Akwa-kulilongesa tutongonoshi kali atu waze akutaha kupalikila mu tutongonoshi. Atu jacho kakufuliela ngwo, tutongonoshi, kakweji, ni maplaneta yili ni ulemu unji ku mwono wa atu hano hashi. Akwa-kulilongesa tutongonoshi kakwamba ngwo, kupwa cha tutongonoshi ni kakweji ha mashimbu akusemuka cha mutu, chakwalumuna ndako ni yize muyikalingiwa kuli mutu wacho kulutwe lia matangwa.

Chipwe ngwe kutaha chaputukile mu Babilonia, nihindu chinanungu ndo ni ku matangwa wano. Kulita ni kuhengwola chize alingile ha mwaka wa 2012 ku Estado Unidos, atu amwe kambile ngwo, kulilongesa tutongonoshi chapwile ngwe “ciencia,” alioze eka ngwo, chapwile lume “ciencia.” Shina chili lume ciencia? Ka. Mutumona mumu liaka ha yikuma yino mutushimutwina.

• Maplaneta ni tutongonoshi kuyishi ni tachi jize mujihasa kutwa ku mwono wa atu, ngwe chize akwamba akwa-kulilongesa tutongonoshi.

• Yuma yize ayo akwamba muyihasa kulingiwa kuli mutu mweswawo.

• Kwalula chize akwa-kulilongesa tutongonoshi akulinga musono, chinalite ni yize te akwamba ku mashimbu akunyima ngwo, maplaneta kakujinga hashi. Alioze kwamba pundu, maplaneta kakujinga ku tangwa.

• Akwa-kulilongesa tutongonoshi mahasa kutahila mutu umuwika alioze mamulumbunwina yuma yalisa.

• Akwa-kulilongesa tutongonoshi kakuhadununa atu mu yihanda hanji yilayi 12, kulita ni tangwa lize mutu a kusemuka. Ha mukunda wa kupwa cha hashi, matangwa ni yilayi yize asele yakulisa ni chize te ayitesele ku mashimbu akunyima. Akwa-kutaha ni yilayi kakwamba ngwo, mahasa kumona yuma yeswayo muyihasa kulingiwa ku mwono wa mutu.

Kwamba pundu, atu waze asemukine ha mwaka umuwika keshi ni yilayi yalifa; tangwa lize asemukine kulishi kusolola chilayi nichimwe hakutwala ku yitanga yo. Akwa-kulilongesa tutongonoshi, shimbu amone atu kulita ni chize apwa, ayo kakweseka kulihulikila wika ha ndako ya atu ni mianda yo. Chino hi katonde ko?

Chize ku mashimbu akunyima, atu kakuya ni kutaha. Amwe akwa-kutaha te kakuzachisa yuma ngwe, yifwaha ya tushitu ni ya atu hanji mutapu wa kulia cha kasumbi hanga awaneho ulumbunwiso. Akwo, te kakuzachisa mafwo a sha ni kafwe wa kutwa hanga atahe. Musono, ayo kakuzachisa ngombo, tufutafuta, munanyi, ni yuma yikwo hanga “anyingike” chize mwono wa mutu muupwa kulutwe lia matangwa. Shina kutaha yili jila ya kunyingika pundu yuma ya kulutwe lia matangwa? Ka. Tuhanjikenu ndambu ha yuma yino.

Tutalenu hakutwala ku ulite wo. Ngombo jize akwa-kutaha akuzachisa kanji-kanji jalisa. Chipwe ngwe mazachisa ngombo yalifa, nihindu kakuhana ulumbunwiso walisa. Chakutalilaho, nyi mutu meta tahi aali azachise ngombo yimuwika hanga amulumbunwine chimwe chikuma hakutwala ku matangwa a kulutwe, kachi ayo katamba kumwaha kumbululo limuwika. Alioze, kanji-kanji chino kuchishi kulingiwa.

Kanji-kanji atu kakukakajana chinji ha chize akwa-kutaha akutaha. Akwa-kuhamika kakwamba ngwo, yuma akutaha nayo, yili yikwata ya mu zuwo nawa ngwo akwa-kutaha chitangu kakumona wika chize mutu ali. Chakutalilaho, tahi mahasa kuhula mutu ni kumutala kanawa hanga anyingike yize mutu ali nayo ni chize anevu, chino che chakumukwasa kunyingika hakutwala kuli mutu wacho. Tahi kakuyuka chinji ha kunyingika sango ja mutu yoze wayanga kutaha. Muze mapwa ni sango ja mutu wacho, tahi amwe kakwita mbongo jinji mba atahile mutu wacho.

Kutaha kupalikila mu tutongonoshi ni ngombo muchihasa kusolola ngwe, mwono wetu wa kulutwe lia matangwa hanawutesa kulu. Shina achi chili chamwenemwene? Mbimbiliya yinambe ngwo, tuli ni uhashi wa kusakula yize mututayiza, ni yize mutuzanga kulinga, nawa ngwo yuma yize mutusakula muyihasa kutwa ha mwono wetu wa kulutwe lia matangwa.—Yoshua 24:15.

Kashika, akwa-kuwayila Zambi kali ni chitela cha kulituna kufupa akwa-kulilongesa tutongonoshi ni tahi, mumu Zambi kakuhisa mutapu weswe wa kutaha. Mbimbiliya yinambe ngwo: “Kanda awana kuli yenu niumwe . . . tahi, chipwe mukwa munanyi, chipwe mukwa kupanda, chipwe chimbanda, Chipwe mukwa kujilika, chipwe mukwa mahamba, chipwe mukwa tufutafuta, chipwe mukwa kuhula afu. Mweswawo malinga yino yuma iye chizelwokeso kuli Yehova.” a—Shimbi Yamuchiali 18:10-12.