1, 2. Mavurhano gani vina othaba gani onkaaniha vyaka dha ozombwe?

OKAANA muzombwe vatakulu onothiyana vaddiddi na okaana mwana wa vyaka tanu obe wa vyaka kumi. Vyaka dha ozombwe dhinokaana mavurhanoya vina makathamihoya, mbwenye esi vina dhinothabiha vina dhinoliva. Dhotagiha ninga José, Davidi, Josiya na Timóteo dhintonyihedha yawila azombwe anowodha okosa dhilobo na mirugu bandana deretu na Yehova. (Wita 37:2-11; 1 Samuwel 16:11-13; 2 Amwene 22:3-7; Merelo 16:1, 2) Azombwe enjene a nsaka na ovanene anokosa ejene. Txino weyo onowaziwa ena.

² Masiki na ejene, mwa athu ena vyaka dha ozombwe dhinorutxa. Azombwe anokaana mudhidhi wa othaba vina wonyimuwa. Txino azombwe analobwana na anayana anofuna vaddiddi ofuru nanda anosilidheya na esile dhinakooddiha amambaliwa okosa. Eji bilivi, azombwe aba kanziwetxa elobo, anofuna okweliwa okamihiwa na ovilela na amambaliwa. Indde, vyaka dha ozombwe podi okala dhohagalaliha, mbwenye viina podi odhugudha, wa amambali ninga vina wa azombweya. Azombwe akamihiwe dhavi mu vyaka esi?

3. Mukalelo gani onwodha amambali wavaha anawa azombwe mudhidhi waderetu mwigumini?

³ Amambali anfara nlago na Bibilia anowavaha  anawa azombwe mudhidhi okaliletxe wa odhowa vasogorho na weeddeleya deretu mwa dhoweha esi mpaka wunuwa bakala anddimuwa. Mu dhilabo dhotene mwari mwa masaka otene, amambali na azombwe anthiddihedha mabasa vamodha malamulo a Bibilia ahireelihiwa na weeddeleya deretu.—Masalmo 119:1.

4. Makani anlogeliwa okodde akaleli eni oofuneya mwari mwa vyaka dha ozombwe?

⁴ Bibilia onloga dhahi: “Ohinvuza, dhintadiye kadhinedda.” (Gano dh’olelana 15:22) Akala makani anlogeliwa okodde ela ofuneya ana bali añgono vaddiddi, anfuneyetxa ovanene mu vyakani dha ozombwe, vahinkaletxa aima vatakulu bagakala mudhidhi mwinjene na anyaskola akwawa obe amarho ena. Vagahikale makani anlogeliwa okodde, makani anlogiwa na murima wotapuwa vari va ana na amambali, azombwe anokala amalabo vatakulu. Kito misuwo dhikale dhavi dhofuguwadhene wila vakalege makani?

5. Azombwe anlibihiwa woonaga dhavi ologaga makani na amambaliwa?

⁵ Amambali na azombwe, otene anofanyeela okosa epaddi yawa mwa ejene. Ja ebaribari yawila azombwe anorutxiwa ologa na amambaliwa opitha bali añgono. Masiki dhaenevi, kobuwela yawila “elabo enna nameddiha wabure, enotweya; ovuneya wa elabo oli na malago a athu enjene.” (Gano dh’olelana 11:14) Mazu aba anothiddihedheya mabasa wa athu otene, azombwe na anddimuwaya. Azombwe anziwa ejene anononelamo yawila anofunavi osogorheliwa na zelu, mwawila ovanene pangumanetxani na makathamiho opitha wale. Anofanyeela ozinddiyela yawila amambaliwa ali eweleli bali oofanyeela deretu  walaga sabwani banziwetxa dhilobo dha mwigumini vina ahitonyihedha nzuzumelo nawa na okwela mwari mwa vyaka dhinjidhene. Noona mu saizi eji ya mwigumini mwawa, azombwe a zelu kanasugule amambaliwa.

6. Ekalelo gani enkaana amambali ankwela mwaha wa ologaga makani na azombwe awa?

⁶ Makani anlogiwa na murima wotapuwa anfuna yawila mambali atamele vaddiddivene mudhidhi muzombwe agafunaga ologa na iyene. Akala oli mambali, mpaddi wawo kakaana mudhidhi wa ologa makani. Ejene txino enorutxa. Bibilia onloga wila ohikala “nsaka n’omàla, nsaka n’ologa.” (Kohelét 3:7) Muzombwe wawo agoona yawila bu mudhidhi wa ologa, txino bu mudhidhi wawo wa omaala. Txino wathiyedhi mudhidhi obo wafuna okose nsunzo nawo na muthu, ovume obe okose mabasa a vatakulu. Mbwenye akala muzombwe wawo onfuna aloge na weyo, katamela oroma othiya dhakosiwe bunvuruwana. Ogahikose ejene, iyene kanatagihe viina. Kobuwela yotagiha ya Yezu. Mudhidhi dhahi, wahitamela mudhidhi wila avume. Mbwenye mithithi dha athu vadhilani badhimurija wila amwiwe, wahithiya ovuma baroma wasunziha. (Marko 6:30-34) Azombwe enjiya anoziwa yawila amambali awa ahidhaaleliwa dhokosa, mbwenye anofuna nikuluvelo nawila amambali awa ali venevo agafunaga. Noona, kakaanaga mudhidhi vina ononelegemo.

7. Amambali anfanyeela ozuzumela eni?

⁷ Katamela wubuwela mukalelo walani weyo buli muzombwe, nanda kuyeleele osanzaya wawo! Amambali anofanyeela oziveliwa sabwa ya okala na anawa. Ogakala mudhidhi wa ovega, amambali anlabihedha dhavi mudhidhi obu? Akala dila dhotene anlabihedha mudhidhi ohinani mabasa bagakosa dhilobo dhihili dha murala, azombwe awa kanrutxiwa  woonawa ejene. Azombwe agazinddiyela yawila anyaskola akwawa banazuzumeletxa opitha amambali awa, venevo anokaana-wene makathamiho.

8. Otamaalela murima wororomeleya, olaba na guru vina mweeddelo wofanyeela onwodha dhavi okokomezeliwa ana?

⁸ Akala amambali kanathi watutela anawa ofuneya wa okaana murima wororomeleya vina olaba na guru, anofanyeela-wene okosa ejene bali añgono. (1 Tesalónika 4:11; 2 Tesalónika 3:10) Jofuneya vina amambali okaana ebaribari yawila anawa anorumeela okaana mweeddelo waderetu vina wohinyakuwa. (Gano dh’olelana 20:11) Mu dhipaddi esi, mambali onlogetxa modheela yotagiha. Ninga munwodheleya amamuni ahiniwelela ‘okukuseliwa ororomela vahilogiwe nzu, modheela meeddelo a awadhiwa,’ azombwe viina anowodha osunza malamulo ooligana modheela mweeddelo wa amambali awa. (1 Pedro 3:1) Masiki na ejene, yotagiha yawa txipo kiniliwa ehakwana vowila otakulu wa murala, ana anorijiwana dhotagiha gwe dhabure vina miselu dhinjidhene dha othambi esene dhinweta. Noona amambali antanaala, anofanyeela  oziwa mutanaalelo wa azombwe awa mwa esile dhinoonani vina dhiniwani, nanda ejene enofuna ologa makani na ntapulelo.—Gano dh’olelana 20:5.

9, 10. Amambali anfanyeelela eni okaana ebaribari ya wasunziha anawa dhilobo dhofanyeela mwaha wa dhilobo dha ogonihana, nanda aweneya akose dhavi ejene?

⁹ Eji enkaletxa ebaribari egakala dhilobo dha ogonihana. Nyuwo amambali, munokaana manyazo osekeserha na anenyu dhilobo dha ogonihana? Masiki akala munokaana manyazo, kaviwaraliheni wila muwodhege ologa, sabwani mohijomba azombwe enyu anela osunza esene na muthu muthuvi. Akala anosunza s’ohikala na nyuwo, bani onziwa miselu dhovirigana dhinfunani opangiwa? Mbibiliani, Yehova karabeli olebihamo dhilobo dha ogonihana nanda amambali vina kanfanyeela orabelaga.—Gano dh’olelana 4:1-4; 5:1-21.

¹⁰ Motamaaleleya, Bibilia ohikaana meeddihedho owiweya deretu mwaha wa vyano dha maningo, vina Sociedade Torre de Vigia ohileba vaddiddi mipaganyo dhokamiha dhinlagiha wila meeddihedho aba anolabavi mwilaboni ya ovanene. Onkooddela eni olabihedha nikamihedho nthi? Motagiha, onkooddela eni osekeserha na mwanawo epaddi enloga “O Sexo e a Moral” mu nivuruni Os Jovens Perguntam— Respostas Práticas? Txino onotikina na osanzaya esile dhinfuna obudduwavo.

11. Buvi mukalelo okaliletxe wa amambali wasunziha anawa mukalelo wa omulaba Yehova?

¹¹ Elobo gani elitxi ya makamaka enfanyeela amambali ologa na ana? Murumiwi Paulo wahiloga ejene mwalebeliye dhahi: “Mwalele [anenyu] na malago animuzivela Nabuya.” (Éfeso 6:4) Ana anofanyeela osunzagavi dha Yehova. Makamaka anofanyeela osunza omukwela, vina ofuna omulaba.  Veneva viina, dhinjidha dhinsunzihiwa na yotagiha. Azombwe agawoona amambaliwa bagamukwela Mulugu ‘na murima wawa wotene, na guru dhawa dhotene’ vina ejene bigabaala misapo dhaderetu mwigumini ya amambaliwa, venevo anela oravihiwa okosaga yakakene. (Mateu 22:37) Na mukalelo wakakene, akala azombwe anowoona yawila amambali ahikaanela mpimo dhilobo dha omaningoni, bageka Omwene wa Mulugu vamburoni voroma, anela okamiheya orava ekalelo yakakene.—Kohelét 7:12; Mateu 6:31-33.

12, 13. Dhilobo gani dhinfanyeela wubuweliwa wila nsunzo na murala needdeleye deretu?

¹² Nsunzo na Bibilia kadda sumana thi nikamihedho nddimuwa na wasunzihana azombwe dhilobo dha thima dha omuyani. (Masalmo 119:33, 34; Gano dh’olelana 4:20-23) Jofuneya okaana nsunzo nthi s’ohijombela. (Masalmo 1:1-3) Amambali na anawa anofanyeela oziwa yawila dhilobo dhiina dhinofanyeela wikiwa mundduni mwa nsunzo na murala, kadhinfanyeela  wikiwa osogorho. Mowenjedha, wila nsunzo nthi na murala nidhowe vasogorho, ja makamaka okaanavo mubuwelo waderetu. Babi dhahi ohiloga: “Niganona tha nameeddihaya okokomezaga okalavo ekalelo ya withuwa, masiki dhaene vagali mburo wa nriho vari va nsunzona, athuya akale motapuwa mbwenye vahikale dhozimorha. Dila dhiina onyaalihawa dhilobo onorutxa, nanda aima añgono txino anakalege ofunavi wogoliwa ekalelo. Akala dhilobodha kadhineedda deretu dila modha obe biili, kadiga ojeedhelaga wila dila endawo dhinela okala.” Babi oddu wakakene ohiloga yawila mu nlobeloni naye kadda nsunzo nihinathi, wakumbirhamo nikamihedho na Yehova wila otene akaane mubuwelo onfanyeela.—Masalmo 119:66.

¹³ Weeddiha nsunzo na murala ba mabasa a amambali aniwelela. Ja txibarene yawila amambali ena txino kayo anamasunziha a thotho nanda anorutxiwa ohagalaliha nsunzo na murala. Masiki na ejene, akala onowakwela azombwe awo “na merelo, na ebaribari,” onela ofuna wakamiha na mukalelo woviyeviha vina mororomeleya wila wawunuwihe mpaddi wa omuyani. (1 Joau 3:18) Mudhidhi na mudhidhi anoñguñguna, mbwenye mudhidhi wakakene anela ozinddiyela ntanaalo nawo nddimuwa mwa oderetu wawa.

14. Olibiha 11:18, 19 onlabihedheya dhavi azombwe agasunzihiwaga dhilobo dha omuyani?

 ¹⁴ Nsunzo na murala kayo mudhidhi womariha wa ologa dhilobo dha makamaka mpaddi wa omuyani. Onowubuwela nlamulo nahavile Yehova amambali? Walogile dhahi: “Koyaní mazu aga mmurimani mwenyu vina mmusoloni mwenyu; mmagelele mmononi mwenyu aukaleleni nubutxedho, mwabalege vina ninga masepe okoveni wenyu. Mwasunzihe aninyu, mwileyaga nohilema mmawani mwenyu, peno mweddaga, mugonantigi, muvenyaga.” (Olibiha 11:18, 19; koona vina Olibiha 6:6, 7.) Eji kintapulela yawila dila dhotene amambali aalaleyege anawa. Mbwenye musogorheli wokwela wa murala dila dhotene onofanyeela okalela txenjewa midhidhi dha wunuwiha mpaddi wa omuyani wa murala waye.

15, 16. (a) Nlelo txini? (b) Bani ona mabasa a olela nanda bani onfanyeela ovuruwana nlelo nthi?

¹⁵ Nlelo ku osunziha onogola elobo nanda onotaganyiheya na ologa makani. Nlelo nintapuleletxa wogola othiya owasula, masiki owasula txino vanfuneyani. Anawo anfanyeela oleliwa bali añgono, mbwenye ovanene vakalilani azombwe anofanyeelavi mukalelo mwina wa nlelo, txino mowenjedha. Azombwe ana zelu anoziwa yawila eji ebaribari.

¹⁶ Bibilia onloga dhahi: “Taduwa onokodda malago a babe; onakela, onowoneyana zelu.” (Gano dh’olelana 15:5) Ninosunzamo vaddiddi mu nleboni nthi. Nintapulela yawila muthu onela oleliwa. Muzombwe ‘kanakele nlago’ akala nlagona kanivahiwe. Yehova onowapwatheliha amambali mabasa a olela, makamaka babi. Mwa dhaene, muzombwe onofuniwana ovuruwana olela oku. Agavuruwana nlelo na babi vina mai waye, onela osunza vaddiddi nanda  kagavonya venjivene. (Gano dh’olelana 1:8) Bibilia onloga dhahi: “Oyelega na oveya dhinomugwela ole onkodda olagiwa; onthithimihiwa ddi muthu onakela malago.”—Gano dh’olelana 13:18.

17. Wañgananiha gani onfanyeela okaana amambali agalelaga?

¹⁷ Agaalelaga azombwe, amambali anofanyeela wañgananihaga. Anofanyeela orabela orutxa bure mpaka wanyoonya anawa, txino mpaka ononga nikuluvelo nina anawa. (Kolosi 3:21) Mowenjedha, amambali kanfuna wathiyaga bure anawa mpaka otuwiwa nlelo naderetu. Wathiya ana onotota ntowa. Gano dh’olelana 29:17 dhinloga dhahi: “Mulagé mwana wawo, onoufwasiha; murima wawo onoteyela.” Mbwenye versikulu 21 enloga dhahi: “Onimuthiya mudhari waye okosa enfuneye, osogorhowa onowunla.” Masiki nlebona vanimulogani mudhari, ninothiddihedheya mabasa mwakakene na muzombwe muzombwevi vatakulu.

18. Nlelo nlagiho na eni, nanda txini enrabeliwa amambali agalagaga monyaala?

¹⁸ Mwebaribari, nlelo nofanyeela thi nlagiho nawila mambali onomukwela mwanaye. (Ahebreu 12:6, 11) Akala oli mambali, onoziwa yawila olela monyaala onorutxa. Sabwa ya ofunaga okalavo murenddele, mudhidhi mwina kunrutxa omuthiya muzombwe wa vuruvuru okosaga ejuwene enfuniye. Mbwenye mambali onkosa ejene, omagomelowa onela opitxa modheela okaana murala ohinlamuleya.—Gano dh’olelana 29:15; Galásia 6:9.

19, 20. Amambali atanaale dhavi na zelu mwaha wa ovega wa azombwe awa?

¹⁹ Nsaka na wale ana ankamihedha mabasa a vatakulu vina omundda. Nsaka na ovanene azombwe enjene ahikaana mudhidhi mwinjene wa ovega ohinañganeliwa.  Wila mudhidhi obu odhaale dhokosa, elabo ya mpinddu enovaha dhitagano gwe wila athu akaanege dhovegana. Wenjedhevo ebaribari yawila elabo kintanaala magano a Bibilia anloga dha mweeddelo, venevo onela woona yawila ohikala dhitagano dhintota ngovi enddimuwa vaddiddi.

²⁰ Dhaene, amambali a zelu anothiddeelavi ofanyeela wawa wa olamula dhovega. Noona kudduwale yawila muzombwe onowunuwa. Kadda yaka onfuna ooniwege ninga munddimuwa. Dhaene, venevo vanunuwa muzombwe, amambali panimuthiyani osakula yeka dhovegana, aziwaga wila osakula waye onotonyihedha odhowa vasogorho na owarala omuyani. Dila dhiina, muzombwe onosakula dhilobo na otuwa zelu mwaha wa jibo, amarho na dhilobo dhiina. Ejene egapadduwa, enofanyeela ologeliwa na muzombweya wila aziwege osakula deretu musogorho.

21. Okaanela mpimo mudhidhi onnongela muzombwe ovega onimbarela dhavi?

²¹ Mudhidhi mungasi onfanyeela othiyedhiwa ovega? Mu dhilabo dhiina azombwe anokwekwetheliwa orumeela yawila anofuniwana okalaga ovegavi. Noona muzombwe onovisasanyedha odhowaga “ovega” apa agamala bamwalela vena. Eli na amambali osunziha yawila mudhidhi onofanyeela vina olabihedhiwa dhilobo dhiina ninga okala na murala, nsunzo na muthu yeka, ovega na athu owarala omuyani, matugumano a Okristu na mabasa a vatakulu. Ejene enela okathamiha “edhivi-dhivi ya maningo” ofinya Nzu na Mulugu.—Luka 8:11-15.

22. Mwigumini ya ozombwe, ovega onfanyeela wañgananihiwa na eni?

²² Mwene Salomau wahiloga dhahi: “Dhawene miyo ddifiyedha oziwa enimukaleletxa muthu: j’oweddana murima wothukuthedheya ajagavo  okalawo; vano oja, omwa, ojavo dha mabasa a mada aye si mivaho dha Mulugu.” (Kohelét 3:12, 13) Pu mwenemo, othaba onokosa epaddi ya egumi ena mpimo. Olaba vina. Azombwe enjene a nsaka na ovanene kanziwa oziva onda mwa olaba na guru obe oviika ethomo sabwa ya owana na nikathamiho bupemberha. Ena kana mudhidhi wa okaana thotho obe osunza mabasa a ovisapelana musogorho. Veneva pali nivurhano na mambali. Onela omukosiha mwanawo okaana mudhidhi wa osunza elobo? Akala onowodha omusunziha muzombwe wawo wika thima vina ohagalala na olaba na guru, onela okaana ekalelo yaderetu enfuna ompurela deretu na mukalakala.

23. Amambali aawaralihe dhavi azombwe awa?

²³ Masiki ogakaana magudulano na muzombwe wawo, malebo ahikaanavi ebaribari yawila: “Okwela txipo kunvonya.” (1 Korinto 13:8) Txipo kutxelele olagiha okwela onkaaniwe txibarene. Kavivuze: ‘Ddinomutamaalela kadda mwana sabwa ya weeddeleya deretu ofanyiwa nanda bapemberha nikathamiho? Ddinopura midhidhi dha olagiha okwela vina watamaalela anaga midhidhi eso dhihinavira?’ Masiki dila dhiina vankalanivo elobo enoneliwemo mwabure, azombwe agoonaga yawila onowakwela, paniyihetxani okwela oku.

24. Nigano gani na Malebo nilivi ebaribari ninga nigano mwa walela ana, mbwenye txini enfanyeela wubuweliwaga?

²⁴ Txibarene, venevo vanunuwa ana, agela osakula deretu dhilobo. Midhidhi dhiina amambali kanziveliwa esile dhinsakulani okosa. Ki akala mwana onosakula othiya omulaba Yehova Mulugu? Eji podi opadduwa. Masiki ana a omuyani a Yehova aahikoodda  nlago naye bakala anamavaanya. (Wita 6:2; Juda 6) Ana kayo ninga akomputadori anethekiwa wila alabege ninga munfunelihu. Aba athu ana ofuru wa osakula, anakula vamentoni va Yehova mwa esile dhinkosani. Masiki dhaenevi Gano dh’olelana 22:6 ohikaana ebaribari enlaba ninga nigano: “Mulelé mwana na malago; masiki oluvale, kanadduwale.”

25. Buvi mukalelo okaliletxe wa amambali omulagihedha Yehova ntamaalelo na gari ya omambali?

²⁵ Noona kakwelege vaddiddi anawo. Kakosa mpaka apale vanwodhiwe wila walele ofaraga malamulo a Bibilia. Kavaha yotagiha yaderetu ya mweeddelo wa omulaba Mulugu. Dhaene onela wavaha anawo mudhidhi okaliletxe wa wunuwa bakala athu a zelu, anddimuwa animova Mulugu. Obu bu mukalelo okaliletxe wa amambali omulagihedha Yehova ntamaalelo gari ya okala mambali.