1, 2. (a) Hano hashi kuchi hanalihandununa? (b) Yihula yika mutukumbulula ha mutwe uno?

“UMWE pangi mu Europa ya ku Sule yamba ngwenyi: “Chize ku ukweze wami te nakumona uhenge unji. Hachino yingwecha yuma ya mafwefwe mu chifuchi chami, yingunjila mu chizavu cha yingalwe. Kwamba pundu, ha miaka yinji napwile kasendo ka umwe chingalwe (terrorista).” Umwe ndumbu mu Africa ya ku Sule yalumbununa yize yamutwalile kulinga ungulungulu hakwamba ngwenyi: “Ami te nakufuliela ngwami munyachi wetu wahiana minyachi yeswe, chocho yinguputuka kulinga yuma ya mafwefwe. Katulwezele hanga tushihe waze eswe te akulimika ni yetu—chipwe aku munyachi wetu waze te akukwasa yizavu yikwo ya mafwefwe.” Pangi umwe wa mu America Central yamba ngwenyi: “Ami te ngukwete katonde munji, nawa te nakwivwila kole atu waze hi a mu chifuchi chetu ko ni waze hi amu yingeleja yetu ko.”

² Musono atu anji kali ni ndako ngwe ja atu atatu waze twatongola. Yizavu yinji ya mafwefwe ya kulinga ungalwe hanga  yitambule lipanda. Atu anji kakulipinjisa hamukunda wa yuma ya mafwefwe. Nawa mu yifuchi yinji, yilambala kakwamwesa lamba linji. Ngwe chize Mbimbiliya hiyinambe, atu ha matangwa a kusula “keshi kuhutuka.” (2 Timoteu 3:1, 3) Kuchi akwa-Kristu mahasa kulinunga hano hashi halihandununa? Mutuhasa kulilongesa yuma yinji ha chilweza cha Yesu. Atu ha mashimbu jetu no kakulihandununa chinji mu yuma ya mafwefwe. Ha mutwe uno, mutuwanaho makumbululo a yihula yitatu: Mumu liaka Yesu alitunyine kulinga yuma ya mafwefwe? Kuchi Yesu asolwele ngwenyi tuvumbi twa Zambi katamba kwehuka yuma ya mafwefwe? Nawa kuchi Yesu asolwele ngwenyi kutwatambile kulinga ungulungulu?

3, 4. (a) A-Yunda anji yika azangile kulinga ha matangwa a Yesu? (b) Kuchi manyonga jacho akwachile ni hali tumbaji twa Yesu?

³ A-Yunda anji waze te Yesu akwambulwila sango lipema kazangile kutusuka ku unguvulu wa A-Roma. A-Yunda waze te avuluka ngwo A-Zelote, chimwe chizavu cha mafwefwe, kasele tachi jinji hanga alitusule kuli A-Roma. A-Zelote anji te tumbaji twa lunga yoze avuluka ngwo Yundase Ka-Ngalileya wa ha matangwa a Yesu. Yundase kapwile mesaya wa mahuza, yoze te wa kupiangula atu anji. Yosefwe, mukwa-sango ja ku shakulu yamba ngwenyi, Yundase te kakushinjila A-Yunda hanga alimike ni A-Roma ni kuvuluka waze te akufweta lijimu kuli A-Roma ngwo “akwa-woma.” Chocho A-Roma yashiha Yundase. (Yilinga 5:37) Amwe A-Zelote yapwa yingalwe kuhiana hanga amanunune nyonga lio lia kutambula lipanda.

⁴ A-Yunda anji te kakushimbwila kwiza cha Mesaya. Ayo kanyongene ngwo Mesaya te maatusula kuli A-Roma ni kupwisa nawa Izalele vungu linene. (Luka 2:38; 3:15) Anji te kakufuliela ngwo Mesaya mafunyisa wanangana mu Izalele. Nyi chino te chalingiwile, kachi A-Yunda eswe waze apwile ku yihela yalisa te mafuna mu Izalele. Chipwe Yoano Chipapachisa neye kahulile Yesu ngwenyi: ‘Yena uli yoze meza, nyi shina mutushimbwila mweka?’ (Mateu 11:2, 3) Yoano kota kahulile chocho hanga anyingike nyi te mukwiza nawa umwe yoze matusula A-Yunda kuli A-Roma. Kulutwe, tumbaji aali yaliwana ni Yesu mu jila ya Emeu muze te hamuhindwisa kulu. Ayo yamba ngwo, kapwile ni kushimbwila ngwo Yesu mwe te matusula A-Izalele kuli A-Roma. (Tanga Luka 24:21.) Hakupalika cha amwe mashimbu apostolo yahula Yesu ngwo: “Mwene, haliapwila muhilwisa wanangana kuli A-Izalele, nyi?”—Yilinga 1:6.

5. (a) Mumu liaka A-Ngalileya azangile kupwisa Yesu mwanangana wo? (b) Kuchi Yesu aakwashile ha manyonga waze apwile no?

⁵ A-Yunda kapwile ni kushimbwila ngwo Mesaya te mahwisa milonga yo yeswe. Kashika kota A-Ngalileya azangile hanga Yesu apwe mwanangana wo. Ayo kota kanyongene ngwo iye te mapwa kasongo mupema. Mumu te kakuhanjika kanawa, kakuwuka misongo, nawa te kakulisa atu waze ali ni zala. Muze te halisa malunga 5,000 chocho atu yakomoka. Yesu yanyingika yize ayo azangile kulinga. Mbimbiliya yinambe ngwo: “Yesu nikunyingika ngwe ambile kwiza akamuchangumune, hanga akamupwise mwanangana, yakatuka cheka nawa, akaye ku mulundu ukawenyi.” (Yoano 6:10-15) Kota  atu kahwimine mbunge ha tangwa lize liasulileho. Chocho Yesu yaalumbunwina ngwenyi kakejile ni kulisa atu, alioze kejile hanga aalongese hakutwala ku Wanangana wa Zambi. Yaalweza ngwenyi: “Kanda nukakilikita ha kulia chize cha kutoka, alioze kilikitenu ha kulia chize chili ni mwono wa mutolo.”—⁠Yoano 6:25-27.

6. Yika Yesu ambile yize yinasolola ngwo, kakalingile yuma ya mafwefwe? (Tala chizulie ha uputukilo.)

⁶ Ha limwe shimbu muze Yesu te kanda achifwa, yanyingika ngwenyi amwe a kuli tumbaji twenyi te kanafuliela ngwo iye maputuka kuyula ngwe Mwanangana mu Yerusaleme. Chocho, yaatela chishima cha lumbongo wa mina hanga chaakwase kunyingika ngwo, chino te kuchichi kulingiwa. Chishima chacho te chinahanjika hali “umwe mutu mulemu,” mutu wacho Yesu, yoze te kwasala hakehe hanga aye kwenyi. (Luka 19:11-13, 15) Yesu yalweza nawa nguvulu wa A-Roma Ponshu Pilatu ngwenyi, iye keshi kulinga yuma ya mafwefwe. Pilatu yamuhula ngwenyi: “Yena uli Mwanangana wa A-Yunda, nyi?” (Yoano 18:33) Pilatu kota kapwile ni kwivwa woma ngwo Yesu mashinjila atu hanga alimike ni A-Roma. Alioze Yesu yakumbulula ngwenyi: “Wanangana wami hi wa hashi ko.” (Yoano 18:36) Yesu kalitunyine kulinga yuma ya mafwefwe, mumu Wanangana wenyi te wa mwilu. Yamba ngwenyi, mulimo wenyi hano hashi wapwile wika ‘wakushindakenya ha umwenemwene.’—Tanga Yoano 18:37.

7. Mumu liaka muchihasa kupwa chikalu kwehuka yuma ya mafwefwe, chipwe mu mbunge yetu?

⁷ Yesu kanyingikine kanawa mulimo wenyi. Ni yetu nawa, nyi twanyingika kanawa mulimo wetu, mutwehuka kukwasa yuma ya mafwefwe, chipwe mu mbunge yetu. Kulinga chino hi chashi ko. Umwe kalayi wa mbonge yamba ngwenyi, ku chihela kuze atwama yitanga ya atu yinayi ni kupiha chinji. Ayo kakulizata mumu lia chifuchi  cho ni kufuliela ngwo mwono wo muupema nyi maayula kuli atu jo. Yawezela ngwenyi: “Chakuwaha kumona mandumbu chize anafungu kulinunga cho cha Ukristu ha kulihulikila mu mulimo wa kwambujola Wanangana wa Zambi. Ayo kakufuliela ngwo Zambi wika mwe mahwisa uhenge ni lamba likwo lize twakumona.”

8. Uhenge uka uze A-Yunda anji amwene ha matangwa ja Yesu?

⁸ Muze atu akumona uhenge muulingiwa ku chihela kuze atwama, kanji-kanji ayo kakufupa kulinjisa mu yuma ya mafwefwe. Ha matangwa ja Yesu, kufweta lijimu chapwile chikuma chize te chakulingisa atu anji kulinjisa mu yuma ya mafwefwe. Chakutalilaho, Yundase Ka-Ngalileya kalimikine ni A-Roma mumu ayo kapwile ni kusoneka majina ja atu hanga apwe ni shindakenyo hali waze te hafweta kulu lijimu. Nawa kwapwile yuma yinji yize te akwichila lijimu, ngwe yikumba, chihela ni mazuwo. Chikwo nawa, akwa-kufwetesa lijimu kapwile akwa-kalimbalimba, yino te yakupihisa chinji yuma. Ha mashimbu amwe, ayo te kakufweta tupatashi twa nguvulu hanga apwe ni wata ni kuzachisa wata wacho hanga azuke mbongo jinji. Zakeu mwata wa akwa-kufwetesa lijimu mu Yeriku, kapwile pichi mumu te kakwita mbongo jinji kuli atu.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Kuchi akwa-kole ja Yesu afupile kumunjisa mu yuma ya mafwefwe? (b) Yika twalilongesa ha kumbululo lize Yesu ahanyine? (Tala chizulie ha uputukilo.)

⁹ Akwa-kole ja Yesu kafupile kumunjisa mu vunda ya kufweta lijimu. Ayo yamuhula hakutwala ku lumbongo wa “lijimu” yoze A-Yunda eswe te atamba kufweta. (Tanga Mateu 22:16-18.) Kwamba pundu A-Yunda te keshi kuzanga kufweta lijimu liacho mumu te liakweewulula ngwo machaayula kuli A-Roma. “A-Heronde,” chekwamba atu waze te akukwasa chizavu cha mafwefwe cha Heronde, kapwile ni kushimbwila ngwo nyi Yesu malituna kufweta lijimu, ayo te mamusuma mulonga ngwo kali mukwa-kole wa A-Roma. Alioze nyi te maalweza ngwenyi katamba kufweta lijimu, kachi atu kechele kumukaula. Mba yika te Yesu malinga?

¹⁰ Yesu kakanyamine hakununga ni kwehuka yuma ya mafwefwe. Yamba ngwenyi: “Hanenu kevwe kuli Sesare yuma ya Sesare; ni kuli Zambi yuma ya Zambi.” (Mateu 22:21) Yesu kanyingikine ngwenyi akwa-kufwetesa lijimu anji te kakwete kalimbalimba, alioze iye kakalihulikilile ha kalimbalimba wacho. Iye yalihulikila ku Wanangana wa Zambi uze muukahwisa milonga ya atu. Yesu hanatwehe chilweza chipema. Kutwatambile kupwa sali lia chizavu nichimwe cha mafwefwe, chipwe ngwe chizavu chimwe muchisoloka ngwe chinalingi yuma kanawa kuhiana chikwo. Akwa-Kristu kakulihulikila wika ku Wanangana wa Zambi ni ha yize Zambi akwamba ngwe yalita. Hachino, kutushi kulihulumba ha uhenge wa yizavu ya akwa-mafwefwe hanji kulimika no.—Mateu 6:33.

11. Kuchi mutuhasa kukwasa akwetu hanga awane ululi wamwenemwene?

¹¹ Yela ja Yehova anji hanase tachi hanga eche kukalila yuma ya mafwefwe ngwe chize te akulinga. Chakutalilaho, pangi umwe mu Grã-Bretanha shimbu te kanda achinyingika umwenemwene kalilongesele ku shikola yinene yuma yize yakukalila mwono wa atu, ni kuputuka kukalila chinji yuma ya mafwefwe. Yamba ngwenyi: “Ami nazangile chinji kukalila ulite wa atu alaa, mumu te kakwaamwesa lamba linji. Chipwe ngwe napwile ni kulumbununa kanawa yuma yize te akutuhula, nihindu te kuchishi kulivwa kanawa. Te chanyingikine ngwami kuhwisa kapinda wa yikowa chatambile kuputuka ku mbunge ya atu. Muze naputukile kulilongesa Mbimbiliya, mba yingumona ngwami te natamba chitangu kululieka mbunge yami.” Nawa umwe pangi chindele yamukwasa hanga alumune yitanga yenyi. Yawezela ngwenyi: “Haliapwila nguli pionelu wa shimbu lieswe mu chikungulwila cha limi lia tunaye, nawa ngunalilongesa kuhanjika ni atu a mutapu weswe.”

12. “Futunwiso” yika yize Yesu alwezele tumbaji twenyi hanga ehuke?

¹² Ha mashimbu ja Yesu, mangana a uwayilo wa A-Yunda te kakukwasa yizavu ya mafwefwe. Chakutalilaho, mukanda umwe unambe ngwo, chize A-Yunda apwile ni kulihandununa mu yizavu ya uwayilo che chize nawa te akulihandununa mu yizavu ya mafwefwe. (Daily Life in Palestine at the Time of Christ.) Kashika Yesu atowezele tumbaji twenyi ngwenyi: “Kanyamenu, keyelenu futunwiso ya A-Fwariseu, ni futunwiso ya A-Heronde.” (Marku 8:15) Muze Yesu atongwele A-Heronde, iye kota te kanahanjika hakutwala ku chizavu cha tumbaji twa Heronde. Chizavu chikwo, A-Fwariseu, ayo kazangile hanga A-Yunda atambule lipanda kuli A-Roma. Kulita ni lusango wa Mateu, Yesu katowezele tumbaji twenyi hakutwala kuli A-Saduseu. A-Saduseu kazangile hanga A-Roma anunge ni kuyula mumu chino te chakwaakwasa kupwa ha yihela yilemu. Yesu yatoweza tumbaji twenyi hanga ehuke “futunwiso,” hanji malongeso a yizavu yino yitatu. (Mateu 16:6, 12) Nawa chinalite mumu Yesu kahanyine utowezo uno ha limwe shimbu muze atu afupile kumupwisa mwanangana.

13, 14. (a) Kuchi yuma ya mafwefwe ni mayingeleja yakuneha vunda ni uhenge? (b) Mumu liaka kuneha vunda hi chipema ko, chipwe muze matulinga yuma ya uhenge? (Tala chizulie ha uputukilo.)

¹³ Muze mayingeleja akulinjisa mu yuma ya mafwefwe, kanji-kanji kakuneha vunda yinji. Yesu kalongesele tumbaji twenyi hanga anunge ni kwehuka yuma ya mafwefwe. Chino che chalingishile asasendote akwa-lutwe ni A-Fwariseu hanga afupe kushiha Yesu. Ayo kapwile ni kwivwa woma ngwo atu te mamupanjika ni kwecha kwaakaula. Nyi yalingiwile, ayo kachi kahonene atu waze makwasa uwayilo ni yizavu yo ya mafwefwe. Ayo yamba ngwo: “Nyi mutumwecha chizechene, acho eswe makamufuliela. A-Roma makeza, makatutambula chifuchi chetu ni vungu lietu nawa.” (Yoano 11:48) Kashika Sasendote wa Lutwe Kayafwa asele tachi hanga ashihe Yesu.—Yoano 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafwa yashimbwila ndo ha ufuku mba yatuma maswalale hanga akwate Yesu. Alioze Yesu kanyingikine yize ayo atesele hanga amushihe. Kashika ha chiteleka cha kasula chize alingile ni apostolo jenyi, yaalweza hanga ambate tutana. Tutana aali te kanakumbana hanga aalongese fumbo lilemu. (Luka 22:36-38) Ha ufuku wacho, yimwe mbunga yiyiza ni kukwata Yesu, Petulu yevwa uli mumu lia uhenge wacho, chocho yatomona katana yateta twitwi lia umwe lunga. (Yoano 18:10) Alioze Yesu yalweza Petulu ngwenyi: “Tomeka katana ke mu chindalo: mumu waze eswe manda katana kumakatoka ku katana.” (Mateu 26:52, 53) Longeso lika lilemu lize Yesu alongesele tumbaji twenyi? Longeso lili ngwo ayo katambile kwehuka kulinga yuma ya hano hashi. Yino ye Yesu aliangile kwita mu yilemba yenyi ha ufuku wacho. (Tanga Yoano 17:16.) Mumu Zambi wika mwe uli ni uhashi wa kuhwisa uhenge.

15, 16. (a) Kuchi Liji lia Zambi liakukwasa akwa-Kristu hanga ehuke vunda? (b) Kulisa chika Yehova akumona muze akutala hashi musono?

¹⁵ Pangi wa mu Europa ya kuto yoze hitwatongola, neye kawanyine longeso lioliene. Yamba ngwenyi: “Hi nanyingika ngwami vunda kuyishi kuneha ululi. Mumu hinamona ngwami waze akuzanga vunda kanji-kanji kakufwa. Nawa anji kakununga mu yinyengo. Ami nevwile kuwaha ha kulilongesa mu Mbimbiliya ngwo, Zambi wika mwe mahasa kuneha ululi hano hashi. Lusango yono mwe nakwambujola ha miaka 25.” Umwe ndumbu mu Africa ya kuto hanasumbakenya kunga lienyi ni “katana ka spiritu” lie Liji lia Zambi. (A-Efwesu 6:17) Haliapwila kakwambujola sango ja sambukila kuli atu eswe, chipwe ngwe kali aku munyachi yalisa. Nawa umwe pangi mu Europa central muze hapwa Chela cha Yehova yalimbata ni umwe ndumbu wa ku munyachi uze te akuvwila kole. Atu wano atatu kalumwine yitanga yo mumu kazangile kwimbulula Kristu.

¹⁶ Chili ni ulemu kwalumuna manyonga jetu! Mbimbiliya yinambe ngwo, atu kapwa ngwe miavu ya kalunga-lwiji yize kuyishi kuhola nawa ya kuvunduka chakuhona sambukila. (Izaia 17:12; 57:20, 21; Usolwelo 13:1) Yuma ya mafwefwe ya kuvundula atu, kwaahandununa, ni kwaasongwela ku vunda. Alioze yetu tukwete sambukila nawa twalinunga. Muze Yehova akumona kulihandununa cha atu hano hashi, iye kakuwahilila chinji ha kumona kulinunga mukachi ka atu jenyi.—Tanga Zefania 3:17.

17. (a) Milali yika yitatu yize yakutukwasa kulinunga? (b) Yika mutulilongesa ha mutwe uze muusulaho?

¹⁷ Ha mutwe uno, twalilongesaho ngwetu mutuhasa kuneha sambukila mu milali yitatu: (1) Ha kufuliela ngwetu Wanangana wa Zambi muukachiza uhenge weswe, (2) kwecha kulinga yuma ya mafwefwe, nawa (3) kwehuka vunda. Alioze chuma muchihasa kupihisa kulinunga chetu chili katonde. Hachino, mutwe uze muusulaho mutulilongesa chize mutuhasa kukumba katonde ngwe chize alingile akwa-Kristu ku sekulu yitangu.