MALIJI wano asonekene Mwanangana Solomone kanasolola yize atu akuzanga. Atu kakuzanga kutwama ha miaka yeswe. Kashika, chize ku mashimbu akunyima akwa-mana kakuhengwola awane jila yakukwashilamo atu hanga atwame miaka yinji.

Chakutalilaho, kuli chimwe chishima hakutwala kuli Gilgamesh, mwanangana wa ku Suméria. Kulita ni chishima chacho, iye kalingile wenyi usuku hanga afupe jila ya kwehukilamo kufwa. Alioze kakahashile kuwana jila yacho.

Ha sekulu kumi ni yiwana K.M.J., amwe malunga a mu chifuchi cha China kesekele kulinga yitumbu yize te ayo akufuliela ngwo muyihana mwono wa miaka yinji kuli atu, yitumbo yacho te kayivuluka ngwo, “elixir da vida.” Kachingile mercúrio ni arsénio hanga alinge yitumbo yacho. Yitumbo yacho yashihile mianangana anji a ku chifuchi cha China. Ku mashimbu akunyima ku Europa, amwe akwa-kutomba yitumbo kesekele kwalumuna oru hanga yipwe ngwe kulia, mumu ayo te kakutayiza ngwo nyi atu mayilia muyihasa kwokesa miaka ya mwono wo.

Musono, akwa-mana waze akuhengwola mujimba wa atu, kanafupu kunyingika mumu liaka atu akupwa tushinakaji. Tachi jize akwa-mana akusa hanga awane yitumbo ya kuhwisa nayo ushinakaji ni kufwa, jinasolola ngwo, nihindu atu kanafuliela ngwo mawana jila ya kuhwishilamo ushinakaji ni kufwa. Shina kahasa kukumba ushinakaji ni kufwa?

Akwa-mana waze a kulilongesa hakutwala ku celula ja mujimba wa atu, kahanyine 300 ja ulumbunwiso walisa wa mumu liaka twakupwa tushinakaji ni kufwa. Ha matangwa wano, akwa-mana kahasa kukalakala ni celula ja atu ni ja tushitu hanga akinde ushinakaji. Ha mukunda wa uhashi uno, pichi anji kakuhana mbongo kuli akwa-mana hanga anunge ni kuhengwola anyingike “mumu liaka twakufwa.” Yika akwa-mana alinga?

Kwokesa matangwa a mwono wa atu. Amwe akwa-kulilongesa celula kakutayiza ngwo, yetu twakupwa tushinakaji ha mukunda wa yize yakulingiwa ni telômeros, yize akuvuluka ngwo, cromossoma. Telômeros ye yakufunga sango ja chisemewa mu celula jetu. Alioze, muze celula jakulihandununa, telômeros yakuhonga ni kukokoloka. Muze celula ja kwecha  kulihandununa, mba mutu maputuka kushinakajiwa.

Elizabeth Blackburn yoze wazukile Prêmio Nobel ha mwaka wa 2009 hamwe ni chizavu chenyi, kawanyine enzima yize yakukinda kukokoloka cha telômeros, ni kuhonga cha celula. Chipwe chocho, ayo katayijile ngwo, “telômeros kuyishi kulingisa atu hanga atwame miaka yinji.”

Kwalumuna celula mu mujimba yili jila yikwo yakukinjilamo ushinakaji. Muze celula jetu ja kuhonga chinji, ja kutuma sango ja mahuza mu mujimba, ha chino, mujimba muuputuka kujimba, hanji kupwa ni misongo yinji. Ha matangwa wano, akwa-mana a mu França kanakalumuna celula ja tushinakaji, amwe a kuli ayo te hapwa ni 100 wa miaka, celula jacho yijiputuka kusema celula jikwo jaha. Longeshi Jean-Marc Lemaître, kasongo wa chizavu cha akwa-kuhengwola, kambile ngwenyi, mulimo wo unasolola ngwo ayo kali ni uhashi wa “kukokolola kuhonga” cha celula.

Akwa-mana anji kakwamba ngwo, chipwe ngwe kuli uukiso unji uze wa kukinda ushinakaji, nihindu atu kechi kuhasa kutwama miaka yinji. Chize ha sekulu 19, mwono wa atu hiwapema chinji. Yino yakulingiwa mumu lia kulinanga cha atu, ni yitumbo yize ali nayo ngwe, antibióticos, vacina ni yitumbo yikwo ya kuuka nayo tututu. Amwe akwa-mana kanatayiza ngwo, atu haputuka kufwa ni miaka yalita.

Ha 3,500 a miaka kunyima, Mose kasonekene mu Mbimbiliya ngwenyi: “Miaka yetu yapwa makumi shimbiali a miaka, hanji mumu ha tachi muyipwa makumi nake. Hindu kulenga chayo chinapu kuhondangana ni chinyengo wika, mumu yakuhwa kawashi ni yetu mutuhumuka.” (Samu 90:10) Chipwe ngwe atu kakulikolweza hanga atwame miaka yinji, nihindu mwono unanungu ni kupwa ngwe chize Mose asonekene.

Alioze, amwe tushitu a mu kalunga lwiji mahasa kutwama unji wa 200 a miaka. Kuli nawa umwe mutondo uze avuluka ngwo, sequoia-gigante, muuhasa kulinga tununu twa miaka. Nyi twatesa mwono wetu ni wa mutondo ni tushitu wano, mutuhasa kulihula ngwetu: ‘Shina katutangile hanga ‘tutwame wika miaka 70 hanji 80?’