Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

MALONGESO A CHIFUKILO | CHIZE CIENCIA YAKUKWASA MWONO WE

Chize Ciencia Yakukwasa Mwono We

Chize Ciencia Yakukwasa Mwono We

Kulita ni umwe mukanda wakulumbununa maliji, unambe ngwo, ciencia yili “kulilongesa cha chisemewa ni yuma yeswe yize yakusoloka hashi ni mwilu kukatuka ha yize akumona, akutala ni kutesa.” Kulinga yuma yeswayi chili mulimo unji, kanji-kanji wakupwa mulimo ukalu chinji. Ma cientista kakusa tachi jinji ha kulinga mulimo wo, mulimo wacho muhasa kumbata poso, tukweji, hanji miaka. Ha mashimbu akwo mulimo wo wakwanehena kufwa, alioze ha mashimbu akwo wakukwasa chinji atu. Achitala yimwe yilweza.

Mu Europa hanalingi chimwe chikashi cha ndundu ni chitachilo cha meya hanga atu achine kunwa meya api, ahone kupwa ni yikola yize yakwiza ku meya. Chikashi chacho kachisele hanga achizachise ha mashimbu a luyinda, ngwe kunyika cha mavu chize chalingiwile mu Haiti ha mwaka 2010.

Helu lia hashi, mwilu, muli ma rede a satelite waze akuvuluka ngwo, Sistema de Posicionamento Global (GPS), chitangu kayilingile hanga yikwase maswalele, haliapwila yakukwasa nawa akwa-kwendesa mashinyi, akwa-kwendesa ndeke, ni akwa-kwendesa ulungu chipwe ma yanga hanga awane jila. Tunasakwilila kuli ma cientista waze alingile GPS, mumu haliapwila chakupwa chashi hanga uhete kweswako kuze unazange kuya.

Shina wakuzachisa telefone, computador, hanji internet? Kutala hiwamona ngwo mujimba we hi wapema hanji wawaha hamukunda wa kukola cha medicina? Yena wakulinga wenyi ni ndeke? Kwamba umwenemwene, yena unayuka ni yimwe yuma yize ma cientista analingi ha kuyukisa atu hano hashi. Ciencia yakukwasa mwono we ha yuma yipema.

KUFUPA-FUPA CHA YUMA KUPALIKILA MU CIÊNCIA HA MASHIMBU WANO

Ha mukunda wakwokesa chinji yinyingi yo, ma cientista a haliapwila kanalindangana ni kufupa chinji yuma mu chifuchi. Akwa kuhengula atomo kanakalakala chinji nawa ni akwa-kuhengula yuma yatwama mu malilu, kanatese tununu a tununu twa miaka hanga anyingike kuze kwakatukile malilu ni hashi. Ha kununga ni kuhengula cho chinji, chipwe ku yuma yize kechi kuhasa kukwata ni kumona, amwe ma cientista kakunyonga ngwo, nyi pundu Zambi wa mu Mbimbiliya katwamako, o katamba kumuwana.

Alioze amwe ma cientista ni filosofo akwa-lufuma ayo kakwiya ndambu kusuku chinji. Ayo kakutayiza cientista Amir D. Aczel wasonekene ngwenyi, “ciencia yize yalimika ni kupwa cha Zambi.” Chakutalilaho, umwe mukwa-fisica wa lufuma yamba ngwenyi, “Amu kukushi chilayi chize chinasolola mulimo wa Zambi niumwe hano hashi, kashika tuli ni ushindakenyo ngwo zambi wacho katwamineko.” Amwe kakwamba ngwo yuma yize Zambi alingile yili mu Mbimbiliya yili ya “yipupu” hanji “yakulumba.” *

Alioze chatamba kuhula chino: Shina ciencia hiyinasolola yuma yeswe ya mwilu ni hashi nyi? Kumbululo, lili lino, ka. Ciencia hiyaheta kulutwe chinji, alioze ma cientista anji kanyingika ngwo nihindu kuchili yuma yinji yize atamba kunyingika nawa ni yize hanji kechi kuhasa kunyingika. Mukwa-fisica Steven Weinberg yoze watambwile chipangula cha Nobel yamba ngwenyi: “Yetu kutuchi keza kanyingika yuma yeswe,” muze te anahanjika hakutwala ku kunyingika chisemewa. Longeshi Martin Rees, wa ku Gra-Britania yasoneka ngwenyi: “Kota kuli yuma yize atu kechi kanyingika.” Kwamba umwenemwene, chize ku ma celula anji waze ali hano hashi ni mwilu, nihindu kuchili yuma yinji yize ciencia kanda yichisolola. Achitala yilweza yino:

  • Akwa-kulilongesa yuma yize yili ni mwono o keshi kunyingika kanawa mulimo uze wakulingiwa mu ma celula a mwono. Nawa ni chize ma celula akupwa ni tachi, ni chize yakutuhwisa proteina, ni chize akuliteta, yino yeswe yili yihula yize akwa-ciencia kanda achiwana kama kukumbululo.

  • Tachi ja mavu jakutukwasa mashimbu eswe. Alioze, kuli akwa-fisica, nihindu jili chijimbikilo. O keshi kunyingika kanawa mumu liaka tachi ja mavu jakutachika hashi muze mututumbuka hanji kusongwela kakweji mu jila yenyi hakamwihi ni mavu.

  • Akwa-kuhengula mwilu kanambe ngwo 95 porcento ya yuma mu chisemewa keshi kuhasa kuyimona ku makina ja ma cientista. Ayo kakuyiteta ha yuma yaali, yuma yilaa ni tachi jilaa. Yuma yamutapu au kanda achiyinyingika kanawa ndo ni haliapwila.

Kuli nawa yuma yikwo yize kanda achiyinyingika yize yakulumbanganyisa akwa-ciencia. Mumu liaka chili ni ulemu? Umwe mukwa-ciencia ananyingika chinji yasoneka ngwenyi: “Yuma yize kutwanyingikine yili kusuku chinji kuhiana yuma yize tunanyingika. Kuli yami, ciencia yatamba kutwaha chiseke hanga tulilongese chinji kuhiana kutuvwisa mwongo.”

Nyi unalihula ngwetu, ciencia muyisalakana Mbimbiliya ni kutuvulamisa kufuliela Zambi, achinyonga kama chino: Nyi ma cientista ni yikumba yo ya mana hanyingikako ndambu yuma ya mu chisemewa, shina katambile kwecha kuhengula yuma yize ciencia kuyishi ni uhashi wa kuwana nyi? Kusongo lia maliji a umwe mukanda wa yishima ni kukola cha kuhengwola tutongonoshi, Encyclopedia Britanica unamanunuka ni maliji wano ngwo: “Hakupalika cha miaka 4,000 kuhengwola cha tutongonoshi, chinayi ni kukaliwa chinji ha kwaanyingika ngwe chize apwile ni kusoloka ha shimbu lia a Babilonya.”

Yela ja Yehova kakuvumbika chinji nyonga lia mutu mweswawo makwata chiyulo hakutwala ku chikuma chino. Yetu twakusa tachi hanga tukaule usongwelo wa mu Mbimbiliya uze wakwamba ngwo: “Umbovu wenu ukamoneke kuli atu eswe.” (A-Fwilipu 4:5) Ni nyonga lioliene tunakukolweza uhengule ciencia ni Mbimbiliya hanga unyingike ngwetu kuma yeswe ni yaali kuyalita.

^ kax. 9 Atu amwe kakulituna kutayiza Mbimbiliya hamukunda wa malongeso akulu ni aha a mayingeleja waze akwamba ngwo, hashi he hamuchima wa mwilu ni mavu hanji ngwo hashi katangileho ha matangwa asambano a maola 24 a tangwa.—Tala mushete “ Mbimbiliya ni Ushindakenyo wa Sango ja Ciencia.”