Babani John Mills obatiziwe yaka ya 1913 kwatti ya Nova York, bana vyaka 25. Okosile diskursu ya obatizo waye ddi Mbali Russell. Mosogorhomwa Babani wahimwalela o Trinidad, wenewo wahimutela namasunza wa Bibilia waziveliwa vaddiddi mabasa a Mulugu, wettaniwa Constance Farmer. Mudhidhi obo Babani wannimukamihedha marho waye William R. Brown olagiha “Foto-Darama ya Dottanddiwa.” Awene alaba vamodha mpaka yaka ya 1923 vattomeliwe mbali Browns na mwadhiye olaba epaddi yomaddowelo wa nzuwa ya elabo ya Afrika. Amambali ehu kamwaleli epaddi yina, mbwenye ahigilativi o Trinidad, aweneya oheli ahikana njedhelo nodhowa wirimu.

Iyo nibaliwe atanu na anai, woromaya wattuviwe nzina na Rutherford sabwa ya mbali wali musogorheli wa Sociedade Torre de Vigia. Ddibaliwa labo 30 mweri wa Dezemburu yaka 1922, nzina naga nisakuliwe sabwa ya mbali Clayton J. Woodworth wali mukamihedhi wa revista A Idade de Ouro (ninziwiwa masaka abani ninga Despertai!). Amambali ehu annifunana osunza oskola, mbwenye yanifunetxanina ja ozuzumela mabasa a Mulugu. Mmani agamuttidda Bibilia mazu alogiye antomola murima. Babani waziveliwetxa ologa mapadduwo ali mBibiliani, iyene waloga na maningoya wila agalamutxe mapadduwoya.

Guru dhikosilani dhittidda mpirha. Miyo na abalaga eli nawobiwa wi nakose Eskola ya Gileade. Arogoraga araru alaba vyaka dhinjene ninga apionera o Trinidad na o Tobago. Masunziho anivaha amambalihu vina yotagiha yawa ehinikamihedha ‘otxeyiwa vatakulu va Yehova’ vina ‘osorha vattaddo va Mulugu wehu.’—Masal. 92:14.

Matugumano odhowa mmabasani olaleya akosiwa vatakulu. Mudhidhi watugumana apionero, anloga vaddiddi mwaha wa Mbali George Young, misionario wo Kanada olabile elabo ejile ya Trinidad. Amambali ehu annawubuwela na  emwerumweru amarho awa Browns na mwadhiye attomeliwe elabo ya Afrika. Dhotedhene dhapadduwa, dhahiddiginya murima waga, venevo ddahiroma olaleya na vyaka kumi.

Masaka abale marevista ehu, kapipiriha makani, akala aloga dhottambi dhinira marelijiau mena, kavita elo, anloga-wene; ninga motagiha ozuzumela wawa marhondda otxigana na dhilobo dhina dhotakala dhakosani vina ovitaganyiha na politika. Sabwa ya ejuwene yaka ya 1936, asogorheli a marelijiau a elabo ejile ya Trinidad ahiwodha wanyengetta alamuleli wi agomihe manivuru ehu otene. Iyo nahivita manivuru otene anihuna, nomala nahilabihedha mpaka omala. Wila niwodhe olaleya nedda muddonddonddo oku nivuwihaga, masaka mena nedda na sikaleta banigagawa mawobo. Vina nankosa masasanyedho a otugumana na abali o Tunapuna wi nidhowe nalaleye mirudda dha mukolokotani w’o Trinidad, nanlabihedha mukukutta na vipano dhovavihana mazu. Ejile kindduwaleya! Dhotedhene dhapadduwa dhiddittukuleliha obatiziwa na vyaka 16.

Masunzo omuyani akelilemi na amambali aga vina esile dhapadduwa, dhaddikaniha efunelo ya olaba ninga misionario. Efunelo eji yannunuwavi mmirimani mwaga vadhowilemi o suwa yo Aruba yaka ya 1944, wenewo walabimi na Mbali Edmund W. Cummings. Nahiziveliwa vaddiddi vawodhilihu watugumaniha attu kumi wi one Muttupo wa Wubuwela Okwa wa Yezu yaka ya 1945. Yaka yina, wahitiwa mulogo.

Muvireli malabo mang’onovi, ddahiwodha omulaleya namalaba mukwaga onittaniwa Oris Williams. Mudhidhi walogimina iyene wannakula mazu oliba alogaga esile dhaziwiye dha kapela yaye. Musogorhomwa wahirumela nsunzo venevo baziwa txini ensunziha Bibilia, Oris obatiziwe labo 5 na mweri wa Janero yaka ya 1947. Venevo ddahiroma oziveliwana, iyene vina baroma oziveliwa na miyo, mmalelani banitelana. Mweri wa Novemburu yaka ya 1950, iyene wahiroma olaba ninga pionera. Na mwadhaga Oris ‘ddali murima ttukuttu’ dhotedhene dhela wedda-wene.

Yaka ya 1955 nawobeliwa Eskola ya Gileade. Mudhidhi wakosihu masasanyedho a oleddoya nahidhowa wawaddela azugu ehu wi ninfuna nittiye ganyoya, nomala nahiguliha numbehu vina dhobo dhina, venevo banittimurha banittiya elabo ejile ya Aruba. Labo 29 na mweri wa Julyo yaka ya 1956 nahikosa epaddi ya gatta 27 ya Gileade venevo banittomeliwa elabo ya Nigeria.

Obuwelaga masaka abo Oris ologa: “Muya wa Yehova okana owodha wa omukamihedha muttu okala wofwaseyene mmasakani apama vina orutxa mmabasani a omisionario. Mamunaga wannunlela vaddiddi okala misionario mbwenye miyo pwadda. Miyo ddafunetxa ddikane numba yaga vina ddabale anaga, ddalelege. Mbwenye mmalelimi ononelamo wi mabasa olaleya bomaguvela, dhobuwelimi dhahitxinjeya. Labo nomariha ya Eskola ya Gilead, murima waga wali woziveliwene na efunelo ya olaba mabasa a omisionario. Mbwenye vamuwelilehu paporo onittaniwa Queen Mary wila nittimurhe, mbali Worth Thornton walaba vamodha na mbali Knorr, wahiloga; mweddele deretu vina wahenjedhedha eraga, mundowa mwalabe Obetel. Yobuwelimi jawi: ‘Kaddinawodhe!’ Mbwenye movira wa mudhidhi ddahilemelawo venevo baddiroma oziveliwa olaba o Beteli. Obeteliwa ddahittomeliwa mabasa ottiyana-ttiyana. Mabasa addiziveli vaddiddi ali a wawakela aleddo. Ddinoziveliwana attu, mabasa abo anddikamihedha waziwa deretu abali o Nigeria. Enjene afiya mbwebwevi, olemene, na dala vina nttona. Wakamihedha abaliya yanddizivela vaddiddi, ddanwodha wavaha dhotedhene dhafunani. Aba ali mabasa amukoselimi Yehova vina anddagalaliha vaddiddi.” Mabasa otene attomeliwehu ahinikamihedha ‘osorhavi.’

Yaka ya 1961 nahikosa matugumano ninga murala o Trinidad. Vamatugumanoniva mbali Brown wahiloga dhotagiha dhogalamuwa dhipadduwile elabo ya Afrika. Venevo vina ddahipura gari yologa mwaha wa wengedhedheya wa anamalaleya a elabo ya Nigeria nomala Mbali Brown baddikubatta nokwela, baloga na babani: “Johnny kunadhowaga olaleya elabo ya Afrika mbwenye Woodworth owodha olaleyawo!” Venevo Babani ohiloga:  “Worth weddihegevi mabasaya! Onattiye!” Olibihiwa oku oddivahile abali adhele vawale mwibaribarini egasedhavi efunelo yaga ya opuliha mabasa addittomeli Yehova.

Yaka ya 1962, ddahobeliwa wili o Gileade, ddahikosa epaddi ya gatta 37 myeri kumi. Musogorhomwa baddittomiwa ninga musogorheli wa Betel elabo ya Nigeria, ddattomeliwe mabasa aba sabwani Mbali Wilfred Gooch wali mwimeleli wa katti ejile, wahakela niwobo wi akose Eskola ya Gileade gatta ya 38 vasogorhova wahittomeliwa elabo ya Inglaterra. Dhahene ninga Mbali Brown, ddahikosa oleddo wottiyana-ttiyana vina ddahifiyedha waziwa deretu abali o Nigeria. Masiki na elabo yawa yoyelega, awene akala oziveliwene vina kazuzumeletxa dhilobo dhina, Dhanani dhahawakwanela. Eji ehoniha wi wagalala webaribari kunda sabwaya ya okana kobiri obe okanetxa dhamwilaboni. Yali elobo yowumiha milomo wawona abali abale masiki na oyelega awene okala okoddelene mudhidhi wa matugumano vina guwo dhawa dhokoddeladhene. Mudhidhi wa matugumano a ttattamwa enjiya ankosa olodde wolapela wila one matugumanoya, anwela karera obe bolekajas * (dhali mikukutta dhasasanyiwa mbwenye kadhali dhofuga.) Mmikukuttanimwa eso mwanlebiwa mazu olibiha, ninga motagiha: “Nyaza eniteya na mattotto a manje.”

Mazuya alogiwe bebaribari! Guru ji guru enkosa muttu jotamaleleya. Nona iyo vina nikosa epaddi yehu. Yaka ya 1974 elabo ya Nigeria yahikana anamalaleya owakwana 100.000. Venevo nahona osorha wa mabasa a olaleya!

Mudhidhi wenjiva anamalaleya elabo ya Nigeria, wahitatamuwa koddo yottidda motto, koddoya yaromile yaka ya 1967 bigomela yaka ya 1970. Mwari mwa myeri eso dha koddo, abali ehu akala kobela yina ya mwinje Niger, murudda wa Biafra, kawodha ogumana na abali o Betel nne wakela muselu bu muselu. Mbwenye kigakalile wattiya dhawene bagakwa dala yomuyani. Ninga mwalogelimi vamaromo, na nikamihedho na Yehova vina malobelo akosihu nahiwodha wabuwa Mwinje Niger dila dhinjidhene.

Kaddindduwala oleddo obule wakosihu nabuwaga mwinje Niger. Nabuwaga nannova wobeliwa futti, orava maredda obe otota makattamiho mena. Yali yorutxa ovira vali asupayi owopiha, mbwenye yattabwiletxe yali ofiya murudda wa Biafra. Siku dhahi ddahidhowa wawona abali akala kwatti ya Enugu; wi ddiwodhe ofiyawo, ddahibudduwa o Asaba baddabuwela o Onitsha ddimulupaga Mwinje Niger namattiyu mbwenye na mwanddiya. Ddahikosa oleddo mwina ddidhowaga o Aba wawaredhela anddimuwa a mulogo, mudhidhiya obo attuya a vamuruddani ankoddihiwa ottiddiha maluju na mattiyu sabwa ya koddo. Vadhowilemi wawona abali o Port Harcourt, abaliya ahigwaddela matugumanoya, bafuga na nlobelo vowi waddamana mburoya obule, anyakoddo owopiya ahiwodha oburhutxavo dhotedhene dhabarela wi ahiwodhe ovolowa o Biafra.

Efunelo ya oleddo wakosiwa yali ya walibiha abali wi kadduwaliwe, Yehova ogahakoya, wi wapangarhaza wi akale mumodhani vina ahikose epaddi ya koddo. Awene ahiwodha okwaranya makattamiho abale, ahilupela magano a Mulugu, balivi owiwanana vina bagalagihana okwela wenamudhi. Nona yali gari enddimuwa okala vari vawa masaka abale orutxa!

Yaka ya 1969, Mbali Milton G. Henschel wali mwimeleli wa epaddi wa Muttuguma awobiwe abali a vilabo dhotene, mutoma wa mutugumanoya wali “Murenddele Vati Apano” matugumanoya akosiwe vego vankuweliwa Yankee elabo ya Estados Unidos. Ddahisunzamo vaddiddi. Matugumanoya ahiddikamihedha sabwani yaka ya 1970 ddahittomeliwa wakela osasanyedha matugumano oligana o Lagos elabo ya Nigeria. Mutomaya wali “Attu Anakweliye.” Matugumanoya akosiwe mmaleli-wene koddo ejile yottidda motto, ewodheyile na nikamihedho na Yehova bahi. Yali labo noroma okosiwa matugumano na dhilogelo dhowakwana 17, alivoya ali 121.128 vina abatiziwe ali—3.775, ddali ddihinatti wawona attu enjene abatiziwaga oromana nsaka na Pentekoste. Mbali Knorr, Henschel na ena adhile na balau dhoboleyiwa o Estados Unidos vina o Inglaterra. Nsaka nasasanyedhihu matugumano abali dhotedhene dhali dhottamaga. Nsaka nttile anamalaleya ottiya winjiva, ahittabwa winjiva.

Okwaranya vyaka 30 dhikamihedhilemi elabo ya Nigeria, ddihikamihedha vina elabo ya Afrika  ninga nameddelela milogo vina nameddelela kwatti. Amisionario kala oziveliwene mudhidhi wakelani nipangarhazo vina olibihiwa. Yali yawagalaliha wawoniha wi kadduwaliwe. Mabasa aba ahiddisunziha omuzuzumela muttu-muttu. Ejo enowakamihedha osorha, vina enokamihedha nikuru na Yehova okala nowiwanana.

Niwodhile okwaranya koddo ejile yottidda motto vina maredda ottiyana ttiyana na nikamihedho na Yehova. Maruriho aye ahoneya-wene. Oris ologa:

“Noheli nahikana eredda entoteya na dhibu, ottiya dila modha mbwenye dhinjidhene. Siku nimodha sabwa ya oredda obo ontoteya na dhibu, wahittukuleliwa osipitale ahonagawo. Wenewo ahiloga wi kanakalewo, mbwenye wahivulumuwa! Muromeliye wonawo Worth wahimulaleya ng’anga wosipitale wanvaha mirobwe. Musogorhomwa nahidhowa omwaredhela ng’angaya wosipitale, wakuweliwa Nwambiwe. Nomala wahirumela ebaribari mpaka okala muddimuwa wa mulogo wa murudda wa Aba. Miyo vina ddahikana gari yowakamihedha attu enjene omuziwa Yehova, mwa aboya ena ali amwenyi. Yina yanizivelitxi vaddiddi yali waziwa abali o Nigeria vina wakwela na murima wotene, oziveliwana yeddelo, elemelelo vina elogelo yawa.”

Yina esunzilemi jiji: Wila nipwetevi mmabasani mwehu elabo yina, nahivilibihedha waziwa vina wakwela na murima wotene abali na arogoraya masiki bana yeddelo yottiyana na yehu.

Mmalelihu olaba o Beteli elabo ya Nigeria, yaka ya 1987 nahittomeliwa olaba ninga amisionario suwa yokoddela ya Santa Lúcia o Caribe. Mabasaya vina ahinizivela vaddiddi, mbwenye nagumanana makattamiho mena. Elabo ya Afrika yanrumeliwa muttu watela ayana enjene, mbwenye o suwa ya Santa Lúcia attu enjene akala vamodha oku ahitelanile. Mbwenye Mazu a Mulugu ahakamihedha anamasunza enjene a Bibilia okosa matxinjo mwigumini mwawa.

Guru dhehu dhahiroma ovuguwa mwaha wa wunuwa, nona Nikuru Nolamulela nahiniwoba wi nimwalele o Beteli ya Brooklyn yaka ya 2005. Yaka ya 2015 mwadhaga Oris olokwa. Ddahikubanya vaddiddi. Mbwenye ddinomutamalela Yehova masiku otene mwa oddivaha Oris. Iyene wali muyana oddikamihehilewene. Wali muyana wadhali okwela vina mikalelo dhina dhapama. Vyaka dhowakwana 68 dhalihu vamodha, siku na siku omukwela waga wela ottabwavi. Nahifiyedha ononelamo wi wagalala webaribari vamateloni vina mmulogoni onda na oriha onddimuwa, olevelela na murima wotene, okalavi woviyeviha vina olagihaga dhinbala muya.

Niganyimuwa obe niganyimuliwa, nannimukumbirha nikamihedho Yehova wi niwodhe omulabelavi. Venevo nannonelamo wila dhinpadduwadha dhinonogolela—dhinonikamihedha okala pwi!—Iza. 60:17; 2 Kor. 13:11.

Yehova wahiruriha mabasa a amambali aga vina a abali ena o Trinidad vina o Tobago. Dhovuwihiwadha dhinowoniha wi attu owakwana—9.892 anomulabela Yehova o Trinidad vina o Tobago. Mulogo wa murudda w’o Aruba wakamihedhimi wale, abali enjene ahidhowawo okamihedha, ddabuno ohikala milogo 14 dhiswa. Elabo ya Nigeria muttengo wa anamalaleya ohenjedhedheya mpaka 381.398. O suwa ya Santa Lúcia ohikala anamalaleya okwana 783 ankamihedha mabasa a Omwene wa Yehova.

Ovano ddikana vyaka 90. Masalmo 92:14 onloga wi abale ali ninga miri otxeyiwe vatakulu va Yehova: ‘masiki munakalabani onele obalavi milima, onelege okalavi mwitene, worhongozene.’ Ddinomutamalela Yehova mwaha wa dhotedhene dhiddikoseliye. Dhotedhene dhisunzihiwemi dhihiddikamihedha omukosela mabasa Yehova mpaka vanwodhelimi. Oddikwela waye ohiddikamihedha ‘osorha vattaddo va Yehova.’—Masal. 92:13.