Mumu liaka kuli Mbimbiliya jinji jalisa musono? Shina wakumona Mbimbiliya yaha ngwe ukwaso nyi ngwe chikwiko chakuyinyingika kanawa? Kunyingika chize Mbimbiliya yaputukile, muchikukwasa kuyizachisa ni mana.

Chitangu, tunyingikenu mutu mutangu yoze wasonekene Mbimbiliya, ni ha mashimbu waze ayisonekene.

Mbimbiliya yili yakuteta mu yihanda yaali. Chihanda chitangu chili ni mikanda 39, yili ni “maliji a “Zambi.” (A-Roma 3:2) Zambi kahanyine tachi kuli malunga ashishika asoneke mikanda yacho ha mashimbu anji kunyima—yalingile unji wa 1,100 wa miaka, chize ha mwaka 1513 K.M.J. ndo ha mwaka 443 K.M.J. Yinji kayisonekene mu limi lia Hepreu, kashika twakuvuluka chihanda chino chitangu ngwetu, Yisoneko ya Hepreu, hanji Usendo Ukulu.

Chihanda chamuchiali chili ni mikanda 27 neyo yili “liji lia Zambi.” (1 A-Tesalonika 2:13) Yehova kakwashile tumbaji a Yesu Kristu ashishika hanga asoneke mikanda yino ha mashimbu akehe—unji wa 60 a miaka, kukatuka ha mwaka 41 M.J ndo 98 M.J. Yinji kayisonekene mu limi lia Ngregu, kashika twakuyivuluka ngwetu Yisoneko ya Akwa-Kristu ya mu Ngregu, hanji Usendo Waha.

Mbimbiliya yamuwundu yili ni 66 a mikanda—yeswe yili ni sango ja Zambi kuli atu. Mba mumu liaka asonekene Mbimbiliya jikwo? Ha mukunda wa yitela yitatu.

• Hanga akwase atu ahase kutanga Mbimbiliya mu malimi jo.

• Hanga achize tupalia waze aseleho kuli akwa-kusonyejeka ni kufunyisoho yisoneko yitangu ya Mbimbiliya.

• Hanga achizeho maliji akalu.

Tutalenu chize yikuma yino yalingiwile muze alumbunwine Mbimbiliya jaali jitangu.

Ha 300 a miaka kunyima muze Yesu te kanda asemuka, alongeshi ja A-Yunda yaputuka kulumbununa Yisoneko ya mu Hepreu hanga ayise mu limi lia Ngregu. Yisoneko yacho yayivuluka ngwo, ulumbunwiso wa Septuaginta Ngregu. Mumu liaka ayilingile? Hanga akwase A-Yunda anji waze te akuhanjika kanawa Ngregu kuhiana Hepreu anyingike “sona jisandu.”—2 Timoteu 3:15.

Ulumbunwiso wa Septuaginta Ngregu wakwashile atu anji waze te hi A-Yunda ko, akuhanjika Ngregu anyingike yize Mbimbiliya yakulongesa. Shina wakwashile lume? Longeshi W.  F.  Howard kambile ngwenyi: “Chize ha kachi ka sekulu yitangu, Mbimbiliya yiyipwa ya Mangeleja akwa-Kristu, ye mamishonaliu apwile ni kulongesa ku ma sunangonga, ni kusolola kulita ni yisoneko ngwo Mesaya kali Yesu.” (Yilinga 17:3, 4; 20:20) Kulita ni F. F. Bruce, longi wa sango ja mu Mbimbiliya, ngwenyi, chino che chalingishile A-Yunda anji “alitwamine kutanga Septuaginta.”

Muze tumbaji ja Yesu atambwile mukanda wa Yisoneko ya Akwa-Kristu mu Ngregu, ayo yawuchinga ni Yisoneko ya ulumbunwiso wa Septuaginta wa mu limi lia Hepreu, yino ye yakumbanishine Mbimbiliya yamuundu yize tuli nayo musono.

Ha kupalika cha miaka 300, Jerome longe wa yikuma ya mangeleja yalumbununa Mbimbiliya mu limi lia Latim, yize avuluka ngwo, Vulgata Latina. Kwapwile Mbimbiliya jinji mu limi lia Latim, mba mumu liaka alingile Mbimbiliya yaha? Jerome te kanazange kuchiza “kapalia wa maliji, maliji akalu, ni tupalia akwo waze apwilemo,” kulita ni Encyclopedia International Standard Bible.

Jerome kachijile tupalia jacho. Alioze hakupalika cha mashimbu mangana a yingeleja yalakenya kulinga kanawa mulimo wacho! Ayo kambile ngwo, Vulgata Latina we wika ulumbunwiso wa Mbimbiliya upema chinji, nawa che wapwile ha miaka yinji! Ayo te katamba kulinga Mbimbiliya yize muyikwasa atu, alioze Vulgata yapwile ni ulumbunwiso ukalu chinji, mumu atu anji te keshi kunyingika kanawa Latim.

Ha kupalika cha mashimbu atu yanunga ni kulumbununa Mbimbiliya jikwo—ngwe, Peshitta Siríaca, yize te anyingika chinji ha sekulu yamuchitano M.J. Alioze kwakapalikile mashimbu anji, ha sekulu 14 yasa tachi hanga alulieke Mbimbiliya mu limi lia atu waze kakalilongesele chinji.

Ku Inglaterra ha sekulu 14 kunyima, John Wycliffe yaputuka kulumbununa Mbimbiliya mu Inglês limi lize te mweswawo mutu mahasa kulivwa kanawa. Ha shimbu likehe, makina ja Johannes Gutenberg akufwambwisa mikanda kakwashile chinji akwa-kulumbununa Mbimbiliya hanga ayilumbunune mu malimi akwo a mu Europa yeswe.

Muze apwile ni kufwambwisa Mbimbiliya jinji mu limi lia Inglês, akwa-kuhamika yaputuka kuyichimbunguna ha mukunda wa kupwa jinji mu limi limuwika. Ha sekulu 18 ngana wa limi lia Inglês te avuluka ngwo John Lewis yasoneka ngwenyi: “Maliji akulu nawa waze keshi kulumbunuka kanawa, katamba kwasalakanyisa ni maliji aha, hanga akanyingike ku chisemuko chaha.”

Musono akwa-kuhengwola Mbimbiliya kali ni uhashi wa kuhengwola ha ulumbunwiso ukulu. Ayo kali ni yinyingi yinji ya malimi waze asonekene no Mbimbiliya jitangu, nawa kali ni yisoneko ya Mbimbiliya jitangu yize anakawana ha mashimbu wano. Yino yakukwasa kufunyisa ni ushishiko weswe yisoneko yitangu ya Mbimbiliya.

Kashika chili chilemu kupwa ni Mbimbiliya yaha. Alioze, twatamba kukeya hanji kukanyama ha kutwala ku jimwe Mbimbiliya. * Chipwe chocho, nyi waze alumbunwine Mbimbiliya yaha, kachilingile ha mukunda wa zango lio hali Zambi, mulimo wo muuhasa kutuyukisa.