PONDE: Mbimbiliya yapalikile mu ponde jinji ngwe kuyenyeka ni mu yeseko, alioze kakahashile kupihisa sango jamo. Chipwe chocho, amwe akwa-kusonejeka ni akwa-kulumbununa kesekele kwalumuna sango ja Mbimbiliya. Ha mashimbu amwe, o kesekele kulumbununa Mbimbiliya kulita ni ndako jo jize kujalitele ni yuma yize Mbimbiliya yinambe. Tala yimwe yilweza:

• Chihela cha uwayilo: Hakachi ka sekulu yiwana ni yamuchiali K.M.J., atu waze asonekene Pentateuku ya Samaria kanakawezela amwe maliji ha mukanda wa Kutuhuka 20:17, waze anambe ngwo: “Mulundu wa Gezirim, koko ena muhasa kutungako chilumbilo.” Akwa-Samaria kazangile kuzachisa yisoneko hanga akwase nyonga lio liakutunga tembele ku Mulundu wa Gezirim.

• Longeso lia tuzambi atatu: Muze te hikwapalika miaka 300 chize haze ahwishile Mbimbiliya, atu waze te akukwasa longeso lia tuzambi atatu yaweza amwe maliji ha 1 Yoano 5:7 waze akwamba ngwo: “Mu malilu, Tata, Liji, ni Spiritu Musandu: wano eswe atatu kali mutu umuwika.” Maliji jacho te keshi ha yisoneko yitangu ya Mbimbiliya. Umwe mukwa-mana Bruce Metzger yamba ngwenyi: “kukatuka ha sekulu yisambano,” maliji jacho, “kapwile ni kusoloka chinji ha yivungo ya limi lia Latim Yikulu ni [Latim] Vulgata.”

• Jina lisandu: Ha mukunda wa ndako yipi ya A-Yunda amwe akwa-kulumbununa Mbimbiliya yakwata chiyulo cha kuchiza jina lia Zambi ha Yisoneko. Ayo yachizaho jina liacho ni kusalakanyisaho yisanyiko ngwe “Zambi” hanji “Mwene,” yisanyiko yacho mu Mbimbiliya keshi kuyizachisa wika ha kuvuluka Sakatanga, alioze kakuyizachisa nawa hali atu, yuma ya uwayilo wa mahuza ni hali Ndiapu.—Yoano 10:34, 35; 1 A-Korindu 8:5, 6; 2 A-Korindu 4:4. *

CHIZE MBIMBLIYA YANUNGINE: Chitangu, chipwe ngwe amwe akwa-kusonejeka Mbimbiliya kakapwile chinji ni ushindakenyo, nihindu anji akuli ayo te kakwete mana ni utotombo. Kukatuka ha sekulu yisambano ni ha sekulu kumi ya M.J., a Massoreta kasonejekene Yisoneko ya Hepreu ni kuyituhwisa. Yisoneko yacho kayivuluka ngwo sona ja Massoreta. O kalwile maliji ni mikanda hanga apwe ni ushindakenyo ngwo hanjilile niumwe kapalia. Ha yisoneko yize te akuwana kapalia, o te kakusoneka kapalia wacho kusesa. A-Massoreta kalitunyine kwo kupihisa unyingikiso wa yisoneko ya Mbimbiliya. Moshe Goshen-Gottstein, umwe mukwa-mana wa Yisoneko ya Hepreu yasoneka ngwenyi: “Kuli a Massoreta kwecha kapalia wacho apwe ha yisoneko chapwile ngwe kuvulumuna chinene.”

Chamuchiali, kwoka cha yivungo yikulu ya yisoneko musono chinakwase akwa-mana kuwana tupalia. Chakutalilaho, ha sekulu jinji, mangana amayingeleja te kakulongesa ngwo, Mbimbiliya ya mulimi lia Latim kayilumbunwine kanawa ni umwenemwene weswe. Chipwe chocho, ha mukanda 1 Yoano 5:7, o kaseleho maliji amwe waze kalitele, waze hitwatongola kulu ha mutwe uno. Kapalia wacho kamusele nawa mu Mbimbiliya Rei Jaime! Alioze muze awanyine yisoneko yikwo yikulu, yika yasolwele? Bruce Metzger, yasoneka ngwenyi: “Maliji ali [ha 1 Yoano 5:7] keshi ha yisoneko yikulu ya ulumbunwiso wa (Siríaco, Cóptico, Armênio, Etíope, Árabe, Eslavo), kuchizako ya mu limi lia Latim.” Ha chino, muze alingile ulumbunwiso waha wa Mbimbiliya Rei Jaime ni Mbimbiliya jikwo o yachizaho kapalia wacho.

Shina yisonejeko yikulu yakusolola ngwo sango ja Mbimbiliya kajifungile kanawa? Muze awanyine Yivungo ya Marto ha mwaka 1947, akwa-mana katesele sona ja Hepreu ja Massoreta ni sona jize japwile ni kusoloka ha yivungo ya Mbimbiliya yize asonekene tununu a miaka kunyima. Umwe wa ku chizavu cha akwa-kufwambwisa Yivungo ya Mar Morto kambile ngwenyi, chivungo chimuwika wika muchihasa “kushindakenya ngwo ulumbunwiso wa sona ja Mbimbiliya jize hi jalinga miaka kuhiana kanunu jize asonekene ni moko kuli A-Yunda yili yamwenemwene hamwe ni ushindakenyo.”

Chester Beatty, utulikilo wa mikanda mu Dublin, ku Irlanda, muli papiru jize jinachingi Yisoneko ya Ngregu ya akwa-Kristu ni yisoneko ya sekulu yamuchiali M.J., yisoneko yacho kayisonejekene muze te hikwapalika miaka lukama muze Mbimbiliya te yahwa kulu kuyisoneka. Anchor Bible Dictionary ngwo; “chipwe ngwe Papiru jinasolola sango jaha ja ushindakenyo hakutwala ku yisoneko, nihindu jinasolola nawa yilayi yamwenemwene ya sango jikulu ja yisoneko ya Mbimbiliya.”

KUYUKA: Shimbu yipihise yisoneko ya Mbimbiliya, alioze miaka yize yivungo yili nayo hamwe ni unji wayo yinasolola umwenemwene wa sango ja Mbimbiliya. Mwata Frederic Kenyon kasonekene hakutwala ku Yisoneko ya Ngregu ya akwa-Kristu ngwenyi: “Kukushi mukanda ukulu niumwe uze uli ni chela chingunu nawa niumwe mukwa-mana mahasa kuhangulula ngwo maliji jamo kalumuka wakuhi.” Hakutwala ku Yisoneko ya Hepreu, mukwa-mana William Henry Green aye yamba ngwenyi: “Mutuhasa kwamba ni ushindakenyo weswe ngwetu, kukushi mukanda ukwo wa kushakulu uze walita kanawa kuhiana Mbimbiliya.”