Irene * kayile mu Europa ni nyonga lia kukalakala ngwe mukwa-kuyinda kambu. Alioze muze aputukile kumumwesa lamba ha kumi lia matangwa kuli waze amunjishile mu chifuchi, nawa ni kupinjisa usoko wenyi, ha chino, yamushinjila kulinga undumba.

Irene te katamba kulinga undumbu ha ufuku weswe mba apwe ni 200 hanji 300 a mbongo ja euro hanga te afute mukuli wa 40,000 a mbongo ja euro kuli mwata wenyi wamukwashi kufweta mbongo kuli waze te akumupinjisa. * Irene yalumbununa ngwenyi: “Te nakunyonga kuchina, alioze woma te nakwivwa ha yize malinga hali usoko wami. Ami mu muheto te nguli.” Sango ja Irene jili ngwe ja tununu awana ja atu waze no akupwa tupinji mu mulimo wa undumba.

Miaka tununu awana kunyima, mukweze Yosefwe kamulanjishile kuli ayayo. Iye yaputuka kukalakala ngwe kapinji ku zuwo lia mwata wa mu Engitu. Yosefwe kakamumwesene lamba kuli mwata wenyi ha uputukilo ngwe chize chalingiwile kuli Irene. Alioze muze alitunyine kwita cha pwo lia mwata wenyi hanga alipombe nenyi, yamulamikiza chamokomoko ngwo kamba kulipomba nenyi kutachi. Yamusa mu zuwo lia ususu ni kumukasa ni malenge.​—Uputukilo 39:1-20; Masamu 105:17, 18.

Yosefwe kapwile kapinji wa ku mashimbu akunyima; Irene kali kapinji wa ha sekulu 21. Alioze eswe kaamwesene lamba kuli atu waze akwachile, ayo kapwile wika ngwe yuma ya mingoso ku moko ja atu jacho waze apwile ni nyonga lia kupwa pichi.

Jita yakupwisa chashi hanga yifuchi yipwe ni tupinji. Mwanangana Thutmose III wa mu Engitu,  kambile ngwenyi, kahashile kuneha 90,000 a tupinji waze akwachili mu jita yize ashile mu Kanana. A-Engitu yaasa tupinji jacho hanga akalakale ku ndombi, kutunga tembele ni kwazulula tupila.

Unguvulu wa Roma neyo te wakuneha tupinji anji, nawa ha mashimbu amwe kufupa cha tupinji te chakuneha jita. Kulita ni jimwe sango, ha sekulu yitangu, unji wa tupinji wapwile chipinji cha atu a mu nguvulu wa Roma. Tupinji anji mu Engitu ni Roma te kakwamwesa lamba linji. Mwono wa tupinji mu Roma te wakupwa wika wa 30 a miaka.

Ha kupalika cha mashimbu, mwono wa upinji yiupihia chikolo. Tupinji a mu Africa waze te akutwala mu America te mungoso wa mbongo jinji hano hashi ha sekulu 16 ndo 19. Kulita ni kwalula cha UNESCO, ‘ngwo unji wa 25 hanji 30 a tununu a tununu a malunga, mapwo ni twanuke kakwachile ni kwaalanjisa ngwe tupinji.’ Ngwo tununu a tununu twa atu hanafu mu kalunga-lwiji Atlantico. Umwe kapinji avuluka ngwo Olaudah Equiano, yalumbununa ngwenyi: “Kwivwa lungungu wa mapwo ni miteto ya twanuke ha kufwa cho, chanehene yikola yinji ku mbunge.

Upinji nihindu muuchinunga ndo musono. Unji wa 21 a tununu wa tununu twa malunga, mapwo ni twanuke machikalakala ngwe tupinji ni fweto likehe, amwe keshi kwaafweta, kulita ni Ulukiso wa Mulimo. Tupinji a musono kakukalakala ku ma ndombi, mu maloja, ku ukumino wa ndopi ni ku mazwo a utanji. Chipwe ngwe upinji wacho keshi kuutayiza, nihindu kuunoko chinji.

Ha mukunda wa yihungumiona tupinji amwe kakulinga jita hanga alitusule mu upinji. Ha sekulu yitangu K. M. J., chitakame Spartacus ni amwe tupinji 100,000 yalimika ni nguvulu wa Roma alioze kakahashilemo. Ha sekulu 18, tupinji a ku Caraíbas mu Hispaniola kalimikine ni miata jo. Yihungumiona yize tupinji amwene ku minda ya suka yakokele jita yize yalingile 13 a miaka, mba hi kusongo Haíti yiyipwa ni lipanda, chocho yiyipwa chifuchie 1804.

Kutuhuka cha Izalele mu Engitu, chili kutusuka cha chikomokeso ndo ni musono. Unji wa tununu atatu a tununu twa atu, vungu lieswe kalituswile mu undungo ku Engitu. Ayo te katela utuswilo. Mbimbiliya yinalumbununa ngwo mwono wo mu Engitu wapwile ukalu chinji mumu ‘kashachikile  milimo yikalu ya ndambo.’ (Kutuhuka 1:​11-14) Umwe Falau katumine kushiha anakemba hanga A-Izalele te ahone kwoka.​—Kutuhuka 1:8-22.

Utuswilo wa A-Izalele mu Engitu wapwile wa wika mumu Zambi mwe wakwashile. Zambi kambile kuli Mose ngwenyi: “Ngunanyingika yinyengo yo. Hinahulumuka mukwapulula ku moko ja A-Engitu.” (Kutuhuka 3:7, 8) A-Yunda eswe kakulinga chiwanyino cha Pascoa hanga ewuluke ha miaka yeswe tangwa lize atuswile.​—⁠Kutuhuka 12:14.

Mbimbiliya yinambe ngwo, Zambi kalumukine nawa yinatulweze ngwo: “Uhenge kuushiko kuli Yehova Zambi yenu.” (2 Sango ja Mianangana 19:7; Malakia 3:⁠6) Zambi katumine Yesu hanga ‘ambujole utuswilo kuli funge, ni kutusula waze atwama mu upinjilo.’ (Luka 4:18) Shina chino chinalumbunuka utuswilo wa kumusunya? Ka hi chocho ko. Yesu kamutumine hanga atusule atu ku upinji wa shili ni kufwa. Kulutwe yamba ngwenyi: “Umwenemwene kumuukanutusula.” (Yoano 8:32) Chipwe musono, umwenemwene uze Yesu alongesele wakutusula atu mu mutapu weka ni weka.​—Tala kasha wakwamba ngwo, “ Chinenu Mutapu Weka Wa Upinji.”

Zambi kakwashile Yosefwe ni Irene mu jila yalisa hanga atusuke mu upinji. Muhasa kuwana sango ja Yosefwe mu mukanga wa Uputukilo kapitulu 39 ndo 41. Irene kanakawana utuswilo mu yimwe jila yipema chinji.

Muze Irene amuhumine mu chimwe chifuchi cha Europa, aye yaya mu Espanha. Mu Espanha yalitakana ni Yela ja Jehova chocho yaputuka kulilongesa Mbimbiliya. Yapwa ni nyonga lia kwalumuna mwono wenyi ha chino, yafupa umwe mulimo ungunu nawa yahanjika ni mwata wenyi hanga atepulule kongo lienyi ha kakweji. Limwe tangwa, Irene yamutelefonala kuli mwata mwenyi. Mwata wenyi yazanga kuvulama kongo lia Irene ni kwita ukonekeno. Mumu liaka? Neye te haputuka kulilongesa Mbimbiliya ni Yela ja Yehova! Irene yamba ngwenyi: “Umwenemwene wakutusula mutu mu yimwe jila ya ukomokeso.”

Yehova Zambi kevwile yinyengo yinji muze A-Izalele amwesene lamba linji mu Engitu, ni musono nawa che akwivwa. Chochene, mba upinji weswe uhwe atu katamba kwalumuna yitanga yo. Zambi kanalakenya ngwo maneha kwalumuka chacho. “Kulita ni chilakenyo chenyi, yetu twakutalatala malilu aha ni hashi haha, haze hakutwama ululi.”​—2 Petulu 3:13