Ha chikalakala cha Titu hali yizulie yaali yinene yinasola sango ja yuma jize atu ananyingika chinji. Chipwe ngwe kachinyingikine chinji, alioze chikalakala chacho chinalite ni yize Mbimbiliya yakwamba—Chikalakala cha Titu chinashindakenya umwenemwene wa uprofeto ulemu wa mu Mbimbiliya.

Ku uputukilo wa sekulu yitangu M.J., Wata Unene wa Roma walitanjile chize ku Gra-Bretanha ndo ku Gália (musono anavulakako ngwo França) ni Engitu, nawa yihela yacho yapwile ni upite unji ni ukulungunga. Alioze, kwapwile yimwe mbonge yize te yakupinjisa chinji A-Roma—mbonge yacho te Yundeya.

Kulita ni Encyclopedia ya Roma Yikulu yinambe ngwo: “Yihela yimwe yize yapwile mu chiyulo cha Roma mwapwile mbwaja jinji sali ni sali, ngwe chize mwapwile Yundeya. A-Yunda te keshi kuzanga hanga aatume kuli miata a yilambala waze te keshi kukaula mianda yo, nawa A-Roma kawanyine ndako ya uhulia yize A-Yunda te akwete.” A-Yunda anji te kakushimbwila mesaya yoze malinga yuma ya mafwefwe hanga ahume A-Roma ni kuneha sambukila mu Izalele. Alioze ha mwaka 33 M.J., Yesu Kristu yamba ngwenyi, Yerusaleme te mayinongesa.

Yesu yamba ngwenyi: “Matangwa kumakeza hali yena, muze akwa kole je makakulumbika mulumba wa mavu ha kukujingilika, makakuseleka, makakushata ha malumbu eswe. Kumakakupuzula hashi, ni ana je muli yena, kechi kahichika muli yena liwe limuwika ha liwe likwo.”—Luka 19:43, 44.

Tumbaji kota kakomokene chinji ha maliji a Yesu. Muze te hi kwapalika matangwa aali, hakumona tembele ya Yerusaleme, umwe wa kuli ayo yamba ngwenyi: “Longeshi, tala mawe apwa haha!” Kwamba pundu, mawe amwe a mu tembele kapwile anene-anene. Usuhwe wo te wa 11 m, ni utohwe wa 5 m. Chipwe chocho, Yesu yakumbulula ngwenyi: “Ha kutwala ku yuma yino nunamono, matangwa kumakeza muze kechi kahichika kuno liwe nilimwe ha liwe likwo, lize kechi kalipuzula.”—Marku 13:1; Luka 21:6.

Yesu yaalweza nawa ngwenyi: “Muze munumona Yerusaleme hayijingilika ni yilombo ya maswalale, hohene nukanyingike ngwenu, Kukuwa chayo hichakundama. Hohene waze mapwa mu Yundeya akachinyine ku milundu. Waze mapwa muchima liayo akatuhukemo. Waze mapwa mu yambu kanda akanjilamo.” (Luka 21:20, 21) Shina maliji wano a Yesu kamanunukine?

Te hikwapalika miaka makumi atatu ni yitatu, nihindu A-Yunda te keshi kuzanga kupwa mushi lia chiyulo cha A-Roma. Alioze, ha mwaka 66 M.J. muze Ka-Roma, Géssio Floro, yoze te wakukalakala ngwe kafufuchi mu Yundeya anjile upite weswe wa mu tembele yisandu, A-Yunda yaputuka kumuvwila kole yinji. Hazehene, maswalale A-Yunda yaputuka  kulimika ni maswalale A-Roma, ni kwita lipanda kuli A-Roma.

Muze te hikwapalika tukweji atatu, 30,000 a maswalale A-Roma waze te anasongwela kuli Céstio Galo, yaya ku Yerusaleme hanga ashihe yihulia. Kawashi-washi yajingilika Yerusaleme, ni kunjila mu tembele. Alioze, ayo yaya kwo kakalingile nichimwe. Hazehene maswalale A-Yunda yawahilila chinji, nawa yaputuka kukaula A-Roma hanga aliase jita. Chipwe ngwe akwa-Kristu te kanamono kulimika cha maswalale jacho, alioze ayo yalengulula utowezo wa Yesu, wa kuchina hanga aye ku milundu sali lia Lwiji Yordau.—Mateu 24:15, 16.

Ha mwaka uze wasulileho, maswalale ja A-Roma yaya ni kulimika cheka ni Yundeya, te kanaasongwela kuli Vespasiano Mwata wa chizavu cha maswalale, ni mwanenyi, Titu. Alioze, muze te Mwanangana Nero hafwa ha mwaka 68 M.J., Vespasiano yafuna ku Roma hanga ahinge wata. Yahichika jita yize te anambe kulinga ni A-Yunda mu moko ja mwanenyi, Titu, ni amwe maswalale 60,000.

Ha kakweji wa Junho ha mwaka 70 M.J., Titu yatuma maswalale jenyi hanga aye ni kuteta mitondo mu Yundeya yize azachishile hanga ajingilike nacho Yerusaleme. Ha kakweji wa Setembro, A-Roma yapupa mbonge ni kwocha tembele chakuhona kuhichika liwe limuwika ha liwe likwo, ngwe chize Yesu aliangile kwamba. (Luka 19:43, 44) Kulita ni sango ja akwa-kuhengwola, kakwamba ngwo, “kwafwile atu anji mu Yerusaleme ni mu chifuchi cheswe.”

Ha mwaka 71 M.J., Titu yafuna ku Itália nawa yamutambwisa kanawa kuli A-Roma. Ayo eswe mu mbonge yalinga chiwanyino chinene.

Atu yakomoka chinji hakumona upite uze apwile ni kupalikisa mu matapalo ja Roma. Ayo nawa, yawahilila ha kumona maulungu, matemba a jita, ni yikumba yikwo yize anjile mu tembele ku Yerusaleme.

Mba Titu yahinga wata wa tato Vespasiano ha mwaka 79 M.J. Alioze ha kupalika cha miaka yaali, Titu yafwa. Mwakwo Domiciano yahinga wata, nawa yalinga chimwe chikalakala hanga alemese nacho yayo Titu.

Musono, atu anji waze akuya ku Roma kakukomoka chinji ha kumona chikalakala cha Titu. Atu amwe kakumona Chikalakala chacho ngwe umwe mulimo wa utotombo, akwo ngwe ndundo ja wata wa Roma, eka nawa ngwe chimweso cha unongeso wa Yerusaleme ni tembele.

Alioze, akwa-kutanga Mbimbiliya kananyingika ngwo, Chikalakala cha Titu chili ni ulumbunwiso ulemu. Chili uchela uze unasolola umwenemwene wa uprofeto wa mu Mbimbiliya, ni kuhana shindakenyo ngwo, uprofeto uli wakuhwima kuli Zambi.—2 Petulu 1:19-21.