Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

SANGO JA KU MWONO

Yehova Kapanjikile Yilemba Yami

Yehova Kapanjikile Yilemba Yami

HA UMWE ufuku muze napwile ni miaka kumi, yingutala mwilu muze te muli tutongonoshi, chocho yingusa makungwinya hashi ni kulemba kuli Yehova. Ha shimbu liacho he nanyingikinyine Yehova mba yingumulweza yuma yeswe yize te ngunanyongo ni chize ngunevu mu mbunge. Kulemba chino, che changukwashile kuputuka usepa ukolo chinji ni Yehova Zambi ‘mukwa-kwivwa yilemba.’ (Samu 65:2) Ngunazange kunulweza mumu liaka nalembele kuli Yehova ha shimbu liacho ni yize yalingiwileko.

CHIMWE KUMENEKA CHIZE CHALUMWINE MWONO WAMI

Nasemukine ha 22 Dezembro, 1929 mu chimwe chihunda chikehe chize avuluka ngwo, Noville muze mwapwile fazenda livwa, nawa chapwile hakamwihi ni Bastogne mbonge ya Ardenas Belgas. Yami nakwiwuluka yuma yinji yipema ya wanuke, yize nalingile hamuwika ni yisemi jami ku fazenda. Yami ni mwana kwetu Raymond te twakuchiza yamwa kuli ngombe ni moko jetu matangwa eswe nawa te twakukwasa kucha mbuto muze muyihia mu minda. Mu chihunda chetu yetu, eswe te twakukalakala hamuwika umwe ni mukwo.

Hamwe ni asoko jami tunakalakala mu fazenda yetu

Tata ni mama Emile ni Alice, te kakulembela mu Katolika. Ayo te kakuya mu yingeleja Liayenga lieswe. Ha mwaka 1939, amwe mapionelu a shimbu lieswe a ku Inglaterra yeza mu chihunda chetu, chocho o yahana kuli tata ulite wa kutambula mukanda uze te avuluka ngwo Consolação (musono Laulenu!). Hazehene tata yanyingika ngwenyi yize mukanda wacho unambe yili yamwenemwene chocho yaputuka kulilongesa Mbimbiliya. Muze echele kuya ku yilemba mu katolika, enyembo jetu waze te twatama no kanawa yaputuka kulimika chinji ni tata. Ayo kasele tachi hanga tata anunge ni kupwa mukwa-katolika, ayo kahamikine chinji ha chikuma chacho.

Ngunakanenganyana chinji ha kumona chize enyembo jetu apwile ni kumwesa tata lamba. Kashika nalembele ha kulemba chize natongola ku uputukilo wa mutwe uno. Ha kupalika cha mashimbu yihungumiona ya enyembo jetu yiyitepuluka chocho yinguwahilila chinji ni kupwa ni shindakenyo ngwami, chamwenemwene Yehova kali ‘mukwa-kwivwa yilemba.’

KUMBATA MWONO HA MASHIMBU A JITA

Ha 10 Maio, 1940, chizavu cha Nazista cha ku Alemanha yichilukukila Bélgica, mumu lia chino atu anji yahichika chifuchi. Asoko jetu yachinyina ku sule ya França. Muze te tunayi ku chihela chacho, twapwile ni kupalika mu yimwe yihela ya ponde, muze maswalale a akwa-Alemanha, apwile ni kwashila jita ni maswalale a ku França.

Muze twahilukile ku fazenda yetu, yituwana hatwiya yuma yeswe yize twapwile nayo. Ayo kahichikile wika kawa, Bobbie yoze watutambwile muze twafunyine. Kulingiwa cha yino yuma yeswe changutwalile ngulihule ngwami: ‘Mumu liaka kuli jita ni lamba lipwahaha?’

Muze te nguli mukweze yingukolesa usepa wami ni Yehova

Ha mashimbu jacho, katutakamishine chinji kuli ndumbu Emile Schrantz, a umwe mukulwana wa mu chikungulwila nawa pionelu yoze te wakutumeneka. Kupalikila mu Mbimbiliya iye yatulumbunwina zwalala mumu liaka, kwatama lamba ni kukumbulula yihula yami yeswe hakutwala ku mwono. Hachino, yinguputuka kupwa ni usepa ukolo ni Yehova ni kupwa ni ujikijilo ngwami iye kali Zambi ya zango.

Chipwe muze jita te kanda yichihwa, usoko wetu nihindu te wakununga ni kuhanjika ni mandumbu. Ha Agosto 1943, ndumbu José-Nicolas Minet, yeza ni kutumeneka ku fazenda hanga alinge pande. Iye yahula ngwenyi: “Iya unazange hanga amupapachise?” Tata, matu ni yami yituzundula moko. Chocho yetu eswe atatu yatupapachisa mu lwiji yoze wapwile hakamwihi ni fazenda.

Ha Dezembro 1944, maswalale a ku Alemanha, yalukukila chihanda chimwe cha leste ya Europa, kulukuka cho cha kasula ha jita yamuchaali ya hashi heswe, chize akuvuluka ngwo jita ya Bulge. Yetu twakapwile hakamwihi ni ha chihela chacho haze halingiwile jita, chocho yituswama ha kakweji wa muundu mu chimwe chihela chize chapwile mu zuwo lietu. Tangwa limwe yingutuhuka hanga nguye ni kuhana kulia kuli tushitu, hazehene yikuholoka yimwe mbomba, yize yapihishile chihela chize twapwile ni kuswama. Umwe swalale Americano kapwile hakamwihi ni kuze te nguli ku chihela kuze te twakuswekela yimuna. Mba iye yakokoloka ngwenyi “hetama!” chocho yinguzomboka ni kuya kuchihela kuze iye te ali ni kuhetama, hazehene iye yanda tepa lienyi yangusalio ku mutwe hanga angufunge.

KUKOLA KU UFULIELO

Ha tangwa lia umbachiso wetu

Hanyima lia jita, yituputuka kupwa-pwa hamuwika ni mandumbu mu chikungulwila chize chapwile mu mbonge ya Liège. Mba tuye ku mbonge yacho te twakwenda kilometro 90 kukatuka ku fazenda. Ha kupalika cha amwe mashimbu yitupwa ni chimwe chizavu chikehe cha longeso ku Bastogne. Yinguputuka kukalakala mu chipatulo chize chatala ha mbongo, yichingwaha uhashi wa kuya ku shikola yinene yize yakuhanjika hakutwala ku shimbi. Kulutwe yinguputuka kukalakala ku chimwe chihela chize chatala ha mikanda ya mbunga. Ha mwaka 1951, yitulinga kukunguluka cha mbonge mu Bastogne. Ha kukunguluka chacho hapwile atu kulakaji umwe wa kuli ayo kali Elly Reuter. Umwe pionelu yoze te ukwete zango linji mu mulimo wa kwambujola. Mba eze ku kukunguluka cha mbonge iye kendele ni kinga, kilometro 50. Kwakapalikile mashimbu anji chocho yituputuka kulizanga, ha mashimbu akehe yitulimbata. Elly te hanamusanyika hanga aye ku shikola ya Ngiliate mu Estados Unidos. Alioze iye yasoneka mukanda ni kuutuma ku chishina chinene hanga alumbunune mumu liaka te katambile nawa kuyako. Ndumbu Knorr, yoze ye unasongwela mulimo wa mu ululikiso ha mashimbu jacho, yamukumbulula ni umbovu weswe ngwenyi, hanji tangwa limwe muwiza ku shikola ya Ngiliate, hamwe ni mukwenu lunga. Twalimbachile ha Fevereiro 1953.

Elly ni mwanetu, Serge

Ha mwaka wowene yami ni Elly yituya ku kukunguluka cha Sociedade do Novo Mundo mu Yankee, New York. Ha kukunguluka chacho, yingunyingika umwe ndumbu yoze unakanguwanyina mulimo upema, chocho yangwita hanga twalukile ku Estados Unidos. Alioze hanyima lia kulemba ha chikuma chacho yami ni Elly, yitukwata chiyulo ya kulituna mulimo wacho ni kufuna ku Bélgica, hanga tukwase chizavu chikehe chize chapwile ni akwa-kwambujola kumi mu Bastogne. Ha mwaka uze wasulileho yitupwa ni chiwape chikwo nawa, kusemuka cha mwanetu Serge. Chaluyinda, ha kupalika cha tukweji shimbiali, Serge yayiza chocho yafwa. Tunakanenganyana chinji, yituhana mbunge jetu kuli Yehova kupalikila mu yilemba. Iye yatukolweza, kupalikila mu kutalatala cha uhindukilo.

MULIMO WA SHIMBU LIESWE

Ha Outubro 1961, yituwana mulimo wa mashimbu akehe uze wangukwashile kukalakala ngwe pionelu. Alioze ha tangwa lizeliene yangusanyika kuli kasongo, ku Mbetele ya Bélgica. Iye yanguhula nyi ngwe te munguhasa kuputuka kukalakala ngwe kavumbi wa mbonge yoze (musono akuvuluka ngwo kalayi wa mbonge). Yingukumbulula ngwami, “kuchichi kulita kukalakala ngwe pionelu wa shimbu lieswe ha amwe mashimbu muze kanda nguchitayiza chiteli chino?” Ndumbu yatayiza. Hanyima lia kukalakala ngwe mapionelu ha tukweji nake yituputuka mulimo wa kumeneka yikungulwila ha Setembro 1962.

Hanyima lia kukalakala miaka yaali ngwe Kalayi wa mbonge, yatusanyika hanga tuputuke kukalakala ku Mbetele, mu Brussels. Twaputukile kukalakala ku Mbetele ha Outubro 1964. Mu mulimo uno waha twatambwile yiwape yinji. Ha kupalika cha amwe mashimbu, kukatuka haze twamenekene ndumbu Knorr ku Mbetele ha 1965, twakomokene chinji muze angutongwele hanga ngupwe kavumbi wa mutango. Hanyima lia yuma yino, yami ni Elly yatusanyika hanga tuye ku Shikola ya kalasa 41. Yize ndumbu Knorr ambile ha kupalika cha miaka 13, yiyimanunuka. Hanyima lia kuhwisa shikola yitufuna ku Mbetele mu Bélgica.

KUKALILA ULITE WA ATU JA YEHOVA

Napwile ni chiwape cha kuzachisa yuma yize nalilongese ku shikola yatala ha shimbi hanga ngukwase, ulite wa atu ja Yehova wa kumuwayila ni utuswilo mu Europa ni mu yifuchi yikwo nawa. (Fwili. 1:7) Mumu lia chino, yami nahashile kuhanjika ni akwa-nguvulu, a mu yifuchi 55 muze mulimo wetu wapwile wa kukanjisa. Mashimbu eswe waze te nakulinga mulimo wacho te nakwita kuli Yehova mu yilemba hanga angwehe usongwelo. Shimbu nguhanjike ni atu jacho ha yize ngunanyingika hakutwala ku milimo ya shimbi, yami te nakulisolola wika kuli ayo ngwe “kavumbi ka Zambi.” Te nakulemba mashimbu eswe kuli Yehova mumu nanyingikine ngwami, “mbunge ya mwanangana yapwa mu kwoko lia Yehova ngwe chitwetwe cha meya.”—Yishi. 21:1.

Tangwa limwe kwalingiwile chimwe chuma chize yami mungununga ni kwiuluka ku miaka yinji. Nahanjikile ni umwe lunga yoze te wakukalakala mu Parlamento Europeu. Ha yisuho yinji yami namwichile hanga anguwane tuhanjike nenyi, hachino yinguhasa kupwa nenyi hamuwika. Iye yamba ngwenyi: “Nguhanjika ni yena wika ha minutu yitano kutuchi kupalika ha minutu yitano.” Ha shimbu liacho yinguhetamisa mutwe ni kuputuka kulemba. Lunga wacho yaputuka kuseha yanguhula ngwenyi, yika unalingi. Yingumutala ni kumukumbulula ngwami, te ngunasakwilila Yehova mumu yenu nuli umwe wa kuli tuvumbi twenyi. Iye yanguhula ngwenyi, “ngwo yika unambe kwamba?” Chocho yingumusolwela chisoneko cha A-Roma 13:4. Amu apwile mukwa-protestante nawa wanyingika kanawa Mbimbiliya, chisoneko chino yichimukwata ku mbunge. Mba yika yalingiwileko? Mumu lia chino yinguhasa kuhanjika nenyi ha minutu makumi atatu, kuliwana chacho chemine mihuko. Iye yamba nawa ngwenyi, te kakuvumbika chinji mulimo wetu.

Ha kupalika cha miaka, tuvumbi twa Yehova kakukalila ulite wo mu chifuchi cha Europa hakutwala ku kwehuka kulinjisa mu yuma ya mafwefwe, kufunga ana jo, kuhana lijimo ni yuma yikwo nawa. Yami napwile ni uhashi wa kupwa ha yuma yino yeswe ha yisuho yinji ni kulianga kulimwena yami mwene chize Yehova apwile ni kusongwela yuma hanga tukumbe mu yota ya usopelo. Ndo ha mashimbu wano Yela ja Yehova hakumba ha yisuho kuhiana 140 mu chota chinene cha usopelo cha ku Europa chize chakutala ha ulite wa atu.

KUPWA NI UTUSWILO UNJI MU CUBA

Mu miaka 1990, yami nakalakalile hamuwika ni ndumbu Philip Brumley wa ku chishina chinene, ni ndumbu Valter Farneti wa ku Itália, hanga tukwase mandumbu jetu mu Cuba apwe ni utuswilo, ha mashimbu waze mulimo wetu wapwile wa kukanjisa. Yami yingutuma mukanda kuli kanganda ka chifuchi cha Cuba yoze te watwama mu Bélgica, chocho hanyima hituliwana nenyi hanga tutale ha chikuma chacho. Ha kuliwana chetu chitangu, chakahashile kuhwisa kulumbununa yuma yize nguvulu wa Cuba te keshi kuhasa kuyingika kanawa yize yapwile ni kumutwala akanjise mulimo wetu.

Hamwe ni Philip Brumley ni Valter Farneti ha chimwe kumeneka chize twalingile mu Cuba mu miaka 1990

Hanyima lia kulemba kuli Yehova ni kwita usongwelo wenyi, hitwita nguvulu hanga atwehe ulite wa kutuma Mbimbiliya 500 mu Cuba. Nguvulu yatayiza kwita chetu, Mbimbiliya jacho jahetele kanawa ni kujihana kuli mandumbu. Hachino, yitunyingika ngwetu Yehova kanawahisa tachi jize tunase. Kulutwe yitwita nawa nguvulu hanga atutayize kutuma Mbimbiliya jikwo, hachino yitutuma Mbimbiliya kuhiana 27,500. Ha chisuho chino, nguvulu yatayiza nawa kwita chetu. Ngunakawahilila chinji mumu lia kukwasa mandumbu jetu mu Cuba hanga apwe ni Mbimbiliya.

Yami hingunameneka Cuba ha yisuho yinji hanga ngukwase mandumbu atale ha chikuma cha kusonekesa mulimo wetu ku nguvulu. Kulinga chino changukwashile kupwa ni usepa upema, ni yilolo a nguvulu.

KUKWASA MANDUMBU JETU MU RUANDA

Ha mwaka 1994, atu kuhiana 800,000, kaashihile mu yimwe vunda yize yalingiwile mu Ruanda. Mu vunda yacho mandumbu jetu amwe no katokesele mwono wo. Ha kupalika cha amwe mashimbu ululikiso yiululieka chimwe chizavu cha mandumbu, chize te muchikwasa mandumbu jetu mu chifuchi chacho.

Muze yami ni mandumbu akwo twahetele mu mbonge yinene ya Kigali, yitunyingika ngwetu chipatulo cha kulumbunwina mikanda ni chihela chize te akusa mikanda, yapwile ya too ni yituwa ya mbundu. Twevwile sango jipi hakutwala kuli mandumbu waze aashihile chitaka. Twevwile nawa sango ja mandumbu jetu waze alikwashile umwe ni mukwo, ni kulisolwela zango mu jila yalipwila. Ngwe chilweza, twanyingikine umwe ndumbu wa ku munyachi wa Tutsi yoze waswekele umwe usoko wa Yela ja Yehova a ku munyachi wa Hutu mu wina uze ashimine mu zuwo lienyi ha matangwa 28. Ha kukunguluka chize twapwile nacho mu Kigali, twahashile kutakamisa mandumbu kuhiana 900.

Ku umama: Mukanda uze wapwile mu chipatulo chetu cha kulumbunwina mikanda uze wakwachile lumbundu

Ku utata: Tunakalakala mu chizavu cha kukwasa kuze kunalingiwa luyinda

Hanyima lia yino, yitutangunuka njiza ni kuya ku Zaire chifuchi chize (musono anavuluka ngwo República Democrática do Congo) twayile mu chifuchi chacho ni kufupa chimwe chizavu chinene cha Yela ja Yehova a ku Ruanda, waze anakachinyinamo nawa apwile mu yilombo ya yilambala, hamamwihi ni mbonge ya Goma. Twakahashile kwawana, kashika yitulemba kuli Yehova ni kumwita usongwelo. Hanyima lia yino yitumona umwe lunga yoze te uneza kuze tuli, yitumuhula nyi te kananyingika kuze kuli Yela ja Yehova. Iye yakumbulula ngwenyi, ewa ngunanyingika, yami nguli “Chela cha Yehova.” Nawa ngunazange kunutwala kuze kuli chizavu chize chinakwasa mandumbu. Hanyima lia kukunguluka ni chizavu cha mandumbu chize chakukwasa kuze kwalingiwa luyinda, yitukunguluka nawa hamwe ni mandumbu kuhiana 1,600 waze apwile mu chilombo cha yilambala hanga twakolweze ni kwatakamisa. Yitwatangila nawa mukanda wa Chizavu cha Tusongo. Mandumbu kanakawahilila chinji muze evwile maliji wano: “Yetu twakunulembela mashimbu eswe tunanyingika ngwetu Yehova kechi keza kanwehuka nilimwe tangwa.” Maliji wano a chizavu cha tusongo, kamanunukine. Musono, mu Ruanda muli mandumbu kuhiana 30,000 waze analingila Yehova ni uwahililo.

KUSA TACHI HANGA NGUNUNGE NI KUSHISHIKA

Hanyima lia kulinga miaka 58 mu ulo wetu, yingutokesa chileza chami Elly ku kufwa ha mwaka 2011. Nalembele kuli Yehova ni kumulweza chize te ngunevu, mumu lia kufwisa mukwetu pwo, mba Yehova yangutakamisa. Chuma chikwo chize changutakamishine chili kulianyina sango jipema ja Wanangana ni atu akwo.

Chipwe ngwe hinakumbanyisa miaka 90, nihindu nakusa tachi hanga ngwambujole poso jeswe. Chikwo nawa, nakuwahilila chinji kukwasa Chipatulo chize chatala ha yuma ya Usopelo ku Mbetele ya Bélgica, kulianyina yize ngunanyingika ni akwetu, ni kukolweza akweze mu usoko wa Mbetele.

Kukatuka ha kulemba chami chitangu chize nalingile kuli Yehova, hikwapalika miaka 84. Uno wapwile uputukilo wa mwono upema uze wakungukwasa kulivwa hakamwihi ni Yehova tangwa ha tangwa. Nakusakwilila chinji Yehova ha kupanjika kulemba chami mashimbu eswe.—Samu 66:19. b

a Sango ja ndumbu Schrantz kajituhwishile ha Kaposhi wa Kutalila 15 Setembro, 1973 mafwo 570-574.

b Ndumbu Marcel Gillet, kafwile ha 4 Fevereiro 2023 muze te tunalulieka mutwe uno ni kuusoneka.