Shina akwa-kufula yuma ya ku shakulu kawana shindakenyo ya yuma yize yinalita ni sango ja mu Mbimbiliya? Ha mwaka wa 2014 umwe mukanda wapwile ni chihula chakwamba ngwo: “Atu angahi waze anatongola mu Yisoneko ya Hepreu waze akwa-kufula yuma ya ku shakulu awana?” (Revisão Arquiológica da Bíblia) Kumbululo lapwile ngwo: “Unji wa 50!” Lunga yoze jina lienyi te kulishi ha mukanda wacho kali Tatenaia. Tatenaia te iya? Tutalenu yize Mbimbiliya yakwamba hakutwala kuli iye.

Yerusaleme, hashimbu limwe te yapwile mushi lia Unguvulu wa Persia. Mbonge yacho te yatwama mu chihela chize te Persia akuvuluka ngwo, Sali lize Lia Lwiji, ku sango lia lwiji Ufrateze. Muze Babilonia ayipupile, A-Persia yatusula A-Yunda waze apwile mu undungo ni kwatayiza hanga atungulule Tembele ya Yehova ku Yerusaleme. (Ezera 1:1-4) Akwa-kole ja A-Yunda, yaputuka kukanjisa ni mulimo wa kutungulula ni kwaliongela ngwo kanalimika ni nguvulu wa Persia. (Ezera 4:4-16) Ha mashimbu waze Dariu I te anayulu (522-486 K.M.J.), umwe mwata wa Persia te avuluka ngwo Tatenaia yapwa kulutwe hanga asope mulonga wacho. Mbimbiliya yinavuluka Tatenaia ngwo, “mukwa kuyula Sali lize lia Lwiji.”—Ezera 5:3-7.

Unji wa yihanda ya maawe waze ali ni jina lia Tatenaia nihindu achiliko, maawe jacho kakwavuluka ngwo utulikilo wa majina ja asoko. Liwe lize lili ni jina lia Tatenaia yoze anavuluka mu Mbimbiliya, kalisonekene muze Dariu I te halinga 20 a miaka a kuyula chenyi ha mwaka 502 K.M.J. Liwe liacho linasolola umwe chela yoze wapwile kavumbi ka Tatanu, “mukwa kuyula Sali lize lia Lwiji,” mwe Tatenaia, yoze anavuluka mu mukanda wa Mbimbiliya wa Ezera.

Yika Tatenaia te akulinga? Ha mwaka wa 535 K.M.J., Siru Munene yalulieka unguvulu mu ma mbonge, mbonge yimwe te yikwete jina ngwo Babilonia ni Sali lize lia Lwiji. Ha kupalika cha mashimbu, mbonge yacho yayiteta mu yihanda yaali, yimwe te kakuyivuluka wika ngwo, Sali lize lia Lwiji. Mu njiza yacho mapwile nawa mbonge ya, Cele-Síria, Fenicia, Samaria, ni Yunda chize kota te akuyula kuli nguvulu wa Ndamaseku. Tatenaia mwe wayulile njiza jacho chize ha mwaka wa 520 ndo ku 502 K.M.J.

Muze afunyine mu wenyi uze alingile mu Yerusaleme hanga atale atu nyi te kanalimika ni nguvulu, Tatenaia yasonekena Dariu mukanda ni kumulweza ngwenyi, A-Yunda kanambe ngwo katambwile utayizo kuli Siru hanga atungulule tembele ya Yehova. Muze ahengwile mikanda hakutwala ku utayizo wacho, ayo yamona ngwo kuma te chili chamwenemwene. (Ezera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Ha chino Tatenaia yamwaha shimbi hanga ahone kupinjisa mulimo wa kutungulula tembele, iye yakaula shimbi yacho.—Ezera 6:6, 7, 13.

Kwamba pundu Tatenaia “mukwa-kuyula Sali lize lia Lwiji,” kakalingile nichimwe chuma chilemu. Tunyingikenu ngwetu, Yisoneko yakuvuluka Tatenaia ni kumwaha chisanyiko chalita. Sango jino ja yuma yakushikulula jinasolola ushindakenyo ukwo ngwo, kumana sango ja Mbimbiliya jalita.