali enjene, ovega onotota nivurhano.

19. Dhotagiha gani dha Bibilia dhintonyihedha yawila kayo yothega murala ovega?

¹⁹ Bibilia onokooddiha ovega? Nne-wene! Bibilia onloga wila ohikala ‘mudhidhi w’oteya vina mudhidhi  wolupa.’ * (Kohelét 3:4, NM) Nlogo na Mulugu mu Izrayel wa wale na’hagalalana jibo vina otxetha, mpirha vina dhopipiriya. Yezu Kristu wahidhowa omathangani manddimuwa a matelo vina Mateu Levi wahimusasanyedha ‘mathanga manddimuwa.’ (Luka 5:29; Joau 2:1, 2) Mowooneya deretu, Yezu kaali namanonga dhoziva. Noona, oteya na ovega txipo kunfanyeela wooniwaga vatakulu vawo ninga dhothega!

20. Amambali anfanyeela wubuwela eni agatamelelaga murala wawa ovega?

²⁰ Yehova ddi ‘Mulugu wosanzaya.’ (1 Timóteo 1:11, NM) Noona omwebedha Yehova onofanyeela okala elobo ensanzayiha, othiya okala elobo entolotxa osanzaya mwigumini. (Koona Olibiha 16:15.) Ninga munkalelani ana bowarala vina odhaala guru ejene enwodhani ononga agavegaga. Ovega wosakuliwa deretu kunkalela wogolavi maningo. Mbwenye bu mukalelo wa mwana osunza vina owarala. Musorho wa murala ddina mabasa a osapela dhotene dhinfuna abale ankalavo, vamodha na ovegawa. Mbwenye, vanofuneya mpimo.

21. Mirega gani dhiliwo mu dhovegana dha nsaka na ovanene?

²¹ ‘Mmasakani aba oomariha,’ mu nlogoni na athu muhidhaala abale ali ‘anamakweletxa dhoziva opitha omukwela Mulugu,’ ninga mwathageliwani ologiwa mBibiliani. (2 Timóteo 3:1-5) Mwa athu enjene, ovega jilitxi elobo ya makamaka mwigumini mwawa. Ohikala dhovegana gwe mpaka odadabwela mohirutxa dhilobo dhilitxi dha makamaka. Mowenjedha, dhovegana dhinji dha ovanene dhinotonyihedha mararuwo, otimbwini, ojiwa mirobwe dhinviriganiha ogogo na merelo mena anvoreya. (Gano dh’olelana 3:31) Txini enwodheya okosiwa wila abareliwe aima añgono wila anaputhuleye na dhovegana?

22. Amambali aakamihe dhavi anawa osakula dhovegana na zelu?

 ²² Amambali anofanyeela wika maddile vina middidda. Mbwenye elitxi yofuneya opitha ejene jawila anofanyeela wasunziha anawa mukalelo wa osakula dhovegana gani dhimputhula vina oziwa muthengo gani oniliwani ovega oku ohithabwa. Osunziha oku onofuna mudhidhi vina guru. Koona yotagiha eji. Babi wa analobwana eeli ohoona yawila munddimuwaya wakaletxa ovuruwanavi mukologa muswa wa radio. Noona siku dhahi needdihiye karo yaye bagadhowa omabasani, babi waye bafugula mukologa wakakene. Mudhidhi na mudhidhi wannimela baleba mazu a jibo dhiina. Musogorhomwa bagilati na anaye balogela esile dhewaliye. Baavuza wila aakule ejile yoonanimo, bagaroma  na mazu awi “munoonamo dhavi?” nanda bavuruwana dhowakula dhawa na ovilela. Mwamaleliye osekeserha mwahaya na Bibilia, analobwana abale orumeela yawila kanavuruwane viina mukologa obure wa radio.

23. Amambali enjene anabarela dhavi anawa mwa dhovegana dhihikalile?

²³ Amambali ali Akristu ana zelu anowombeza jibo, programa dha televizau, vidiyu, manivuru anloga dhoteyiha, vídeo games na mafilme anziveliwa anawa. Anowañgana kapaya, mazu alebiwevo vina yoboya mundhani, anowengesa esile dhisumuleliwe mmajornaleni vina anowengesa dhipaddi dhinloga dhitagano esi. Athu enjene ahuma milomo na “dhovegana” dhinkoseliwa aima a nsaka na ovanene. Abale anfuna wabarela anawa mwa dhabure esi dhonyakuwa, anogilati na murala balogela dhowopiyadha, amulabihedhaga Bibilia vina manivuru anloga dha Bibilia, ninga nivuru Os Jovens Perguntam— Respostas Práticas vina misorho dha revista A Sentinela na Despertai! * Amambali agemetxa maddile txithi, bagasoriha vina bakala oofewa murima, dila dhinjidhene anokaana dhopuramo dhaderetu.—Mateu 5:37; Filipi 4:5.

24, 25. Makalelo gani aderetu a ovega anwodha mirala okaana vamodha?

²⁴ Txibarene, obarela mikalelo dhabure dha ovega ji epaddi ya koddo eji bahi. Yabure enofanyeela othiyanihiwa na yaderetu, sabwani egahikosiwe dhaene ana ansakula yabureya. Mirala dhinjidhene dha Akristu dhihikaana dhubutxedho gwe dhosanzaya dha ovega, ninga okosa matanje, weedda vamodha wa wogola myeddo, osama vego, ovegana mpirha dhothiyana-thiyana, okosa oleddo wa odhowa wawoona amudhi obe amarho. Ena ahizinddiyela wila ovegana wengesa mumodhani na lizu nowiweya, onohagalaliha vaddiddi  vina onopangarhaza. Ena anvegana ologa dhilobo dhipadduwile esene dhinteyiha obe dhinziva. Nanda ena ahipandda dhilobo dhovegana, motagiha, olaba na miri vamodha na dhoparhapathela dhiina, vina wooba dhitagano dhinibiwana jibo, oleba dhilobo obe osunza dhothanddiwa dha Mulugu. Aima ansunza oziveliwa dhovegana esi anobareleya vaddiddi mwa dhovegana dhotakala vina anosunza yawila ovega kayo ogilativi s’ohikosa elobo, awenene bagavegiwana. Okamihedha ku okwene onzivetxa opitha wañgana.

²⁵ Magumano a ovega anowodha vina okala mukalelo wa ovega ompurihamo. Agañganeliwa deretu bakoodda odhaaliwavo bure obe baganonga mudhidhi, kankalela wakamihavi ana ovega. Anowodha owaraliha mafunddo a okwela mmulogoni.—Koona Luka 14:13, 14; Juda 12.

26. Mwaha wa obarela murala mwa mandanelo abure, mukalelo olitxi wa makamaka buvi?

²⁶ Mohaganyedha, obarela murala wawo othapula dhintolotxa dha elabo onofuna mabasa menjene oorutxa. Mbwenye ohikala elobo enkamihedha opitha dhilobo dhiina dhinjidhene. Ku okwela! Mafunddo atxibarene a okwela anela okosa vatakulu venyu okala vego vothaweleya vina vowiwanana, okwene oli nibarelo nddimuwa na mandanelo abure. Mowenjedha jofuneya okaana mukalelo mwina wa okwela olitxi wa makamaka—omukwela Yehova. Okwela oku ogakala vamuralani votene, ana panunuwetxani bagarabela yubuwelo ya omusilidhiha Mulugu modheela ogwela mmuregani mwa mandanelo a elabo. Nanda amambali animukwela Yehova ovenyedha mmirimani mwawa anela otamela otagiha omuthu waye wokwela, wowañgananiheya vina wa mpimo. (Éfeso 5:1; Tiago 3:17) Akala amambali anokosa ejene, anawa kanoonege  webedha wa Yehova ninga ddima ya dhilobo dhikooddihiwani okosa obe ninga mukalelo wa okalawo womageya obe wohikaana ofuru wa oteya, mwenemwa munafunagani othawamo egawodheya. Mbwenye anela woona yawila omwebedha Yehova bu mukalelo wosanzayetxa vina wa egumi yokaana ntapulelo enwodheya okaaniwa.

²⁷ Mirala dhinkalavi dhowiwanana vina dhosanzaya, dhokaana mpimo mmabasani a Mulugu, esene dhinwararela na murima wotene okalavi a ‘murima ngwirho, ahina yosumululiwana’ mwa mandanelo oovirigana a elabo eji, esene dhinomuthabiha Yehova. (2 Pedru 3:14; Gano dh’olelana 27:11) Mirala esi dhinonyigala mpule munyigalile Yezu Kristu, oddulene wathawile guru dhotene dha elabo ya Satana dha omutakaliha. Wañganana omagomo wa okalawo waye wa omuthu, Yezu wahiwodha ologa dhahi: “Miyo ddipuranya elabo.” (Joau 16:33) Ninfuna vina wila murala wenyu opuranye elabo bukalawo na mukalakala!