Ha mwaka uze wasulileho, yatwa mutambi ku Mbetele ngwo, te kunafupiwa mandumbu waze malihana hanga aye ni kukalakala ku Mbetele ya ku África do Sul, kuze te masa makina aha akutuhwishila mikanda. Yinguhana jina nawa ngunakawahilila chinji muze angusakwile. Yasakula nawa Mambetelita akwo atatu aku Canadá—Dennis Leech, Bill McLellan, ni Ken Nordin. Yatulweza ngwo, matufwetela ndeke ya kuya wika!

Yingusanyika mama ku telefone yingumulweza ngwami: “Mama, nguli ni sango jize ngunazange kukulweza. Ngunayi ku África do Sul!” Mama kapwile mukwa-kulihumikiza. Alioze kapwile ni ufulielo ukolo. Kakahanjikile chinji, alioze namwene ngwami iye mangukwasa. Chipwe ngwe tata ni mama kanenganyanyine mumu lia kuya kusuku ni ayo, nihindu kakalimikine ni chiyulo chize nakwachile.

Chitangu yetweswe awana yituya ku Mbetele ya Brooklyn, hanga tutambule fumbo ha tukweji atatu lia kuzachisa amwe makina akusonekena. Chocho yitulinga wenyi mu ulungu ndo ku África do Sul, mu mbonge ya Cape Town. Te hinalinga wika miaka 20. Twalingile wenyi mu kumboyi ha ufuku kukatuka ku Cape Town ndo ku Johannesburg. Chisuho chitangu twamanyine mu wenyi wacho ha chimene, chapwile mu mbonge ya Karoo yize yatwama mu puya. Mu mbonge yacho mukwete fufuta nawa mwakusasaminya chinji. Muze twatalile ha tupenda yetweswe awana yitulihula ngwetu, mu chihela cha mutapu au, mwe tunayi amu? Kulutwe, muze twamenekene mbonge yacho yitunyingika ngwetu kumana yili yipema nawa yalihola.

Mulimo uze nalingile ha yimwe miaka, wapwile wa kuzachisa makina akusonekena hanga tutese chize mututuhwisa Tuposhi ni Despertai! Mutango te wakutuhwisa tuposhi mu malimi anji a mu África, hi wika ko mu África do Sul alioze ni mu yifuchi yikwo. Makina akutuhwishila mikanda aze atunehene ku África do Sul te tunaazachisa kanawa.

Kulutwe, yingukalakala mu chipatulo chize te chinatale ha milimo yinji ngwe kulumbununa mikanda,  kuyituhwisa ni kuyituma mu yifuchi yikwo. Napwile ni milimo yinji, chipwe chocho te nakuwahilila.

Ha mwaka 1968, yingulimbata ni Laura Bowen, umwe pionelu yoze te watwama hakamwihi ni Mbetele. Neye kapwile ni kulinga mulimo wa kusoneka mikanda mu Chipatulo cha Kulumbununa. Ha mashimbu jacho, waze malimbata te katambile kutwama ku Mbetele, chocho yatutuma ngwe mapionelu alipwila. Napwile ni kulipikala ndambu. Ha miaka kumi yize nalingile ku Mbetele twapwile ni kulia ni haze mutupomba chawana, mba kuchi te mutufweta yuma yeswayi ni kalumbongo kaze te akutwaha ha kakweji? Te mututambula 35 dolar ha hita kakweji, nyi mutukumbanyisa maola, kufuna ni kumeneka ni kuhana mikanda mu munda yize te akutwita. Mbongo jacho je te twakufweta najo zuwo, kulanda kulia, kufweta mashinyi ni yuma yikwo ngwe, uwukiso ni yuma yize te mutufupiwa.

Katutumine ku chimwe chizavu chikehe hakamwihi ni mbonge ya Durban, hakamwihi ni kalunga-lwiji Índico. Atu anji mu mbonge yacho kakatukile ku Índia, anji a kuli ayo kapwile ana ja atu waze ayilemo ni kukalakala kuze te akulingila suka, ha mwaka 1875. Alioze ha mashimbu jacho ayo te kakulinga mulimo weka, chipwe ngwe te kakufunga chako ni kulia cho. Chikwo nawa, amu ayo te akuhanjika Inglês, chino chatukwashile kwambulwila sango lipema.

Mapionelu alipwila te kakuhana maola 150 mu mulimo wa kwambujola ha hita kakweji, chocho yami ni Laura yitulinga katalilo wa kulinga maola 6 ha tangwa litangu. Ha mashimbu amwe, kwapwile ni kusasaminya chinji ha mashimbu akwo te kwakututuminya. Kutwakapwile ni longi wa Mbimbiliya chipwe atu waze te mutufuna ni kumeneka, maola jacho 6 te twakwalinga ha kwambujola ku zuwo ni zuwo. Ha yimwe shimbu muze hitwambujola, yingutala ku loloji te hitwalinga wika minutu 40. Yingulihula ngwami, shina mulimo au mutuuhasa lume?

Ha amwe mashimbu yitulinga katalilo mupema. Hita tangwa te twakumbata mbolo ni kafwe. Ha mashimbu amwe muze te twakufupiwa kuhwima, twapwile ni kutula mashinyi jetu mushi lia mutondo muze munahuhumuka. Ha mashimbu amwe, twanuke a ku Índia te kakutujingilika ni kututala! Ha matangwa akehe yitumona ngwetu hanyima yakulinga maola aali hanji atatu, tangwa te liakupalika kawashi.

Tunakawahilila chinji ha kunehena atu umwenemwene wa mu Mbimbiliya mu ngiza yacho! Atu akwa-Índia waze twawanyine kapwile akwa-vumbi akwa-kusehejela nawa akuvwila Zambi woma. Atu anji a mu yingeleja ya Hindu katayijile sango lipema lize twambulwile. Ayo kazangile kulilongesa hakutwala kuli Yehova, Yesu, Mbimbiliya, chifuchi chaha cha sambukila ni kutalatala cha uhindukilo. Hakupalika cha mwaka umuwika yitupwa ni alongi a Mbimbiliya 20. Hita tangwa te twakulia ni asoko waze te twakulilongesa no Mbimbiliya. Tunakawahilila chinji.

Ha kupalika cha amwe mashimbu yatwaha mulimo weka—wa kumeneka yikungulwila ku mbonge yize yapwile hakamwihi ni kalunga-lwiji Índico. Poso jeswe te kakutusanyika ku zuwo lia umwe usoko ha mashimbu waze tunameneka chikungulwila, ni kwambujola ni mandumbu hanga twakolweze. Ayo te kakutumona ngwe tuli asoko jo, te twakuwahilila ha kupalikisa no mashimbu hamwe ni tushitu waze te akwete. Miaka yaali yize twamenekene yikungulwila yapwile yipema chinji. Chocho susumuku yatusanyika ni kutulweza ngwo, “Kanazange hanga tufune ku Mbetele.” Yingwakumbulula ngwami, “Chinasoloka ngwe kuno tuli kwetu kanawa.” Alioze kwamba pundu, te tunazange hanga atuzachise kweswako matutuma.

Mulimo wami ku Mbetele wapwile kukalakala mu chipatulo cha Serviço, kuze napwile ni kukalakala hamwe ni mandumbu anji ajama. Ha mashimbu jacho muze kalayi wa mbonge mameneka chikungulwila te kakutuma mukanda ku  mutango, mba hanyima yetu mututuma mukanda mu chikungulwila kulita ni lusango wa kalayi wa mbonge. Mikanda yacho yakutakamisa ni kuhana usongwelo uze unafupiwa. Yino te yakuhana mulimo unji kuli ma secretário waze te akulumbununa mikanda mu limi lia Xhosa, Zulu ni malimi akwo hanga ayilumbunune mu limi lia inglês, hanyima mba machiza mikanda yacho mu inglês ni kuyilumbununa mu malimi akwo a mu África. Yami te nakusakwilila chinji ha mulimo ukalu uze mandumbu wano apwile ni kulinga. Ayo kangukwashile nawa kunyingika yipikalo yize mandumbu jetu alaa te akumona mu África do Sul.

Ha mashimbu jacho akwa África do Sul kapwile mu chiyulo cha apartheid. Atu a hita vungu yaalweza kuze maya ni kutwama, kashika atu a mavungu alisa te keshi kutwama hamuwika. Mandumbu jetu alaa te kakuhanjika wika malimi jo, kwambujola mu malimi jo ni kukunguluka mu malimi jo.

Yami te chanyingikine mandumbu anji alaa, mumu napwile wika mu yikungulwila ya limi lia Inglês. Chipwe chocho, nahashile kulilongesa chako ni mianda ya mandumbu alaa. Chino changukwashile kunyingika yipikalo yize mandumbu jetu te akupalika, mumu lia mianda ni yuma yize atu alaa te akufuliela. Ayo kapwile ni hamu! Kahashile kwehuka mianda yize kuyalitele ni Mbimbiliya, ni kwecha kukaula yuma ya yipanda-panda chipwe ngwe mahungumiona mu usoko hanji mu chihunda muze ali! Mu yihunda, atu kapwile ni uswale unji. Atu anji kakalilongesele, alioze te kakuvumbika chinji Mbimbiliya.

Napwile ni uhashi wa kukalakala mu yuma ya usopelo hanga tukalile ulite wetu wa kuwayila Zambi ni kwehuka yuma ya mafwefwe. Kumona ushishiko ni hamu lia ana ja Yela ja Yehova waze ahumine ku shikola, mumu lia kulituna kulemba ni kwimba mwaso wa mu chifuchi changutakamishine chinji.

Mandumbu amu Suazilândia kapalikile mu kapinda mukwo. Muze Mwanangana Sobhuza afwile, chocho yashinjila atu eswe hanga alinge mianda ya malilo. Malunga yaatewula kawewe, mapwo yaakamba kambu. Mandumbu anji kanakaahungumiona mumu lia kulituna kulinga mianda yacho. Ushishiko wo kuli Yehova watukwachile ku mbunge. Twalilongesele yuma yinji  hakutwala ku ushishiko ni uhomboloji wa mandumbu jetu alaa, chino chakolesele ufulielo wetu.

Ha mwaka 1981, yangusa hanga tulinge katalilo wa chize mutuzachisa computador hanga tutuhwise mikanda. Wano kapwile mashimbu apema chinji! Mutapu wa kutuhwishila mikanda te unayi ni kwalumuka chinji. Umwe mukwa-mingoso yahana makina ku mutango hanga tweseke chakuhona kumufweta. Hachino, yituchiza makina livwa waze te tukwete ni kusa makina aha atano. Yitusa nawa makina akwo akutuhwishila mikanda. Chocho yuma yiyiputuka kwenda kanawa kuhiana ku matangwa a kunyima.

Computador yatukwashile kulinga katalilo mwaha wa kululieka sona ha mafwo ha kuzachisa MEPS, Sistema de Editoração Eletrônica Multilíngue. Tecnologia yinakakola chinji chize haze yetu awana twakatukile ku Canadá ni kwiza mu África do Sul! (Iza. 60:17) Yetweswe awana twambachile mapionelu apema waze te akuzanga chinji Yehova. Yami ni Bill twanungine ni kukalakala ku Mbetele. Ken ni Dennis yapwa ni ana.

Milimo ku mutango te yinoke chinji. Mikanda te yinapu kulumbununa ni kuyituhwisa mu malimi anji ni kuyituma nawa ku mitango yikwo. Hachino, te kunafupiwa Mbetele yikwo yaha. Mandumbu yatunga Mbetele ha chihela chipema mu Johannesburg, yayilinga dedicação ha mwaka 1987. Ngunawahilila chinji ha kukwasa mulimo wacho ni kupwa mu chizavu cha komite ya mutango ha miaka yinji.

Ha mwaka 2001 yangusanyika hanga ngukalakale mu chizavu chaha cha komite ya mutango mu Estados Unidos. Chipwe ngwe twanenganyanyine mumu lia kuhichika mulimo ni masepa jetu ku África do Sul, nihindu tunawahilila ha kuputuka mwono waha mu chisaka cha Mbetele ya ku Estados Unidos.

Alioze, te tunalipikala ha kuhichika mama-weno yoze te hapwa kashinakaji. Amu te mutupwa ku Nova Iorque kutuchi kuhasa kumukwasa chinji, chocho, mapangi atatu a Laura yalihana hanga amukwase ha yeswe yize te mafupiwa. Ayo yamba ngwo: “Yetu kutuchi kuhasa kupwa mu mulimo wa shimbu lieswe, kashika mutukwasa mama ha yeswe yize mafupiwa hanga yenu nununge mu mulimo wenu.” Twakusakwilila chinji ha ukwaso wo.

Chizechene nawa, yaya ni mukwo-pwo waze te atwama ku Toronto, Canadá, te kakufunga mama yoze wasalile tuliwa. Mama katwamine ni yaya hamwe ni mukwo-pwo ha miaka 20. Yetu twakusakwilila chinji ha zango ni chize afungile mama ndo ha kufwa chenyi, muze twahetele mu Nova Iorque. Chili chiwape chinene kupwa ni asoko waze akwalumuna mwono wo ni kulihana hanga afunge yisemi, chuma chize muchihasa kupwa chikalu ha mashimbu amwe!

Ha miaka yimwe ku Estados Unidos, nakalakalile mu chipatulo cha kululieka mikanda, mulimo wacho walumuka ni kuwashiwisa chinji. Haliapwila ngunakalakala mu Chipatulo cha Kulanda Yuma. Ngunawahilila ha kukalakala ha miaka 20 ku mutango uno, uze haliapwila uli ni Mambetelita 5.000, hamwe ni mandumbu 2.000 waze akwiza ni kukwasa mulimo uno ku Mbetele.

Ha miaka 60 kunyima, chakanyongene ngwami mungupwa ngwe chize nguli musono. Laura kangukwasa chinji ha miaka yeswayi. Mwono wami uli upema chinji. Twakulemesa milimo yeka ni yeka yize twakulinga ni mandumbu waze twakukalakala no ni mandumbu a ku mitango yize twamenekene mu yifuchi yikwo. Haliapwila nguli ni miaka kuhiana 80, kuchishi kulinga nawa milimo yinji, mumu tuli ni akweze anji ajama waze mahasa kulinga milimo yacho.

Mukwa-kwimba masamu kasonekene ngwenyi: “Vungu lize lili ni Yehova Zambi yo kuliawaha.” (Samu 33:12) Maliji wano kali amwenemwene! Nakuwahilila chinji ha kukalakala hamwe ni atu ja Yehova.