SHINA HASHI MANONGESAHO?
Tulunga-Lwiji
TULUNGA-LWIJI keshi kutwaha wika yuma ya kulia, alioze kakutwaha nawa yuma yinji yize twakufupiwa hanga tulinge yitumbo. Tulunga-lwiji e akuneha mwiku unji upema uze twakuhwima ni kuchiza mwiku upi uze wakukatuka ku yize atu akulinga. Chikwo nawa, tulunga-lwiji kakululieka ni kukwasa fuji hano hashi.
Ponde Yize Yiliko
Kwalumuka chimwe cha fuji chapwa ponde ku yambu hanji yuma ni tushitu waze atwama mu tulunga-lwiji. Yitangiwa yinji ya mu tulunga-lwiji yakununga ni mwono mumu lia yiputa yize yatwamamo. Akwa-ciencia kakwamba ngwo, yambu yize yakufunga yitangiwa mu tulunga-lwiji yili mu ponde ha miaka 30 kulutwe.
Akwa-malinjekela kanambe ngwo, tujila waze akufupa kulia mu tulunga-lwiji kota hanali yimwe yindundu, chikwo nawa ngwo, ha hita mwaka yindundu yize yatwama mu tulunga-lwiji, yakushiha tununu a tununu twa tushitu mu tulunga-lwiji.
“Yetu kutuchi kufunga tulunga-lwiji, kashika musono tunapalika mu yize munguhasa kuvuluka ngwo ‘Ponde ya Kalunga-lwiji.” Yino ye ambile Secretário-Geral wa ONU, António Guterres mu 2022.
Hashi Kawumbileho Hatwame ku Miaka Yeswe
Tulunga-lwiji ni yitangiwa yize yatwamamo kayilingile hanga yipwe ni kulikosa yene ni kupwa ni mwono upema, alioze yuma yipi yize atu akulinga yakupinjisa yuma yacho. Umwe mukanda unambe ngwo: “Nyi atu kapihishile sali limwe lia kalunga-lwiji, uhashi wa kulifunga uze watwamamo muununga ni kukalakala kanawa.” (Crise Climática.) Tala yimwe yilweza:
-
Amwe tututu avuluka ngwo fitoplâncton kakukoka ni kutulika mwiku upi uze kanji-kanji akwamba ngwo, we wa kusasamisa hashi heswe. Tututu wano kakuhasa kukoka ni kutulika unji wa mwiku upi ngwe uze akukoka mitondo ni yiputa.
-
Tututu akwo kakulia yishi afwa waze te mahasa kupihisa tulunga-lwiji. Hachino, tututu yacho no kapwa kulia cha tushitu akwo a mu tulunga-lwiji. Kulita ni umwe ululikiso, yino yeswe yakukwasa “hanga meya mu tulunga-lwiji anunge ni kupema.” (Smithsonian Institution Ocean Portal.)
-
Yishi anji mutapu uze akulia yuma wakukwasa kutepulula ulembe mu meya uze muhasa kupihisa yiputa ya mu tulunga-lwiji ni kushiha tushitu akwo.
Yize Atu Aneseka Kulinga
Kuzachiza tuku ni milangi yize keshi kumbila chamumbilila, chakukwasa kutepulula yindundu mu tulunga-lwiji
Muchilita kuchiza yiswaswa haze yili hi kuyisa ko. Chikuma chino, chinatale nawa ku tulunga-lwiji. Kashika, akwa-malinjekela a hano hashi akukolweza atu hanga azachise tuku, yikwata ni yuma yikwo, shimbu azachise kamuwika saku ni kujimbila.
Alioze yino wika kuyakumbanyine. Ha mashimbu wano ene, chizavu chize chatala ha kupwa cha yuma hano hashi, chachiza yiswaswa ku ngenge ja tulunga-lwiji a yifuchi 112. Ha mwaka umuwika, chizavu chino chachiza 9,200 tonelada ya yiswaswa yize yakwiza ku mikanya. Yiswaswa yino yapwa yikehe chinji nyi twayitesa ni yize yakunjila hita mwaka mu tulunga-lwiji.
Mukanda umwe unambe ngwo, “ulembe hanji yuma yipi yize anase mu tulunga-lwiji yinoko chinji kuhiana. Atu kanase yuma yinji yipi mu tulunga-lwiji, mba chino chinakwika tushitu waze atwamamo kululieka tulunga-lwiji.” (National Geographic.)
Kutalatala Chika Tunawane mu Mbimbiliya?
“Hashi hazala too ni upite we. Kuze kwatwama kalunga-lwiji ni kusuha ni kutoha, muze mwatwama tushitu anji kuhiana a kukalala, tushitu akepe ni anene.”—Samu 104:24, 25.
Sakatanga yetu kalingile tulunga-lwiji ni kusamo uhashi uze ene malikwasa hanga alinange. Achinyonga hachino: Nyi iye kananyingika kanawa tulunga-lwiji ni tushitu waze atwamamo, shina kechi kuhasa kuhwisa ponde yeswe yize atu ananehe ha tulunga-lwiji? Tanga mutwe, “Zambi Kanalakenya Ngwenyi Hashi Kuhechi Kunonga,” ha lifwo 15.
