Chimwe chikuma chili mu Mukanda wakuhanjika hakutwala ku mulimo wa kuvumbula yuma ya ashakulu Revisão Arqueológica da Bíblia unatongola amwe atu 50 waze ali mu Yisoneko ya A-Hepreu, haliapwila akwa-arqueologia hapwa ni ushindakenyo ngwo, atu jacho te katwama ko. Ha kachi ka atu jacho hali mianangana a A-Yunda ni A-Izalele 14, ngwe Ndawichi ni Hezekia, nawa ni waze anyingika hakehe, ngwe mianangana Menaheme ni Peka. Ha mukanda wacho hali nawa mianangana 5 A-Falau ni 19 A-Asuria, A-Babilonia, A-Moape, A-Persia ni A-Seria. Mianangana wano twatongola hi ayo wika ko anatongola mu Mbimbiliya ni mu arqueologia. Alioze kanatongola nawa A-sasendote, akwa-kusoneka ni akwa-kukalakala akwo.

Wano eswe avuluka, “kanaatayiza kuli akwa-mana anji” ngwo te katwama ko, nikulita ni chize chikuma chacho chinambe. Chipwe yisoneko ya Ngregu yinatongola atu akwo ashakulu, nawa kuli ushindakenyo wa ayo mu arqueologia, ngwe Heronde, ni Ponshu Pilatu, ni Tiperiu—ni Kayafwa, ni Sejiu Paulu.

Chipwe ngwe kushi nawa ndumba mu Chifuchi Chisandu musono, nihindu Yisoneko yili ni sango jize jinahanjika hakutwala kuli ndumba yisuho 150, ni kusolola ngwo kuma waze asonekene Mbimbiliya te kananyingika ndumba. Sango jacho, jinji jili yijimbikilo, alioze Mbimbiliya yinambe ngwo amwe kaliwanyine ni ndumba. Chakutalilaho, Samasone, Ndawichi ni Benaia, wano eswe kanakashiha ndumba. (Akwa Kuyula 14:?5,?6; 1Samuele 17:34, 35; 2?Samuele 23:20) Atu akwo kaashahile kuli ndumba.—1 Mianangana 13:24; 2 Mianangana 17:25.

Kushakulu, ndumba wa mu Asia (Panthera leo persica) te kakusoloka ku Ngresia ndo ku Palestina, Seria, Mesopotamia ni ku India. Ha kwevwila woma ni kwavumbika, kashitu wacho kakusoloka chinji ku arte do Oriente próximo antigo. Kuli yihanda ya tijolo ya vidro yize yinasolola ndumba ya kulinga kuli A-Babilonia ashakulu.

Atu te kakuzomba ndumba mu Palestina ku songo lia sekulu 12 M.J. Ndumba kakuwile mu chihela chacho ha miaka 1300. Nihindu te kakwaavuluka mu Mesopotamia, Seria ndo ha sekulu 19, nawa mu Irão, Iraque ha sekulu 20.