1, 2. (a) Yezu wakokomezi dhavi ofuneya wa osasanyedha? (b) Osasanyedha oli wofuneya makamaka mpaddi gani?

OMAGA peredio onofuna masasanyedho aderetu. Matibeeloya ahinathi, voroma onofanyeela ofanyeya mburoya nanda bilebiwa palantaya. Na dhaenevi ohikala elobo yina enfuneya vaddiddi. Yezu ologile dhahi: “Akala mmodhavo wenyu onofuna omaga numba enddimuwa, kanroma ogilati, apimá dhinniye, ona akala dhinowakwanela opulihana mabasa otene?”—Luka 14:28.

 ² Ejile enlaba numba egamagiwaga enolaba vina okungana matelo oweeddeleya deretu. Enji anloga wila: “Ddinfuna dditele obe dditeliwe.” Ba angasi angilati batanaalela muthengoya? Masiki Bibilia vantamaaliye matelo, onolaga vina makathamiho anfanyeya mmatelonimwa. (Gano dh’olelana 18:22; 1 Korinto 7:28) Dhaene, abale anfuna otelana anofanyeela otanaalela na murima wotene mwaha wa mareeliho vamodha na makathamiho a mateloya.

3. Bibilia okaleli eni nikamihedho na thima wa abale anfuna otelana, ki mavuzo gani mararu ananikamihe wakulawa?

³ Bibilia podi okamiha. Nlagona nubuwelihiwe na Nameta matelo, Yehova Mulugu. (Éfeso 3:14, 15; 2 Timóteo 3:16) Nilabihedhaga magano a nivuru nthi na wale mbwenye na mmudhidhinimwa, ndoweni noone (1) Muthu awodhe dhavi ologa wila ohivisasanyedhela ovolowa mmateloni? (2) Munfanyeela ofuna eni mwa oddule onfunenyu otelana? Nanda (3) Weeddelelana onwodha dhavi okalihiwa wothithimiheyene?

4. Elobo gani enfuneya vaddiddi wila matelo eeddeleye deretu, nanda sabwa yani?

⁴ Omaga peredio podi ononga kobiri gwe, mbwenye otanaala wila egoneele onofuna vina kobiri gwe. Yakakene enopadduwa na matelo. Otela obe oteliwa podi wooneya okala worutxa; txibarene, okoya matelo yaka na yaka vina onofanyeela otanaaleliwa. Okoya omarho ninga oku onfuna eni? Epaddi yofuneya ku oviperheka na murima wotene. Bibilia onologa omarho wa matelo ninga okwene: “Nona mulobwana onere omuthiya babe na maye, akale na mwadhye; obili akale muthu mmodha.” (Wita 2:24) Yezu wavahile sabwa modha bahi ya Mmaleboni ya omwalana onrumeela otela obe oteliwa wili—‘oraruwa’ kuloga dhahi, ogonihana na muthu ohitelani na iyene. (Mateu 19:9) Akala  munubuwela otela obe oteliwa, kobuwelani magano aba a Malebo. Akala kamuvisasanyedheli okosa nlibelo nthi, kuloga wila kamuvisasanyedhi ovolowa mmateloni.—Olibiha 23:21; Kohelét 5:4, 5.

5. Masiki nlibelo na matelo vanatxutxani athu ena, ninfanyeelela eni orihiwa na abale anfuna otelana?

⁵ Nlibelo nthi na otanaalela ninowatxutxa athu enjene. Muzombwe dhahi wa mulobwana ohiloga: “Oziwa wila iyo eeli naali owumelelana vamodha mpaka okalawo wotene wahiddikosiha okala womageya, wosegedheya vina wofugeleya kakamwe.” Mbwenye akala txibarene munomukwela muthu onfunenyu otelana, oviperheka kakamwe kunakale ninga muthorho. Va mburoni va eji, onomukosiha muthu okala wothiddeeleya. Ekalelo ya oviperheka enlabihedhiwa mmateloni enela wakosiha atelani ofuna okala vamodha mmidhidhini dhaderetu vina dhabure nanda bagakamihana muthu na mukwaye peno dhirutxe dhavi. Paulo murumiwi wa Mukristu walebile wila okwela webaribari “onoziwa wavunela etene” vina “onovilela dhetene.” (1 Korinto 13:4, 7) Mwanamuyana dhahi ohiloga: “Oviperheka mmateloni onoddikosiha okala wothiddeeleya vaddiddi. Ddinowiwamo deretu yawila iyo nanya nihilaleya vamentoni va anamwinji wila ninfuna nigumane vamodha.”—Kohelét 4:9-12.

6. Ekaleli eni yaderetu okoodda othamagela otela obe oteliwa mu ozombweni?

⁶ Okalagawo na mukalelo woviperheka kakamwe onofuna okala muthu wowarala. Ji sabwa ya ejene yalageli Paulo Akristu wila anokosa deretu okoodda otela obe oteliwa mpaka ‘amale wunuwa,’ mudhidhi onwaraletxa edhividhivi ya ogonihana nanda podi odadabwela mobuwelo aderetu a muthu. (1 Korinto 7:36) Azombwe kanrutxa osadduwa vanvirani bagonuwa. Enjene atelani bali aima ahoona wila na ovira  wa vyaka dhiñgonovi bahi dhofuna dhawa vina dhofuna dha mukwawa wa mmateloni, dhihisadduwa. Onamoona onlagiha wila abale ahinathi okaana vyaka makumi meeli nanda batela anotedemanela vaddiddi ohisanzaya nanda anotamela omwalana opitha abale anjeedha bonuwile. Noona kamuthamagele matelo. Ovira muna vyaka bamugakalawo ninga muzombwe wowunuwelavo podi wuvahani zelu yoñganimela ejene enokosiheni owarala vaddiddi nanda bayukalihani kakamwe muteli obe muteliwi wofanyeela. Ohithamagela otela obe oteliwa podi vina wukamihani oviziwa deretu—eji elobo yofuneya vaddiddi akala munfuna mukaane omarho woweeddeleya deretu mmateloni mwenyu.

7. Abale antanaalela otelana anfanyeelela eni ovipepesa voroma?

⁷ Munoona okala wohirutxa olebela mikalelo dhinfunenyu mwa oddule onfunenyu otelana? Athu enjene kanrutxiwa. Noona, ki mikalelo dhenyu mwanya? Muna mikalelo gani esene dhinokamiheni okaana matelo oweeddeleya deretu? Nyuwo munakale mamuni obe muteliwi wa mukalelo gani? Motagiha, munorumeela na ofuru dhovirigana dhenyu vina munorumeela olagiwa, obe wili-wili munovibarela mugalagiwaga? Wili-wili munokala oohagalala vina ookuluvela, obe munkaletxa okumarhene, bamugakaana marabwa wili-wili? (Gano dh’olelana 8:33; 15:15) Kobuwelani, matelo kanasaddule ekalelo yenyu. Bamuli muziye akala muli muthu wovithukula, wohirutxa oludduwa obe wohikuluvela, munakale wakakene mugatela obe mugateliwa. Vowila enorutxa oviwoona na mukalelo onnoona athu ena, sabwa yani kamuninvuza mmudhi obe mukwenyu wokuluveleya wila oovaheni malago s’ohipothowa?  Mugapangiwa mpaddi onfanyeelinyu wogolela, katamelani oviwogolela muhinatela obe oteliwa.

8-10. Nlago gani ninvaha Bibilia nthene ninakamihe ovisasanyedhela matelo?

⁸ Bibilia ononilibiha othiya muya wokoddela wa Mulugu olaba mwa iyo wila nikaane mikalelo ninga “okwela, othaba, murenddele, ovilela, murima wapama, wofewa, wowiwananeyana, wokurumuwa, wovipimelela mwetemwene.” Vina Bibilia ononipanga ‘nihabihedhe murima na zelu yehu’ vina ‘nithukule makalelo a muthu muswa, opaddutxeliwe oladdana na Mulugu, needdagana oligana murima, omukoddelela Mulugu mwibaribarini.’ (Galásia 5:22, 23; Éfeso 4:23, 24) Othiddihedha mabasa nlago nthi bamulivi muziye onakale ninga wika kobiri mbanko—elobo ejene enakale ya thima vaddiddi musogorho, mugatela obe mugateliwa.

⁹ Motagiha, akala muli muyana, kasunzani ofwasedha vaddiddi “okoddeliha murima wenyu” opitha munkoselenyu na mooneyelo wa otakulu. (1 Pedro 3:3, 4) Ovithiyiha vina mubuwelo wowogowa onela wukamihani okaana zelu, obwene oli “mwereko” webaribari wokoddelihana. (Gano dh’olelana 4:9; 31:10, 30; 1 Timóteo 2:9, 10) Akala muli mulobwana, kasunzani waweeddiha ayana na mukalelo waderetu vina na nriho. (1 Timóteo 5:1, 2) Oku bamugasunza ogana vina othoma mabasa, kasunzani vina ovithiyiha na oviyeviha. Mukalelo wothonga onela wuthukulelani mmakathamihoni a matelo.—Gano dh’olelana 29:23; Mikeya 6:8; Éfeso 5:28, 29.

¹⁰ Masiki vanrutxani osaddula mobuwelo a muthu mpaddene obu, eji elobo enfanyeela okosa Akristu otene. Nanda enela wukamihani okala muyana obe mulobwana waderetu mmateloni.

11, 12. Athu eeli anwodha dhavi woona akala anovahedhana obe kanvahedhana?

¹¹ Yeeddelo ya owanuwenyu ji ejile ya omusakula mwanya mukwenyu wa mmateloni? Akala ji ejuwene, txini enfanyeelenyu okosa mugamuddenguwela muthu wa yano yothiyana? Voroma, kavivuzeni, txibarene ‘ddinfuna-wene dditele obe dditeliwe?’ Ovega na murima wa muthu mwina modheela otota nroromelo na othambi oku otabala. (Gano dh’olelana 13:12) Mugamala kavivuzeni, ‘ddihivisasanyedhela otela obe oteliwa?’ Akala mpaddi dhobiili wakulawa kwawila indde, tharho dhinfunenyu othukula musogorhomwa dhinagayele kakamwe yeeddelo ya vamuruddaniva. Mu dhilabo dhiina, mugamala omwañgananiha oddule oninfunenyu na ovira wa mudhidhi, podi onfedhela bamumpanga ofuna omuziwa deretu. Akala onowukooddani, munamudidele mpaka wuwobelani owali. Kobuwelani, muthu mwina vina onofanyeela omusakula onfuniye otelana. Dhaene akala iyene onorumeela, munofanyeela ovira mudhidhi vamodha mmabasani aderetu. Eji enela wuvahani gari yowoona akala munofanyeela otelana na muthu oddu. * Mudhidhene obo txini enfanyeelenyu ofuna mwa iyene?

¹² Wila nakule nivuzo nthi, katanaalelani dhitagano biili dhowibana jibo, niloge piano na viola. Kadda etagano egapangirhiwa deretu, podi wooba jibo yaderetu vaddiddi. Ki empadduwa txini dhitagano esi biili dhigoobiwa vamodhavi? Ovano dhinofanyeela wiwananihiwa na mukwaye. Jakakene nyuwo na oddule onfunenyu otelana. Txino kadda muthu mwa nyuwo ohikosa guru “opangirha” omuthu wa kadda muthu yekavo. Mbwenye ovano nivuzo niliwo thi nthi: ngani,  nyuwo muhipangirheya kadda muthu na mukwaye? Na mazu mena, munovahedhana?

13. Okaleli eni ohikaana zelu weeddelelana na muthu ohiniwanana na nroromelo nenyu?

¹³ Enofuneya wila moheeli mukaane nroromelo na magano akakene. Murumiwi Paulo ohileba: “Kamurumele ovijela kanga yokokene ya athu ahinimuroromela Kristu.” (2 Korinto 6:14; 1 Korinto 7:39) Otelana na muthu ohiniwanana na nroromelo nenyu na Mulugu onokosiha okalavo ohiwanana onddimuwa vaddiddi. Mpaddi mwina, omwebedha vamodha Yehova Mulugu ba matibeelo ooliba vaddiddi a wiwanana. Yehova onfuna wila musanzaye vina mujevo nifunddo na muthu onfunenyu otelana. Onfuna wila mwiwanane na Iyene vina mwiwanane muthu na mukwaye na kabala eritiwe goro tharu ya okwela.—Kohelét 4:12.

14, 15. Okaana nroromelo nimodhanene ji elobo modha bahi ya wiwanana mmateloni? Katapulelamo.

¹⁴ Masiki omwebedhaga vamodha Mulugu vakalilani epaddi yofuneya vaddiddi ya wiwanana, ohikala dhilobo dhiina. Wila mwiwanane muthu na mukwaye, nyuwo vamodha na oddule onfunenyu otelana munofanyeela ofuna ofanya dhilobo dhakakene. Dhilobo gani dhinfunenyu ofanya? Motagiha, nyuwo moheeli munoonamo dhavi okaana ana? Dhilobo gani dhina mburo woroma mwigumini mwenyu? * (Mateu 6:33) Matelo oweeddeleya deretu txibarene, atelaniya anokaana omarho waderetu nanda anojavo okala vamodha na mukwaye. (Gano dh’olelana 17:17) Mwa ejene, anofanyeela okaana dhofuna dhimodhadhene. Enorutxa okamihedha omarho—enorutxa vaddiddi  agakala matelo ahinna dhofuna dhakakene. Masiki dhaene, akala oddule onfunenyu otelana onoziveliwa mabasa mabasavi, ninga weedda, nanda nyuwo kamunziveliwa weedda, kuloga wila kamunfanyeela otelana? Kilitxi yofuneya. Txino moheeli munoziveliwa dhilobo dhiina dha makamaka vaddiddi. Mwa dhaene, podi omuhagalaliha oddule onfunenyu otelana modheela okosaga vamodha mabasa aderetu sabwa yawila mukwenyuya onoziveliwa agakosaga mabasa aba.—Merelo 20:35.

¹⁵ Txibarene, ovahedhana onddimuwa ongayela moheeli mukalelo onwodhenyu osadduwa wila muvahedhane na mukwenyuya, kayo mukalelo onliganenyu. Othiya ovuzaga, “Ninorumeelelana mwa dhilobo dhotene? Jaderetu ovuza wila: Txini empadduwaga nigahirumeelelane? Iyo ninowodha osekeserha dhilobo na mukalelo wofwasa, mowiwanana na nriho vina ethomo ya kadda muthu? Obe makani ehu wili-wili angoma na magudulano vina wobelana owali?” (Éfeso 4:29, 31) Akala munfuna mutele obe muteliwe, kakalani pasope na muthu ddi muthu wovithukula vina onakula dhotene, ohinfuna orumeela obe oddwene onlamulela bagakosa dha osaringele wila afanye esile dhinfuniye.

16, 17. Mulobwana obe muyana onfanyeela otamela eni agatanaalelaga otela obe oteliwa?

¹⁶ Mmulogoni wa Okristu, abale ankuluveliwana mabasa, voroma anofanyeela ‘wehiwa.’ (1 Timóteo 3:10) Nyuwo vina podi othiddihedha mabasa nigano nthi nakakene. Motagiha, muyana onofanyeela ovuza, “Bili gani ena mulobwana oddu? Akwayeya bani? Onolagiha oviwañganela? Onaweeddiha dhavi athu anddimuwa? Onda mmuralani wa mukalelo gani? Onloga dhavi na awene? Mweeddelo gani oniyena  mwaha wa kobiri? Onomwa bure dhomwa dholezeliha? Ddwa owali, vina onovada? Ona mabasa gani mmulogoni, nanda onkosa dhavi mabasaya? Ddinela-wene omuriha?”—Onamakutha 19:32; Gano dh’olelana 22:29; 31:23; Éfeso 5:3-5, 33; 1 Timóteo 5:8; 6:10; Tito 2:6, 7.

¹⁷ Mulobwana onofanyeela ovuza, “Muyana oddu onokwela vina onomuriha Mulugu? Onowodha otanaala murala? Amudhi aye ananijeedhelena eni? Ddwa zelu, onolaba vina ddowinanela? Onlogetxa eni? Onozuzumela okala deretu wa athu ena, obe ontanaaletxa dhayevi, onowaba? Onokuluveleya? Onofuna wiwelela musogorhelo, obe ddiyamaru, vina ddovaanya?”—Gano dh’olelana 31:10-31; Luka 6:45; Éfeso 5:22, 23; 1 Timóteo 5:13; 1 Pedro 4:15.

18. Akala munowoona dhowobana dhiñgono mudhidhi wa weeddelelana, txini enfanyeelenyu otanaalela?

¹⁸ Kamudduwale wila oddu muthu wohakwana mudhuli wa Adamu, kayo mulobwana obe muyana oddule wovuwa wa mmanivuruni a okwelana. Athu otene ahikaana dhovirigana, nanda dhiina mwa esene dhinofanyeela ohitanaaliwa—dhenyu vamodha na esile dha oddule onfuna okala mukwenyu wa mmateloni. (Roma 3:23; Tiago 3:2) Wobana onooneye vasogorhova, podi wuvahani gari ya wunuwa omuyani. Motagiha, kobuwelani mudhidhi wa weeddelelana wenyu muhikaana magudulano. Kobuwelani eji: Masiki athu ankwelana vina anrihana mudhidhi mwina anovanyihana. (Kaladdaniha Wita 30:2; Merelo 15:39.) Txino nyuwo eeli munfanyeela ‘olamulela murima’ wenyu na mukalelo wowunuwelavo nanda bamusunza ogomiha magudulanoya na murenddele? (Gano dh’olelana 25:28) Oddule onfunenyu otelana onolagiha ofuna wogola? Nyuwo vina? Mugahisunza ohiludduwa n’omaguva, okurumuwa? (Kohelét 7:9) Osunzaga osasanyedha makathamiho podi wimetxa nigano na  opanganaga na murima wororomeleya okwene oli wofuneya nyuwo moheeli mugatelana.—Kolosi 3:13.

19. Elobo gani egakalile ya zelu okosa akala makathamiho manddimuwa anotatamuwa mudhidhi wa weeddelelana?

¹⁹ Ki mugoona dhilobo dhinunyonyani vaddiddi? Dhowaganyedha esi dhinofanyeela otanaaleliwa deretu. Peno okwela gani onenyuna obe ofuna otela obe oteliwa, kamupwaze dhovirigana dhinddimuwa. (Gano dh’olelana 22:3; Kohelét 2:14) Akala muneeddelelana na muthu onimwaganyedhenyu vaddiddi, ja zelu ogomiha weeddelelanawa othiya oviperheka mmadani mwa muthu ninga oddwene.

20. Aliba weeddelelana anwodha dhavi okaana mweeddelo wohaganyedhiwa?

²⁰ Muwodhe dhavi okaana omweeddi wothithimiheya? Voroma, kakaanani ebaribari yawila mweeddelo wenyu ohitote waganyedhiwa. Oko onkalenyu, othiddeelana mada, ososonana obe okumbathana onowooneya okala yeeddelo yofanyeela wa athu ahinathi otelana? Masiki akala malagiho aba a okwelana kanvaanyiwa, anfanyeela orumeeliwa bahi akala weeddelelanawa kunavonye vina mateloya agaddamela. Kakalani pasope wila okwelana oku ohilupe muddidda bukala mweeddelo wonyakuwa obe vina oraruwa. (Éfeso 4:18, 19; kaladdaniha na Jibo ya Aliba Okwelana (Jibo ya Salomau) 1:2; 2:6; 8:5, 9, 10.) Vowila murima onopela malago, egahikala ya zelu nyuwo moheeli orabela okala wokinyuvo mu numba, mu kambirhinya, karo yimelile obe vego vagototeleni mweeddelo wabure. (Jeremiya 17:9) Weeddelelagana na mukalelo wotxena onovaha onamoona wawila munowika dhozuzuma dhenyu dhohikala dha omujani vasogorho va dhofuna dhenyu sabwa ya oderetu wa mukwenyu. Ya makamakaya vaddiddi, jawila omweeddi wohinyakuwa onela omuhagalaliha Yehova Mulugu, oddwene  onaruma adhari aye orabela dhilobo dhonyakuwa vina oraruwa.—Galásia 5:19-21.

21. Opangana gani wa murima wotene txino onfanyeela wila weeddelelana okale woriheya?

²¹ Yanawili, weeddelelana wothithimiheya onotaganyiheya vina na opangana wa murima wotene. Venevo vandowa omweeddi wenyu o mateloni, dhilobo dhiina dhinofanyeela ologeliwa na mukalelo wotapuwa. Mugakala wuvi? Moheeli munela okaana ganyo? Munofuna okaana ana? Vina jaderetu othwanyutxa dhilobo dha mmirimani, txino dha mundduni esene dhigapakeli matelo. Esi podi otaganyiheya na mangau manddimuwa, mabasa obe dhilobo dha egumi, ninga eredda enddimuwa obe mukalelo olinyu. Vowila athu enjene aravile HIV (mutipa ontota SIDA) kanlagiha n’omaguva wila ahikaana ereddene eji, kigakalile yabure muthu obe amambali ofuna otamela oziwa mukalelo wa nikami naye wila oone akala muhikaana SIDA makamaka muthu oddule wale wararuwa obe walabihedhetxa mirobwe dhinnonga ogogo. Akala enowooneya wila muhikaana eredda eji, oddule othapurhile ereddaya kanfanyeela omudidela mukwaye wila asogorhihevi omweeddiya akala oddule ohikaanileya onfuna agomihe weeddelelanawa. Txibarene, oddule wakalawo na mukalelo wohikala egahikala deretu odhowa mwinya ofuna otamela oziwa mukalelo wa nikami wila oone akala ohikaana SIDA ahinaroma omweeddi.

22, 23. (a) Muthu agaalupiwe dhavi ovipimelela agasasanyedhaga mathanga a matelo? (b) Moonelo gani wovipimelela ogafanyeeli okaaniwa agobuweliwaga mathanga a matelo vamodha na mateloya?

²² Mwari mwa myeri dhomariha matelo ahinathi, moheeli munela odhaaleliwa mabasa vaddiddi na masasanyedho a matelo. Nyuwo podi ovugula  mazuzumoya modheela ovipimelela. Matelo a dhilobo gwe txino podi wahagalaliha amudhi vamodha na athu a vamuruddaniva, mbwenye eji podi wathiya atelaniya aswa vamodha na amudhi awa oolemene vaddiddi vina s’ohikaana kobiri.Olodda yeeddelo ya vamuruddaniva podi okala waderetu, mbwenye olodda merelo oopithiha podi odadabwela ntapulelo na muthupoya vina podi wuwakani ohagalala ogafanyeelinyu okaana. Oku mewelo a athu ena vanfanyeelani orihiwa, mweeddeli ddinfanyeela ogana ejile enapadduwe va mathangani a mateloya.—Joau 2:9.

²³ Kobuwelani wila mathanga a matelo enyu angoneela siku nimodha bahi, mbwenye matelo enyu ba okalawo wenyu wotene. Karabelani ofwaseyeletxa siku na mathanga a matelo. Othiya eji kañganani wa Yehova Mulugu wila oosogorheleni, vina wila mutanaalelege egumi ya osogorho okala atelani. Dhaene panasasanyedhenyu deretu matelo ooweeddeleya deretu.