MBIMBILIYA HI MUKANDA WA CIENCIA KO, ALIOZE YILI NI SANGO JA YUMA YIZE TE KANDA YICHILINGIWA. TUTALENU YIMWE YILWEZA.

Akwa-ciencia anji te kakukumbulula chihula chino ngwo, ka. Haliapwila ayo kakutayiza ngwo, hashi ni yuma yeswe yatwamaho kayitangile. Mbimbiliya yambile kulu, yuma yino.—Uputukilo 1:1.

Ku mashimbu akunyima, atu anji te kakunyonga ngwo, hashi hali ni mbango jiwana. Ha sekulu yitano K.M.J., akwa-ciencia a Ngregu te kakwamba ngwo, hashi hapwa ngwe undu. Alioze mashimbu anji kunyima—ha sekulu nake K.M.J.—Mbimbiliya mu mukanda wa Izaia te hiyinambe kulu hakutwala ku “kujinguluka cha hashi,” liji liacho linalita nawa ni undu.—Izaia 40:22.

Mukwa-ciencia wa Ngregu Aristotle, wa ha sekulu yiwana K.M.J., kalongesele ngwenyi, hashi wika he hakupihia, alioze malilu kechi keza kalumuka hanji kupihia. Nyonga liacho lianungine ndo ha sekulu jinji. Alioze ha sekulu 19, akwa-ciencia yaneha nyonga lia entropia. Nyonga liacho linasolola ngwo, yuma yeswe, chipwe yili mu mwilu hanji hashi, muyihasa kupihia. Kelvinum, umwe wa kuli akwa-ciencia waze akwashile kuhana nyonga liacho, kambile ngwenyi, Mbimbiliya yinahanjika hakutwala ku malilu ni hashi, ngwo: “Yeswe muyalumuka yikulu ngwe mazalo.” (Samu 102:25, 26) Kelvinum te kakutayiza maliji wano, ngwe chize Mbimbiliya yinalongesa ngwo, Zambi mahasa kukinda kupihia chacho hanga chihone kunongesa yitangiwa Yenyi.—Chilumbununyi 1:4.

Aristotle kalongesele ngwenyi, yuma yeswe ya mu malilu hanayikungu yipwe cristal yamuwundu, hita cristal yinalisulangana yimwe ni yikwo, nawa yili hakamwihi ni hashi. Ha sekulu 18 M.J., akwa-ciencia te kakutayiza nyonga liakwamba ngwo, tutongonoshi ni hashi muyihasa kupwa mu matetela. Alioze mu mukanda wa Yombi, wa ha sekulu 15 K.M.J., tunatange ngwo, Sakatanga “Kakuzezeleka hashi mu tetela.”—Yombi 26:7.

MBIMBILIYA HI MUKANDA WA UUKISO KO, ALIOZE MULI SHIMBI JILEMU JIZE JINAHANJIKA HAKUTWALA KU KUTWAMA KANAWA.

Shimbi ja Mose te jakwamba ngwo, mutu yoze uli ni yikola ya mbumba katamba kumuhandununa ni atu akwo. Shimbi yino ha mashimbu akunyima te keshi kuyikawula kuli mandotolo, alioze haliapwila kanalilongesayo, yichili ni ulemu nawa kakuyikaula.—Ulevi, kapitulu 13 ni 14.

Ku songo lia sekulu 19, mandotolo kanji-kanji te kakukwata afu, nawa ni kukwata atu waze ali ni mwono—chakuhona kusana ku moko. Ndako yino yashihile atu anji. Alioze, Shimbi ja Mose te jakwamba ngwo, ni mutu makwata mufu mapwa wa luchisa. Chipwe meya waze te akusa ha ufwe hanga atu asane ku moko no te kapwa a luchisa. Shimbi jino ja mu Mbimbiliya te jakukwasa atu kutwama kanawa.—Kwalula 19:11, 19.

Ha miaka yeswe, tununu a twanuke kakufwa ni yikola ya kulokoka mu jimo, anji akuli ayo kakufwa ha mukunda wa kukwata yipi ya atu yize akumbila cha mumbilila. Shimbi ja Mose te jakwamba ngwo, yipi ya atu katamba kuyishikila kusuku ni mazuwo.—Shimbi Yamuchiali 23:13.

Shimbi ja Zambi te jakwamba ngwo, mwana wa lunga katamba kumupwisa ngalami ha tangwa liamuchinake. (Ulevi 12:3) Ana kemba, chilonda cho chili ni uhashi wa kuma kawashi, chipi-chipi waze achili ni poso jaali. Ku mashimbu akunyima, muze yinyingi ya uukiso te kanda yichoka, kushimbwila poso jaali mba apwise mwana ngalami te chakumufunga.

Akwa-kuhengula yikuma ya uukiso ni akwa-ciencia kanambe ngwo, kupwa ni chiseke, kutalatala, kusakwilila, ni kukonekena chakuneha yiwape ku mujimba. Mbimbiliya yinambe ngwo: “Mbunge ya chiseke yapwa yitumbo yipema; alioze spiritu yize yamakuka kuyakuumisa yifwaha.”—Yishima 17:22.