Ha mwaka 2012, akwa-arkiolojia yawana yimwe yihanda ya uma yize hi yalinga miaka 3,000. Akwa-kuhengwola jacho, kanakawahilila chinji. Mumu liaka? Hi ko ngwo kanakawahilila mumu lia yihanda yacho, alioze mumu lia yisoneko yize awanyineho.

Muze akwa-arkiolojia anungine yihanda yeswe hamuwika, ayo kahashile kutanga yisoneko ya A-Kanana yize yapwile yakusoneka ha mulondo wacho. Sona jacho jinambe ngwo: “Eshbaal Ben Beda,” lize linalumbunuka “Esebale, mwana wa Beda.” Lino lili shimbu litangu lize akwa-arkiolojia awana jina lino liakusoneka ha chimwe chikwachilo cha kushakulu.

Mutu mukwo yoze anavuluka ngwo Esebale kamutongwola mu Mbimbiliya. Kapwile umwe wa kuli ana ja Mwanangana Saulu. (1 Sango ja Mianangana 8:33; 9:39) Longeshi Yosef Garfinkel, umwe wa kuli waze awanyine mulondo wacho, yamba ngwenyi: “Chili chipema kuwana jina Esebale mu Mbimbiliya, lili nawa ha yikwata ya arkiolojia, yeswayi yinahanjikila wika ha mashimbu a Mwanangana Ndawichi.” Chino chili chilweza chikwo chize chinasolola ngwo arkiolojia yakukwasa sango ja mu Mbimbiliya!

Mu Mbimbiliya, mwana wa Saulu Esebale te kamuvuluka nawa ngwo Isheboshete. (2 Samuele 2:10) Mumu liaka jina “Esebale” alisalakanyishine “boshete”? Akwa-kuhengwola kanalumbununa ngwo mukwa-kusoneka mukanda wamuchiali wa Samuele kechele kuzachisa jina Esebale mumu te liakwiwulula A-Izalele Mbale, zambi wa tungunga yoze A-Kanana apwile ni kuwayila. Chipwe chocho, mu Mbimbiliya, mukanda Utangu wa Sango ja Mianangana, mutuhasa kuwanamo jina lia Esebale.