Yaka yafwarela, Obeteli wahivuwihiwa muselu wa ofuneya abali okamihedha wi akamihedhe olabana makina opida agaromile olaba Ofiliyali ya África do Sul. Miyo ddahiviperheka wi ddidhowe vina ddahagalala sabwa ya osakuliwa. Abetilita ena araru o Canada ahisakuliwa vina—Dennis, Bill McLellan, na Leech. Nahaddeliwa wi kobiri egavahiwehu egali yokosana oleddo bahi!

Ddahimuligarela mmani baddimwaddela dhahi: “Mmani, ddinfuna dduwaddeleni muselu muswa. Miyo ddindowa o África do Sul!” Mmani wali muttu wahalogetxa venjene, mbwenye wali muyana woliba mpaddi w’omuyani wamuroromela venjene Yehova. Mudhidhi wamuligarelimi iyene kalogiletxe, mbwenye ddanziwa wi agahiddikamihedha. Masika amambalaga vakubanyilani sabwa ya miyo omwalela wolapela, kavo wasilidhiwe na yosakula yaga.

Vamaromo, miyo na abali ena araru naromile odhowa o Beteli yo Brooklyn. Nahikala wenewale myeri miraru niswagihiwaga olabana makina opida ankuweliwa tipográfica. Mmalelihu nahiwela mpaporoni wadhowa Kwatti yo Cabo, África do Sul. Ddela wakwaniha-wene vyaka 20. Mfiyelihu Kwatti yo Cabo, nahimuwela kumboyi wadhowa o Johannesburg. Oleddoya waromile na mattiyu. Mmembesinimwa kumboyiya waromile wimela Kwatti yo Karoo, murudda wakala ninga mwiddeddereni. Wali murudda woviha vina wa mbwebwe. Iyo nonai mwang’anelihu muruddaya vajanelani nahivivuza noka-noka. Okuwa kuvi olihu? Mwa ovira wa vyaka, modhowilihu wona wili Kwatti ejile, nahinonelamo wila mburoya bottugareya vina bozivela okalawo.

Mwa vyaka dhing’onovi, ddattomeliwe olabana makina akuweliwa linotipo. Makina abale opida ali otikiniha mbwenye anrutxa olabihedhawa, yanfuneya ofwaseyela ddigafunaga opida marevista a Mwang’aneli na Kalani Mento!. Filiyaliya ottiya opidavi manivuru a África do Sul, ampida manivuru a dhilogelo dhinjene a dhilabo dhina. Yali yowagalaliha wona makina abale anittukuleli odhowa wenewale alabihedhiwaga deretu!

Vasogorhova, ddahidhowa olaba okambirinya yazuzumela mabasa ottiyana-ttiyana ninga opida, otapulela na ovahedha. Miyo kaddakanetxa mudhidhi, masiki dhawene ddahikana egumi yottugareya vina yohagalala.

Ddimutelile Laura Bowen yaka ya 1968, wakala vakuvi na Beteli. Ottiya okala pionera wanlaba o Beteli ninga namaleba wa Kambirhinya Yotapulela. Nsaka nttile, akala Betelita wela otela wanttiya mabasaya, jijuwene yapadduwile na iyo mmalelihu otelana nattomiwe ninga apionero a vawoka. Miyo ddahizuzuma vang’onovi. Ddihikala o Beteli vyaka kumi ddihizuzumelaga dhoja nne mburo wokala, ovano nigawodhile dhavi ovisapela oku nilabaga ninga apionero? Vamwerini muttu-muttu wankamihedhiwa na 25 rands (Masaka nttile yakala 35 dólares). Nakamihedhiwa na korowa eji—nigakwanihedha mawora afuniwehuna, marevisita vina manivivuru apakihu. Na kobiri eji, nangulana dhoja, mirobwe, okosana oleddo, opitxela numba vina dhilobo dhina dhafunehu.

Nahittomeliwa okamihedha nikuru nakala waddamana na Kwatti ya Durban, nikome na bara ya Oceano Índico. Wenewale wahikala attu owinjiva a nlogo na India. Owinjivaya mwa awene ali adhulu anamalaba, alabaga mfabrika ya asukari omagomelo wa vyaka dha 1800. Awene ahikana mabasa maswa, masiki dhawene ahikanavi yeddelo yawa na mpiyelo wawa ninga motagiha, dhoja dhoziva dhowaniwa. Vina aloga Engelezi, eji yahivevutxa mabasa ehu.

Nsakanene nttile pionero wa vawoka vamwerini waperheka mawora owakwana 150, nona miyo na Laura nahilagana olaba mawora matanu na nimodha siku noroma. Mbwenye labo nttile elabo yanviha vaddiddi. Iyo kanana marevisita nne masunzo a Bibilia—wora tanu na modha dhalaganihu nigakwanihile nilaleyaga numba na numba. Nahiroma olaba, mbwenye mwang’anelimi roronjo—dhavirile mitala 40! Miyo ddahivivuza, iyoya ninele owodha?

Vang’ono-vang’ono, nahiroma olemela. Malabo otene, nigadhowaga olaleya nanttukula pawu, kafe obe sopa banika mutijelani ninttiya dhojadha dhovihene. Nigafunaga ovuma, nandowa ottiya karo yehu eng’ono mutxiddo mwa muri—masaka mena nigagilati wi nije, nanrijiwa na aima okoddela a nlogo na India akala otikinene atamelaga oniziwa! Mvirile malabo mang’onovi, nahinonelamo wi dhigavira wora bili obe ttaru dhoroma, oku wahala mudhidhiya kuwarutxa ovira.

Yali yowagalaliha wasunziha ebaribari ya Bibilia attu abale otapuwa mada! Aindiano nlogo na attu apama, oriheya oweddeyana vina animukwela venjene Mulugu. Aindiano enjene anorumela miselu dhapama. Awene anoziveliwa osunza sabwa ya Yehova, Yezu, Bibilia, elabo eswa ya murenddele vina njedhelo na ovenya mukwani. Mvireli yaka modha, nahikaana masunzo a Bibilia owakwana 20. Vasikuni, nanja vamodha na anamudhi amusunza Bibilia na iyo. Iyo nakala owagalalene.

Mbwenye kuvirile mudhidhi mwinjene ddahittomeliwa okala nameddelela milogo—nattomeliwe olaba murudda wokoddela wakala nikome na bara ya Oceano Índico. Sumana-sumana nakeliwa ntakulu na mbali mmodha, venevo nanlaba mmabasani olaleya na abali otene a mmulogoni wi nalibihe. Awene aneddiha ninga anamudhi a ntakulu nimodhene, nanvega na aniwa vina anenama awa a vatakulu. Vyaka bili dhivira momaguva. Vasogorhova abali o Beteli ahiniligarela. Alogaga dhahi: “Ninubuwela wi mwiyelele okuno o Beteli.” Elobo yoroma yobuwelimi yali, “Iyo okuno olihu nili owagalalene, niziveliwa okala okuno.” Mbwenye iyo nali omala nawale wi nalabe wego-wegovi ogattomeliwihu.

Mabasa aga o Beteli ali okamihedha o Departamento de Serviço, wenewale ddahikana gari yolaba na abali oliba omuyani vina adhile vawale. Mudhidhine obule, nameddelela mulogo agamala weddelela mulogo mmodha wanlebela relatorio o Beteli. Omamalelowa Mparha wa Mabasa wanlebela mulogoya karta mowiwanana na relatorio yakosa nameddelela mulogo. Yogana ya makarta aba, yali yowalibiha abaliya vina wavaha malago afuneya. Eji yanavaha mabasa menjene anamalebaya sabwani yanfuneya awene otapulela marelatorio anameddelela milogo adha na elogelo ya xosa, zulu na dhilogelo dhina wi atapulele na Engelezi. Vasogorhova anttukula makarta aleba Beteli na Engelezi wi atapulele na dhilogelo  dha mwa’Afrika. Ddiziveliwa olaba na anamatapulela abale ovilevela, awene addikamihedha ononelamo pama makattamiho agumanana abalihu o África.

Nsaka nttile, elabo ya África do Sul yali mutxiddo mwa nlamulo nakuweliwa aparteidi obe otanyana. Nlamulo ntti naloga wi attu ottiyana ttebe anfwanyela okala murudda wawene, nona attu a ttebe dhottiyana kakosa dhilobo mumodhani. Abalihu ali akafiri anloga makani, anlaleya vina antugumana awenevi na dhilogelo dhewa.

Mudhidhine obule miyo kaddanetxa ofiyedheyana na akafiri o África. Sabwani miyo ddattomeliwe okamihedha milogo dha elogelo ya Engelezi. Mudhidhi walabimi Mparha wa Mabasa, ddahikana gari ya osunza yeddelo na dhilemelelo dha abali akafiri o África. Ddahona na mento aga makattamiho agumanana abalihu sabwa ya dheddelo na masunziho a makapela a wenewale. Awene ali oliba murima. Ahinyanyala mweddelo bu mweddelo wahewanana na magano a Bibilia vina ahikoodda okosa elobo-txilobo yewanana na ologa na muya. Masiki vafwarafwariwani na anamudhi vina anamwanddamani awene kafwara dheddelo dha attu! Ottiya ejo, mirudda dha muttemba attuya ali ayelegi vaddiddi. Enaya ahisunza oku owinjivaya kasunzile, masiki dhawene awene annimuriha Bibilia.

Miyo ddahikaana gari ya olaba mparha walogela sabwa ya ofuru wa webedha vina ohikosa mpaddi wa elabo. Aima ena aali Anamoona a Yehova aahittamagihiwa oskola mwaha wa okodda okosa malobelo vina webedha bandera. Nroromelo naga nahivadda vonilemi oliba murima wawa.

Abalihu akala elabo yo Suazilândia ovano enkuweliwa Essuatíni agumanana makattamiho manddimuwa vaddiddi. Mukweli Mwene Sobhuza attu otene anfuniwana ofwara yeddelo ya vamakwelo yakosiwa wenewale. Alobwana anfwanyela wiga, ayana vina anfwanyeela ovugula nttitti. Dheddelo esi dhaniwanana na wawebedha azamani, mbwenye abalihu ahikodda ofwara. Sabwa ya ejuwene, abalihu enjiya ahifwarafwariwa. Wona weddeyana wawa na Yehova yahiddiginya murima wehu! Iyo nahiwa dhotagiha dha abalihu o África sabwa ya ororomeleya vina ovilela wawa, nanda ejo yahivaddiha nroromelo nehu.

Yaka ya 1981 ddahittomiwa wi ddakamihedhe wunuwa wa mukalelo wa opida manivuru alabihedhiwaga komputadori. Nona ddahiyelela wili mabasa opida. Wali mudhidhi wottabiha! Mukalelo wa opida wela otxinjavi. Munyamarondda dhahi wahidhana o Beteli makina akuweliwa fotocompositora wi arome woniwa mulabeloya nihipitxelaga elo. Yodhelavoya, Beteli wahittiya olabihedha makina matanu na manai a linotipo baroma olabihedha matanu a fotocompositora. Ottiya ejo, ahiguliwa makina mena opida ankuweliwa rotativa. Dhilobodha dhela otxinja momaguva!

Muromile olabihedhiwa a computadori ahikamihedha venjene wunuwa vina ovevutxa mabasa a komposisao elabihedhiwaga MEPS, Sistema de Editoração Eletrônica Multilíngue. Mbudduwile Abetelita abale anai o Canadá badhowa o África do Sul olabana makina a Linotopo ohimaguvetxa vina orutxa, tekinolojia yahikamihedha venjene dhilobodha odhowa vasogorho! (Iza. 60:17) Mudhidhine obule, iyo nonai nahimala watela apionera oliba mpaddi womuyani. Miyo na Bill nalabavi o Beteli. Ken na Dennis ahikana aima vina akalavi muruddene obule.

Mabasaya o Beteli elo winjivavi. Nantapulela vina nampidavi manivuru na dhilogelo dhinjene, vasogorhova manivuruya amperhengeziwa Filiali dhina. Sabwa ya ejuwene vahoneya ofuneya wa omagiwa Beteli yina. Filiali yehu yamagiwe murudda wokoddela omaddowelo wa nzuwa o Johanesburg, nanda eperhekiwe yaka ya 1987. Ddahagalala vaddiddi wona wunuwa okule wetene vina olaba vyaka dhinjene o Filiali.

Ddahittambira muselu wowagalaliha yaka ya 2001. Ddahiwobiwa okosa mpaddi wa Filiali eswa yamagiwe o Estados Unidos. Mwa mpaddi mwina nali okubanyene sabwa ya ottiya mabasa na amarho ehu o África do Sul, vina nahittaba sabwa ya odhowa okosa mpaddi wa anamudhi o Beteli ya Estados Unidos.

Elobo yanittiyile wozuzumene ja omuttiha mambali wa Laura. Iyene wali owunuwelavo, mudhowelihu o Estados Unidos kanawodha omukamihedha venjene. Mbwenye arogora araru na Laura ahivivelela wi amukamihedhe na dhojombeliwa dhaye. Awene ahiloga: “Kinwodheya iyo okala mmabasani a mudhidhi wotene, mbwenye omukamihedha wehu mmani, onele wuwodhihani odhowanavi vasogorho mabasa enyu.” Iyo ninowatamalela venjene awene.

Mbalaga na mwadhiye akosile yakakene, mudhidhi wakalani o Toronto, ahimuthukula mmani wi amuzuzumelege vowi ali mamukwela. Mudhidhi obule mmani wahikala na awene mwari mwa vyaka makumeli. Mokubanyiha-mwene iyene okwile mudhowilihu o Estados Unidos. Ninomutamalela venjene mbalaga na mwadhiye sabwa ya omukwela vina omuzuzumela mmani. Wakoya amambali owunuwelavo kayo mabasa ovevuwa, mbwenye amudhihu ahikosa guru wi akoye. Mareliho manddimuwa vaddiddi okana anamudhi ninga aba!

Mwari mwa vyaka dhing’onovi mabasa attomeliwemi o Beteli ya Estados Unidos ali a osasanya manivuru, mabasa aba anodhowavi asadduleliwaga vina avevutxiwaga venjene. Ovanenevi, ddinlaba Mparha wa Dhogula. Gari enddimuwa ena miyo yokosa mpaddi wa Filiali ninga eji enddimuwa mwari mwa vyaka 20. Ovano Beteli ya Estados Unidos ena Abetelita 5.000 na acommuter 2.000!

Vyaka makumararu mundduni miyo kaddaziwa txini yafuna opadduwa mwigumini mwaga. Vyaka esi dhetene Laura oddikamihedha venjene. Mohaganyedha, egumi yehu yali yowagalala! Iyo nihittomeliwa mabasa ottiyana-ttiyana, nihilaba na attu apama vina niheddelela Beteli dhinfwanyeya mwilaboni motene ninga mwimeleli wa Katti enddimuwa. Ovano ddina vyaka dhokwaranya 80, mabasa aga ahivuguliwa mbwenye ahikalawo abali azombwe ana ewodhelo ya okosana mabasa.

Munasalmo ohileba dhahi: “Thagari nlogo nimusakulile [Yehova] okala Mulugu wawa.” (Masal. 33:12) Pumwenemo, eji ebaribari! Miyo ddinotamalela venjene sabwa ya omulabela Yehova vamodha na nlogo naye nowagalala.