Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

SANGO JA KU MWONO

Yehova Kanguwahishile Chinji Kuhiana Chize te Nakunyonga

Yehova Kanguwahishile Chinji Kuhiana Chize te Nakunyonga

‘KACHI te nguli pionelu. Alioze, shina upionelu uli lume upema?’ Che napwile ni kulihula. Te nakuzanga chinji mulimo wami mu Alemanha, uze te nakutuma-tuma kulia ku yimwe yifuchi ya África, ngwe ku Dar-es-Salaam, Elisabethville ni Asmara. Ha shimbu liacho, chakanyingikine ngwami, tangwa limwe te ngulingila Yehova mu mulimo wa shimbu lieswe mu yifuchi yinji ya África!

Muze nakumbile kukakajana chami ni kuputuka upionelu, mwono wami yiwalumuka mu mulali uze chakapwile ni kushimbwila. (Efwe. 3:20) Hanji muhasa kulihula ngwe, kuchi chino chalingiwile? Mana ngukulweze chize yuma yaputukile.

Nasemukinyine mu Berlim, Alemanha, hakupalika cha amwe tukweji muze Jita 2 ya Hashi Heswe yaputukile ha mwaka 1939. Muze jita te yinayi ni kuhwa ha mwaka 1945, ndeke yijiputuka kuholola mbomba mu Berlim. Limwe tangwa muze yimwe mbomba yaholokele mu tapalo lize liapwile hakamwihi ni zuwo lietu, ami ni asoko jami yituchinyina mu chimwe chihela chakulifungila ku mbomba. Mba tufunge mwono wetu, yituchinyina ku Erfurt kuze mama asemukinyine.

Yami ni yisemi jami hamwe ni ndumbwami mu Alemanha, ha mwaka 1950

Mama te kakufupa umwenemwene hakutwala kuli Zambi. Te kakutanga mikanda ya akwa-mana ni kuhengwola ma yingeleja anji alioze kakazangile niyimwe. Ha mwaka 1948, Yela ja Yehova aali yeza ku zuwo lietu. Mama yaatambula kanawa, nawa yaputuka kwahula yuma yinji. Hakupalika cha amwe mashimbu, mama yatulweza, yami ni ndumbwami wa pwo ngwenyi: “Hinawana umwenemwene!” Ha mashimbu akehe wika yami, mama ni ndumbwami wa pwo yituputuka kuya ku kukunguluka mu Erfurt.

Ha mwaka 1950 yitufuna ku Berlim, kuzekwene yituya mu chikungulwila cha Berlin-Kreuzberg. Muze twalukile mu zuwo likwo mu Berlim, yituya mu chikungulwila chikwo cha Berlin-Tempelhof. Hakupalika cha mashimbu, mama yamupapachisa, alioze yami te kanda kuchijama hanga angupapachise. Mumu liaka?

YINGUKUMBA WOMA NI SONYI

Kuchakapwile ni kukola chinji ku ufulielo mumu lia sonyi. Chipwe ngwe te hinaputuka kwambujola ha miaka yaali, nihindu te kuchishi kuhanjika ni atu mu munda. Yuma yalumukine muze nalikachile ni mandumbu waze asolwele hamu ni zango lio mu mulimo wa Yehova. Amwe a kuli ayo kamwene lamba mu yilombo ya A-Nazista hanji ngwetu mazuwo a ususu mu Alemanha ya ku Chivumbuko. Akwo, kasele mwono wo mu ponde hakutwalila mandumbu mikanda mu usweke ku Alemanha ya ku chivumbuko. Yilweza yo yangukwachile chinji ku mbunge. Yingunyonga ngwami, nyi ayo kasele mwono wo mu ponde mumu lia Yehova ni mandumbu jo, ni yami natamba kulikolweza hanga ngukumbe sonyi.

Naputukile kukumba sonyi muze twalingile kwambujola chalipwila ha mwaka 1955. Umwe mukanda wejile ha Informante, * Ndumbu Nathan Knorr yasoneka ngwenyi, kwambujola chino chalipwila te muchipwa chimwe kwambujola chinene chize ululikiso wetu walulieka. Yamba ngwenyi: “Nyi akwa-kwambujola eswe matuhuka mu munda, mutulinga mulimo uze te kanda uchilingiwa kama hano hashi.” Yino ye yalingiwileko! Kwakapalikile mashimbu anji, yingulihana kuli Yehova. Ha mwaka 1956 yangupapachisa hamwe ni tata ni ndumbwami wa pwo. Alioze te natamba kukwata chiyulo chikwo chilemu.

Te ngunanyingika ngwami upionelu uli mulimo upema, alioze napwile wika ni kushimbwila kupwa pionelu kulutwe lia matangwa. Chitangu yingukwata chiyulo cha kulilongesa mulimo wa kulanda yuma ni kuyilanjisa mu yifuchi yeka. Nazangile kunyingika kanawa mulimo wami, shimbu te kanda nguchipwa pionelu. Kashika ha mwaka 1961, yinguwana mulimo ku Hamburgo, mbonge yinene mu Alemanha. Muze te nakulihana chinji mu mulimo wami te chakungupwila chikalu kupwa pionelu. Yika te natamba kulinga?

Ngunasakwila chinji Yehova ha chize azachishile mandumbu a zango hanga angukwase kusa yuma ya ku spiritu ha chihela chitangu ku mwono wami. Masepa jami anji waze anjilile mu mulimo wa upionelu kanguhichikilile chilweza chipema. Chiko nawa, ndumbu Erich Mundt, yoze wapwile mu zuwo lia ususu, yangukolweza hanga ngufuliele muli Yehova. Aye yangulweza ngwenyi, mu zuwo lia ususu, mandumbu waze alifulielele-ene hakupalika cha amwe mashimbu yazeya ku ufulielo. Alioze waze afulilele muli Yehova ni mbunge yeswe, yanunga mu ufulielo nawa yapwa yilweza yipema mu chikungulwila.

Muze naputukile upionelu, ha mwaka 1963

Chikwo nawa, Ndumbu Martin Potzinger, yoze kulutwe wapwile mu Chizavu cha Tusongo, yanunga ni kukolweza mandumbu ni maliji wano: “Hamu we upite upema uze mutu atamba kupwa nawo!” Muze napukwine ha maliji wano, yingwecha mulimo uze te nakulinga, yinguputuka upionelu ha kakweji wa Junho ha mwaka 1963. Chino chapwile chiyulo chipema chize nakwachile ku mwono wami! Muze kwapalikile tukweji aali shimbu te kanda nguchifupa mulimo ukwo, yangusanyika hanga ngukalakale ngwe pionelu walipwila. Hakupalika cha yimwe miaka, Yehova yangwaha yeswe yize te nakuzanga. Yangusanyika ku Shikola ya Ngiliate mu kalasa ya 44.

NALILONGESELE CHUMA CHILEMU KU SHIKOLA YA NGILIATE

Chuma chilemu chinji chize nalilongesele ku Ngiliate, chipi-chipi kuli ndumbu Nathan Knorr ni ndumbu Lyman Swingle, chapwile ngwo: “Kanda wecha ni kawashi mulimo we.” Ayo yatukolweza tununge mu mulimo yetu, chipwe muze mutupalika mu yipikalo. Ndumbu Knorr te kakuhula ngwenyi: Ha yika munulihulikila? Ha majilo, tututu, nyi uswale? Nyi munulihulikila ha mitondo, yitemo ni uwahililo wa atu? Lilongesenu kuzanga atu! Tangwa limwe, muze ndumbu Swingle te analumbununa mumu liaka mandumbu amwe azeyele kawashi ku ufulielo, hikahashile kulihumikiza chocho yasotola masoji. Hachino, yamana ndambu ha pande jize te analinga hanga alihumikize. Chino changukwachile ku mbunge, chocho yingukwata chiyulo chakununga ni kujikiza mu ufulielo hanga nguhone kwivwisa Kristu ni mandumbu jenyi chinyengo.—Mateu 25:40.

Yami, Claude ni Heinrich mu mulimo wa mishionaliu ku Lubumbashi, mu Congo ha mwaka 1967

Muze twatambwile yiteli yetu, amwe Mambetelita yahula amwe a kuli yetu kuze te mutuya ni kukalakalila. Ayo yahanjika yuma yipema hakutwala ku hita chifuchi kuze atutumine. Alioze muze yami nakumbulwile ngwami: “Congo (Kinshasa).” Ayo yahola kulu, mba yakomoka ngwo: “Ah, Congo! Yehova apwe hamwe ni yena!” Ha mashimbu jacho, mu Congo (Kinshasa.) te twakwivwa-vwamo sango jinji ja jita ni ja yingalwe waze te akushiha akwo. Alioze yingulihulikila wika ha yuma yize nalilongesele ku Ngiliate. Muze twahwishile shikola ha kakweji wa Setembro ha mwaka 1967, yami, Heinrich Dehnbostel, ni Claude Lindsay, yituya ku Kinshasa, mbonge yinene ya mu Congo.

FUMBO LIPEMA MU MULIMO WA MISHIONALIU

Muze twahetele ku Kinshasa, yitulilongesa francês ha tukweji atatu. Mba yitukwata ndeke yituya ku Lubumbashi kuze te avuluka chitangu ngwo, Elisabethville. Mbonge yino yili ku sango lia Congo hakamwihi ni Zâmbia. Yituya ni kutwama ku zuwo lia mishionaliu mukachi ka mbonge.

Amu atu anji ku Lubumbashi te kanda achinyingika umwenemwene, yituwahilila chinji ha kupwa atu atangu waze te maambulwila sango lipema. Ha mashimbu akehe wika, yitupwa ni alongi anji a Mbimbiliya nawa kutwakapwile ni mashimbu a kwalongesa eswe. Yituputuka nawa kulilongesa ni atu waze te akukalakalila nguvulu hanji mapulisha. Anji a kuli ayo kasolwele vumbi linji ha Liji lia Zambi ni ha mulimo wetu wa kwambujola. Atu anji te kakuhanjika Swahili, kashika yami ni ndumbu Claude Lindsay, yitulilongesa nawa limi liacho. Hakupalika cha amwe mashimbu, yatutuma mu chikungulwila cha limi lia Swahili.

Chipwe ngwe twazukile yiwape yinji nihindu twapalikile mu yimwe yipikalo. Kanji-kanji te twakupinda ni maswalale yizengi hanji mapulisha waze te akutusuma-suma milonga chakuhona chitela. Tangwa limwe chizavu cha maswalale waze apwile ni mata yanjila mu chihela chize te tunalikungulwila mu zuwo lia mishionaliu, yatukwata, yatutwala ku zuwo lia mapulisha, kuzekwene yatutwamisa hashi ndo ha maola 22 a ufuku, mba hi yatwecha.

Ha mwaka 1969, yangusa ngwe kalayi wa mbonge. Mu mbonge yacho, ami te nakwenda wenyi wa tando jinji mu mishitu ni kuliata-liata mu malowa. Ha chihunda chimwe namenekene, mu zuwo muze te nakupomba, mushi lia muhela mwapwile umwe kasumbi ni ana jenyi. Kuchishi kuvulama chize kasumbi wacho apwile ni kunguhindwisa hita tangwa shimbu kwilu kanda kuchicha. Nakwiwuluka nawa chize twapwile ni kutwama ni mandumbu akwo ku jiko lia kahia ha ufuku ni kushimutwina yikuma ya mu Mbimbiliya.

Chuma chimwe chize te twakulipikala nacho chili mandumbu a mahuza waze te akukwasa chizavu cha Kitawala. * Amwe a kuli ayo, kaapapachishile nawa yapwa makulwana a mu yikungulwila. Alioze, mandumbu jetu ashishika kakahashile kwapiangula kuli atu jacho waze apwile ngwe, “yimbunji yakusweka.” (Yunda. 12, NM) Kulutwe, muze Yehova ahumine atu jacho mu yikungulwila, mba yikungulwila yiyiputuka kukola.

Ha mwaka 1971, yangutuma ku mutango ku Kinshasa. Te nakulingako milimo yinji: ngwe kutuma mikanda, kwita mikanda ni kutala yikuma ya mulimo wa kwambujola. Yingulilongesa yuma yinji ku Mbetele, ngwe kululieka mulimo wetu mu chifuchi chinene muze milimo yimwe te kuyishi kwenda kanawa. Ha mashimbu amwe, mikanda yize te twakutuma mu yikungulwila kupalikila mu ndeke te yakumbata tukweji mba yihete. Kapinda wapwileko kali ngwo, ndeke te yakulongolola mikanda ni kuyisa mu maulungu, maulungu jacho te kakusakaminya jimwe poso ha katanda yoze te wakusoka ha meya. Chipwe ngwe, kwapwile yipikalo yino ni yikwo nawa, nihindu mulimo wanungine.

Te nakukomoka chinji ha kumona mandumbu malinga kukunguluka cha mambonge ni mbongo jikehe wika. Ayo te kakulinga palku ni mafika, kuzachisa pote ni mwambu hanga atunge yihela ya kulikungulwila ni kuvunga umwe mwambu hanga autenge yitwamo. Amu te keshi ni mbambo, ayo te kakusuwa ngoji ja mitondo hanga azachise. Te nakukomoka chinji ha kumona utotombo wa mandumbu ni mapangi wano. Yingwazanga ni mbunge yami yeswe. Nevwile chinyengo muze angutumine hanga nguye ni kukalakala mu chifuchi chikwo!

KUKALAKALA MU QUÊNIA

Ha mwaka 1974, yangutuma ku Mbetele ya ku Nairobi mu Quênia. Twapwile ni milimo yinji. Mumu Mbetele ya Quênia te yakusongwela mulimo wa kwambujola mu yifuchi kumi yize yapwile hakamwihi, yimwe ya ku yifuchi yacho mulimo wetu te hanaukanjisamo. Te kakungutuma chinji ni kumeneka yifuchi yacho, kanji-kanji ku Etiópia. Mu chifuchi chacho, mandumbu jetu kapwile ni kwahungumiona nawa te kakupalika mu kapinda munji. Anji a kuli ayo te kakwamwesa lamba hanji kwasa mu mazuwo a ususu, amwe te kakwashiha. Alioze ayo kahashile kunyongonona ni ushishiko weswe mumu kapwile ni usepa ukolo ni Yehova ni mandumbu jo.

Ha mwaka 1980, chimwe chuma chipema yichilingiwa ku mwono wami, muze nalimbachile ni Gail Matheson. Gail te wa ku Canadá, tunakalinyingikina ku shikola ya Ngiliate. Te twakuhanjika ha kulitumina-tumina mikanda. Gail te mishionaliu mu Bolivia. Muze kwapalikile miaka 12, yituliwana nawa mu Nova York. Hakupalika cha amwe mashimbu, yitulimbachila mu Quênia. Ngunasakwilila chinji mukwetu-pwo, mumu kakulinga yuma yize Yehova akuzanga ni kuwahilila ni yize alinayo. Aye machinunga ni kungukwasa nawa kali chikwashi wa zango.

Ha mwaka 1986, yangutuma hanga ngukalakale ngwe kalayi mukwa-kumeneka hamwe ni mukwetu-pwo, aku ngunakalakala nawa mu Komite ya Mutango. Amu twapwile mu mulimo wa kalayi wa mbonge, te twakuya ni kumeneka yifuchi yinji yize Mbetele ya Quênia te yakusongwela.

Ngunahanjika pande ha kukunguluka cha mambonge ku Asmara, ha mwaka 1992

Ngunewuluka muze te ngunalulieka-lulieka yuma hanga tulinge kukunguluka cha mambonge mu Asmara (Eritreia) ha mwaka 1992, muze te mulimo wetu kanda aukanjisamo. Chaluyinda, chihela chimwe chize te mutuhasa kulingila kukunguluka cha mambonge, chapwile chipi chinji haze ni muchima. Ha tangwa lia kukunguluka cha mambonge, nakomokene ha kumona chize mandumbu aluliekele chihela chacho ni kuchipwisa chipema hanga tuwayilemo Yehova. Mandumbu anji yaneha mahina jo hanga alulieke ha chihela chacho ni kufuka haze te hanapihia. Tunakawahilila chinji ha kukunguluka chacho haze hapwile atu 1,279.

Mulimo wa kalayi wa mbonge te wakutwendesa chinji, ha hita poso te twakupwa ku yihela yalisa. Tangwa limwe, yitutwama mu limwe zuwo lipema chinji lize liapwile kusesa lia kalunga-lwiji; tangwa likwo yitutwama mu kamwe kazuwo kaze kumba yapwile ndambu hasuku 100 m. Alioze, twakwiwuluka chinji milimo yipema yize twakalakalile hamwe ni mapionelu ni akwa-kwambujola akwo ku yihela yize te twakuya. Muze atuhele chiteli cheka, yituhichika masepa jetu anji a zango waze twakuvwila usona unji.

YIWAPE YIZE TWAZUKILE MU ETIÓPIA

Kukatuka ha mwaka 1980 ndo ha uputukilo wa mwaka 1990, mulimo wetu yausonekesa kuli manguvulu mu yifuchi yinji yize Mbetele ya Quênia te yakusongwela. Hachino, yifuchi yize asonekene yiyipwa ni mitango yayo. Ha mwaka 1993 yatutuma hanga tukalakale ku chipatulo mu Etiópia, chize chapwile mu Addis Abeba, kuze te mandumbu akukalakala mu usweke ha miaka yinji, kulutwe mba yitusonekesa mulimo wetu.

Mu mulimo wa kalayi wa mbonge mu Etiópia, ha mwaka 1996

Yehova kanawahisa chinji mulimo mu Etiópia. Mandumbu ni mapangi anji hanaputuka upionelu. Chize ha mwaka 2012 akwa-kwambujola kuhiana 20% kakukalakala ngwe mapionelu. Chikwo nawa, mashikola a wanangana kafumbile mandumbu anji, nawa ululikiso yiutungako Mazuwo a Wanangana 120. Ha mwaka 2004 Mambetelita yaluka ni kuya ku Mbetele yaha. Ku chihela chochene, yatungako nawa Zuwo lia Kukunguluka cha Mbonge, mandumbu kawahilile chinji ha yiwape yino.

Hakupalika cha miaka, yami ni mukwetu-pwo twakuwahilila chinji ni usepa uze twalingile ni mandumbu jetu a ku Etiópia. Twakwazanga chinji mumu lia umbovu ni zango lio. Ha yimwe miaka kunyima yituputuka kuyiza, chocho yatutuma ku Mbetele ya ku Europa Central. Mandumbu kuno ku Europa kakutufunga kanawa, alioze nihindu twakwivwa usona wa masepa jetu ku Etiópia.

YEHOVA MWE WAKUTATWISA

Yetu hitwamona ni meso jetu kamu chize Yehova anatatwisa mulimo wenyi. (1 Kori. 3:6, 9) Chakutalilaho, muze nambulwile sango lipema ha chisuho chitangu kuli akwa-Ruanda waze te akufula cobre mu Congo, mu Ruanda kumwakapwile Chela cha Yehova niumwe. Haliapwila mu chifuchi chacho himwapwa mandumbu kuhiana 30,000. Ha mwaka 1967, mu Congo (Kinshasa) mwapwile akwa-kwambujola 6,000. Haliapwila muli Yela ja Yehova 230,000, nawa ha Chiwanyino cha Kwiwuluka Kufwa cha Yesu ha mwaka 2018 hapwile Kanunu umuwika wa tununu twa atu. Mu yifuchi yeswe yize te akusongwela ku Mbetele ya Quênia, akwa-kwambujola hoka kuhiana 100,000.

Hakupalika cha miaka kuhiana 50, Yehova kazachishile mandumbu eka ni eka hanga angukwase kunjila mu mulimo wa shimbu lieswe. Chipwe ngwe nakwivwavwa sonyi, nihindu nakufuliela muli Yehova ni mbunge yami yeswe. Yuma yeswe yize namwene mu África yangukwashile kupwa chihomboloji ni kuwahilila ni yize ngulinayo. Yami ni mukwetu-pwo twakukomoka chinji mandumbu waze akusolola mbunge yipema ha kuzumbula ngeji, kunyongonona mu yipikalo ni kufuliela muli Yehova. Ngunasakwila chinji Yehova ha chawana cha vumbi lienyi. Yehova kanguwahishile mu mutapu uze te kuchishi ni kushimbwila.—Samu 37:4.

^ kax. 11 Kulutwe yauvuluka ngwo Mulimo Wetu wa Wanangana, uze haliapwila hasalakanyisaho Mwono Wetu ni Mulimo Wetu—Mukanda Wakuzachisa ha Kukunguluka.

^ kax. 23 Liji “Kitawala” linakatuka ku limi lia Swahili lize linalumbunuka “kutumina, kusongwela, hanji kuyula.” Kitawala chapwile chizavu cha akwa-mafwefwe—nyonga lio te liakulimika ni akwa-Bélgica hanga Congo yitambule lipanda. Akwa-yizavu ya Kitawala te kakutambula mikanda ya Yela ja Yehova, kulilongesayo ni kuyihana kuli atu. Chikwo nawa, ayo te kakupihisa malongeso a Mbimbiliya hakukwasa yuma yo ya mafwefwe, yipanda-panda ni upangala.