Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

Lilulieke Hanga Ukumbe Kapinda we

Lilulieke Hanga Ukumbe Kapinda we

Lilulieke Hanga Ukumbe Kapinda we

“Nakwachile chiyulo chakwecha kunwa makanya, mumu nazangile mwanetu yoze twasemene apwe ni mujimba upema. Kashika nasonekene mu zuwo lietu maliji anambe ngwo ‘Nyi Umwe Manwa makanya.’ Hanyima lia ola yimuwika, pwila lia kunwa makanya yejile ni tachi jinji. Kashika, hinguputuka kunwa nawa makanya.”—Yoshimitsu, Japão.

CHILWEZA cha Yoshimitsu chinasolola ngwo kwecha kunwa makanya, chakufupiwa kusa tachi jinji. Chikwo nawa, akwa-kuhengwola kakwamba ngwo 90% ya atu waze akusa tachi hanga alitwamine kunwa makanwa, ha mashimbu amwe, kakulimbuka ha ndako yacho. Kashika nyi ngwe unase tachi hanga ulitwamine kunwa makanya, watamba kulilulieka hanga ukumbe kapinda yoze mupalika. Kapinda muka yoze atu anji akupalika?

Pwila yinji ya nicotina: Kanji-kanji pwila yacho yakuputuka hakupalika cha matangwa atatu, kukatuka haze mutu mecha kushipa, nawa yakutepuluka hakupalika cha poso jaali. Umwe mutu yoze wakumbile kapinda yono yamba ngwo, “Pwila yino yakwiza ha mashimbu akehe, hi ha yisuho yinji ko.” Chipwe muze mukupalika miaka, pwila yacho yakwiza nawa. Nyi ngwe yino ye yakulingiwa kuli yena, kanda ulipupwisa. Shimbwila ha minuto jitano hanji jinji, pwila yacho muyihwa.

Yuma yize yakulingiwa mumu lia kwecha kunwa makanya: Ku uputukilo wa kwecha kunwa makanya, chakupwa chikalu kuli atu anji kulaula ni kulihulikila, nawa chakupwa chashi kupwa ni mujimba uze unaleme. Chikwo nawa ayo kakwiva yikola, kuzo, matukuta anji, kukohola, kutenuka kawashi, kuhona kusolola uhomboloji, ufatulo ni kuhonga ku mbunge. Kapinda yono, kakuhwa mu tukweji asambano.

Ha mashimbu wano akalu, kuli yize muhasa kulinga hanga yikukwase. Chakutalilaho:

● Pwako ni kupomba ha maola alita.

● Pwako ni kunwa meya anji hanji sumu. Chikwo nawa pwako ni kulia chipema.

● Pwako ni kufumba kanawa mujimba we.

● Pwako ni kuhwima chinji nawa nyonga ngwo mwiku upema unanjila mu mujimba we.

Yuma yize muyihasa kukutwala hanga unwe makanya: Kwatwama yuma yimwe yize yakutwala atu kunwa makanya. Chakutalilaho, nyi ngwe wapwile ni kunwa yimwe muze te unanu makanya, eseka kunwa chuma chacho kawashi-washi. Ha kupalika cha mashimbu muopwa ni kuunwa chize unazange.

Hachino, pwila lia kunwa makanya yakununga chipwe muze nicotina muyihwa mu mujimba we. Torben, yoze hitwatongola yamba ngwo, “Hikwapalika miaka kumi ni livwa kukatuka haze nechele kunwa makanya, alioze muze nakunwa kafe, nakwiva pwila yacho nawa.” Pwila lia kunwa makanya muze unanu kafe hanji kulinga chimwe chuma, chakutepuluka ni kuhwa ha kupalika cha mashimbu.

Chino chinalise chinji ni walwa. Pundu, muze uneseka kusa tachi hanga weche kunwa makanya, watamba nawa kwecha kunwa walwa ni kulitwamina kuya ku yihela kuze akuunwina. Kanji-kanji pwila lia kushipa liakwiza muze unanu walwa. Mumu liaka?

● Chipwe ndambu ya walwa, muyihasa kukunehena pwila yize yakukatuka ku nicotina.

● Kanji-kanji kunwa walwa ha mbunga ni akwenu muchihasa kukutwala kunwa makanya.

● Walwa wakutwala mutu hanga alinge yuma yize kuyalitele. Kashika Mbimbiliya yakwamba ngwo: “Vinyu kuyakuchiza mana.”—Hozeia 4:11.

Masepa: Sakula kanawa waze mulikata no. Nyi muchlita, ehuka kulikata ni atu waze akunwa makanya hanji waze mahasa kukukolweza hanga uchilinge. Chikwo nawa, ehuka kulikata nyi waze anazange chinji hanga ununge kushipa makanya. Chikwo nawa, kanda wenda ni atu waze makusosomba mumu lia kwecha kunwa makanya.

Manyonga: Akwa-mana kakwamba ngwo, unji wa atu waze aputukile cheka kunwa makanya kayilingile mumu lia manyonga hanji mumu lia kwiva uli. Nyi manyonga je kakukutwala hanga uzange kunwa cheka makanya, fupa kwalumuna manyonga je, chakutalilaho muhasa kunwa meya kunjakuna shuwinga kweseka kwenda ndambu. Eseka kuzalisa manyonga je ni yuma yipema ha kulemba kuli Zambi hanji kutanga Mbimbiliya.—Masamu 19:14.

Ehuke manyonga akunwa makanya

Kushi mulonga nyi nanwa makanya umuwika.

Umwenemwene: Chipwe kushipa makanya umuwika muyihasa kusala mu wongo wa mutu mu maola atatu. Chikwo nawa, chakutwala mutu aputuke cheka kunwa makanya.

Kunwa makanya chakungukwasa kulihumikiza.

Umwenemwene: Kuhengwola chakusolola ngwo, nicotina yakwokesa kukakajana. Kanji-kanji uhumikizo wacho wakwiza wika ha shimbu likehe, muze kuushi kwivwa pwila ya nicotina.

Nakunwa makanya ha miaka yinji.

Umwenemwene: Manyonga api kakukeketesa hamu. Mbimbiliya yakwamba ngwo: “Nyi mulezemuka ha tangwa lia lamba tachi je jikepe.” (Yishima 24:10) Hachino ehuka nyonga lia kwamba ngwo, chichi kuhasa kukumba. Mutu yoze unazange kwecha kunwa makanya, nyi makaula shimbi ja mu Mbimbiliya ni kujisa mu yitanga, ngwe yize analumbununa ha mukanda uno, mayuka chinji.

Yami chishi kuhasa kulitwamina.

Umwenemwene: Kwamba pundu kulitwamina hi chashi ko, alioze chakwashiwa ha poso jikehe wika. Kashika nunga ni kusa tachi! Nyi ngwe wakwivwa pwila ya kunwa makanya ha kupalika cha tukweji hanji miaka, shimbu likehe wika muyipalikanyi kuwakwachishile makanya.

Nguli ni kapinda wa ku wongo.

Umwenemwene: Nyi kanakuuku mumu lia mahesu-hesu, kuhonga ku mbunge hanji uzaluke, eta kuli umwe ndotolo akukwase kwecha kunwa makanya. Iye kota mazanga kukukwasa. Iye hanji mahasa kwalumuna yitumbo yize wakunwa mumu lia chiyulo chize wakwachile hakutwala ku musongo we.

Nyi nalinga yuma yize nechele, mungunyonga ngwe nguli chihepuke.

Umwenemwene: Nyi wahiluka ni kulinga yuma yize wechele, ngwe chize chakulingiwa kuli atu akwo akweseka kwecha kunwa makanya, chalumbunukine ngwo tachi jize unase jili jamokomoko. Chuma muhasa kulinga wika chili kununga ni kusa tachi. Kuhiluka kulinga yuma yize wechele, chalumbunukine uhepuke. Kwecha kusa tachi we uhepuke. Kashika, nunga ni kusa tachi. Ha kupalika cha mashimbu, muhasa!

Tutalenu yize yalingiwile kuli Romualdo, yoze wapwile ni kunwa makanya ha miaka 26 nawa yoze wechele kunwa makanya muze hikwapalika miaka 30. Iye yamba ngwenyi: “Navulama yisuho yinji yize nahilukile ni kunwa makanya.” “Ha hita chisuho te nakulivwa chipi, ngwe tachi jize napwile ni kusa japwile jamokomoko. Alioze, muze nasolwele hamu hanga ngupwe ni usepa upema ni Yehova Zambi, yingulemba yisuho yinji ni kwita ukwaso wenyi, hachino yinguhasa kwecha kunwa makanya.”

Ha mutwe wakasula wa mukanda uno, mutushimutwinaho nawa yikuma yikwo yize muyihasa kukukwasa hanga upwe ni chiseke ha kwecha kunwa makanya.

[Mushete]

MUTAPU WA MAKANYA ESWE WAKUSHIHA

Makanya kakwazachisa mu majila anji. Yuma yimwe yize yakukatuka ku makanya, kakuyilanjisa mu maloja kuze akulanjisa yitumbo ya miji ni mafwo (produtos naturais ni fitoterápicos). Organização Mundial da Saúde kambile ngwo “mitapu yeswe ya makanya yakushiha.” Misongo yinji yize yakwiza mumu lia kunwa makanya, ngwe câncer ni yikola ya mbunge muyihasa kushiha mutu. Mapwo waze akunwa makanya ha mashimbu waze ali tufumba, mahasa kupihisa mujimba wa mwana. Mu mulali uka yuma yize yakukatuka ku makanya akuyizachisa?

Bidis (Makanya akuvunga ha mafwo): Makanya wano akuvunga ha kwoko kakwazachisa chinji ku yifuchi ya ku Ásia. Makanya jacho kakutuhwisa chinji usososhi, nicotina ni monóxido ya carbono kuhiana makanya waze atu akuzachisa chinji.

Charutos: Yili yivungo ya makanya waze akuvunga ha lifwo liamuwundu. Makanya jacho akuvunga ha kwoko kali alelu ni twatesa ni makanya akwo, kakwecha hanga nicotina yinjile mukanwa, chipwe muze makanya ali akujima.

Cigarros de cravo ou kretek: Makanya jacho, kali ni 60% ya nicotina ni 40% ya yimwe mbuto akuvuluka ngwo cravo-da-índia yize yili ni vumba lipema. Makanya jacho kakutuhwisa chinji usososhi, nicotina ni monóxido ya carbono kuhiana makanya waze atu akuzachisa chinji.

Cachimbos (mutopa): Kunwa makanya a mutopa hi jila ko yipema, mumu chakuneha mutapu weswe wa câncer ni yikola yikwo.

Tabaco sem fumaça (makanya waze keshi kutuhwisa mwishi): Makanya jacho anavuluka ngwo rapé ni gutkha kakwanjakuna, kali a vumba lipema, kakwazachisa ku Sudeste Asiático. Nicotina yize yakunjila mu kanwa yakuheta ndo ku manyinga. Kunwa makanya wano keshi kutuhwisa mwishi chakuneha upi uzewene makanya akwo akuneha.

Cachimbos d’água (mutopa uze akuzachisa meya): Ni yuma yino, mwishi wa makanya wakupalika mu meya shimbu kanda uchinjila mu mujimba. Kulinga chino, kuchishi kutepulula (toxinas) yuma yipi ya makanya kuchingako yuma yize yakuneha musongo wa câncer, yize yakunjila mu tulo.

[Mushete]

CHIZE MUTUHASA KUKWASA UMWE KWECHA KUNWA MAKANYA

Pwako ni manyonga apema. Kuchichimieka ni kuhana yimwe yakukalakala kanawa kuhiana kulinyenyeta. “Ngunamono muhasa kukumba nyi mu eseka nawa” Yili ni ndundo kuhiana “Kwahashile nawa!”

Pwako mukwa-kukonekena. Muze umwe kaneseka kwecha kunwa makanya, kanji-kanji mahasa kwamba yimwe yize muyikulemeka ku mbunge. Nyi yino muyilingiwa sako tachi hanga umukonekene. Zachisa maliji apema ngwe: “Ngunanyingika ngwo chino chili chikalu, alioze ngunawahilila mumu lia tachi jize unase hanga uchilinge.” Kanda wamba ngwo “Napwile ni kukuzanga chinji muze te wakunwa makanya!”

Pwako sepa wamwenemwene. Mbimbiliya yakwamba ngwo: “Sepa lia mutu kakuzanga matangwa eswe; alioze ha tangwa lia lamba he hakusemukina uyaya.” (Yishima 17:17) Sako tachi hanga usolole uhomboloji ni zango “mashimbu eswe” kuli mutu yoze unase tachi hanga eche kunwa makanya—ha ola hanji tangwa yeswayo.