ANAYIOTA, wakolele mu tungu lia Mediterrâneo. Muze te uchili mukweze, aye yazanga kupwa mukwa-mafwefwe. Kulutwe lia matangwa yakalakala ngwe mukwa-kusoneka mu chimwe chizavu cha mafwefwe mu limbo muze te atwama. Aye te kakuyaya ku zuwo ni zuwo hanga akongwolole mbongo ja chizavu chacho. Ha kupalika cha matangwa, Panayiota, yevwa yinyengo yinji ku mbunge ha mukunda wa katonde, chipululu, kulitachika ni ukwa uze wapwile mu chizavu chacho, chipwe ngwe eswe te kakulisanyika ngwo, masepa.

Daniel, wa mu mbonge ya Irlanda, kakolele ni asoko waze te akuyaya mu yingeleja. Ni chinyengo cheswe mu mbunge yenyi machewuluka ulembekese wa mangana a yingeleja waze apwile ni kunwa walwa unji, ni kwiyaya mbongo muchikwachilo cha mu yingeleja, aku mamulongesa ngwo, nyi mavulumuna mawema mu chitende cha kahia.

Jeffery, ku mwono wenyi kanakahondangana chinji mu mulimo wa mingoso ni kulanjisa mu ma loja a hashi heswe waze te asongwela kuli Reino Unido ni Estados Unidos. Iye kanewuluka mashimbu waze akwa-kulanda, ni akwa-kufupa milimo, te akuzanga kulinga kalimbalimba ha kulinga mingoso ni waze te akukalakalila ku nguvulu. Ni ulembekese weswe, ayo te kakuzanga kulinga yeswayo hanga awane mulimo.

Kwamba umwenemwene, hi yuma yino wika ko. Musono, ulembekese unasoloka chinji mu milimo yeswe ya hano hashi—ku mafwefwe, mu mingoso ni mu mayingeleja. Liji “ulembekese” mu Inglês linakatuka mu Ngregu lize linalumbununa mukwa-kuhanjika mwilu hanji mutu yoze wakuzala mukishi. Hakupalika cha mashimbu, liji liacho yililumbunuka nawa chuma cheswacho chize mutu malinga hanga onge atu hanji kufupa kupwa ni manyonga akuzo.

Ulembekese muuhasa kuneha manyonga api kuli waze akumona lamba ha mukunda wawo, ngwe ufwatulo, uli, ni toto. Ha mukunda wa toto, waze akumona lamba lia ulembekese mahasa kulihula ngwo: “Ulembekese! Shina muwiza kahwa?” Ni uwahililo weswe, Liji lia Zambi linatwehe shindakenyo ngwo ulembekese muukeza kahwa.

Kulita ni Mbimbiliya, ulembekese wakaputukile kuli atu, alioze kuli umwe mungelo. Ku uputukilo wa sango ja atu, Satana Ndiapu yazachisa kapela ngwe chize atu akuzachisa mukishi ni kulipwisa sakwonga ha kwonga pwo mutangu, Eva. (Uputukilo 3:1-5) Kukatuka ha shimbu liacho, atu anji no kapwa ni yitanga yoyene hakulinga yuma yize kuyishi kulitela, nawa ayo kakulinga yuma yacho hanga onge akwo ni kulinga yuma ya kuzo.

Muze vungu lia Izalele liaholokene mu muheto wa kuwayila tuzambi amahuza ni ulembekese wa ku spiritu, Zambi yaatoweza hazehene hakutwala ku lamba lize te mulizako. Kupalikila muli profeta Izaia,  Yehova yamba ngwenyi: “Wano kanakundama kuli yami ni makanwa jo ni kungulemesa ni mivumbo yo, alioze mbunge jo kusuku jili ni yami.” (Izaia 29:13) Muze vungu lia Izalele lialitunyine kutayiza chiyulo chenyi, Zambi yecha hanga mavungu ayilambala waze te akwete ndundo jinji anongese chihela chize A-Izalele te akuwayila—Yerusaleme ni tembele yamo, chitangu kuli A-Babilonya ha mwaka 607 K.M.J. kusulaho kuli chilombo cha A-Roma ha mwaka 70 M.J. Kwamba umwenemwene, Zambi keshi kwecha hanga ulembekese ununge mashimbu eswe.

Chikwo nawa, Zambi ni Mwanenyi Yesu, kakuzanga chinji atu angunu nawa waze akwete yitanga yipema. Chakutalilaho, kuuputukilo wa mulimo wa sango lipema wa Yesu, umwe lunga yoze te avuluka ngwo Natanele yakundama kuli iye. Muze amumwene, Yesu yamba ngwenyi: “Talenu Ka-Izalele wamwenemwene, muli iye wakuhi kalimbalimba niumwe.” (Yoano 1:47) Natanele, te kakumuvuluka nawa ngwo Mbatolomeu, yoze kulutwe lia matangwa yapwa umwe wa kuli apostolo ja Yesu 12.—Luka 6:13-16.

Yesu kapalikishile mashimbu hamwe ni tuvumbi twenyi, nawa yaalongesa chize Zambi akunyonga. Ulembekese wakapwile ni chihela hakachi ko. Ngwe utowezo, Yesu yahisa yitanga ya ulembekese yize te mangana a mayingeleja te akulinga ha mashimbu jacho. Tala yimwe yuma yacho.

Ayo te kakulinga yuma ya “ululi” ni kuyisolola ku meso ja atu.

Yesu yamba kuli atu waze te anamupanjika ngwenyi: “Keyelenu kanda nukalinga yitanga yenu ya ululi kumeso ja atu mukumoneka kuli ayo . . . ngwe yilembekese.” Iye yaalweza nawa hanga ahane yawana “kutenga.” Ayo te katamba kulemba chakuhona kulisolola kuli akwo. Nyi te malinga chocho, mba uwayilo wo muupwa wamwenemwene nawa mautayiza kuli tato wa mu malilu.—Mateu 6:1-6.

Ayo te kakulipupula ni kuhisa akwo. Yesu yamba ngwenyi: “Chilembekese! Uliange kuchiza mukambo mu liso lie; mba mumona kanawa, hanga uchize koma mu liso lia mukwenu.” (Mateu 7:5) Atu jacho te kakulihulikila wika ku upi wa akwo, kumana o e te akulinga upi unji, ni kulisolola ku meso ja akwo ngwe atu apema, kuma ka. Kwamba pundu, “eswe hanavulumuna, kahetele ku uhenya wa Zambi.”—A-Roma 3:23.

Ayo te kakufupa yitela ha yuma yize kuyalitele. Ha shimbu yimwe, tumbaji twa A-Fwariseu ni tumbaji twa Heronde yakundama kuli Yesu ni kumuhula hakutwala ku lijimo. Ni mana eswe ayo yahula Yesu ngwenyi: “Longeshi tunanyingika ngwo yena uli mutu wamwenemwene, wakulongesa jila ya Zambi. Yamutela muheto hakumuhula ngwenyi: “Muchilita ni shimbi kuhana lijimu kuli Sesare nyi, shina ka?” Yesu yaakumbulula ngwenyi: “Kuchi te nunangweseka, enu yilembekese?” Yesu kaavulukile ngwo yilembekese mumu ayo te keshi kufupa kumbululo ha chihula cho alioze te kanamutela muheto “ha kuhanjika chenyi.”—Mateu 22:15-22.

Muze chikungulwila cha akwa-Kristu chaputukile, ha Pentekoste wa mwaka 33 M.J, ayo kaputukile kusolola yitanga yipema nawa yingunu mukachi ko. Akwa-Kristu amwenemwene kalingile tachi jinji hanga ehuke yitanga ya ulembekese. Chakutalilaho, Petulu umwe wa kuli apostolo 12, yakolweza akwo akwa-Kristu hanga ‘ononoke ku umwenemwene, ni kuzanga mandumbu ni zango lize kulishi ulembekese.’ (1 Petulu 1:22) Postolo Paulu yatoweza waze te akukalakala no hanga apwe ni “zango lia ku mbunge yitoma, ni shimbi yipema ya mbunge, ni ufulielo uze kuushi ulembekese.”—1 Timoteu 1:5.

Malongeso ja Yesu ni apostolo te kakukatuka mu Mbimbiliya, ndundo jize malongeso jacho alinajo musono, ni kusekulu yitangu jojene. Ha chino postolo Paulu yasoneka ngwenyi: “Liji lia Zambi mwono lili nawo, kuliakulinga ni tachi, linambuka kuhiana mukwale, liakutuwa ndo ku kuhandununa hakachi ka alma ni spiritu, ni ku makonekeno ni usongosongo, kuliakusa chinyingi ha manyonga ni kuhala cha mu mbunge.” (A-Hepreu 4:12) Ha  kunyingika malongeso a mu Mbimbiliya ni kusa tachi hanga atwame nikulita ni malongeso jacho, chinakwase atu anji kwehuka ulembekese, ni kupwa atu a yitanga yipema. Tutalenu yilweza ya atu atatu waze atongola ku uputukilo wa mutwe uno.

Panayiota, kalumwine manyonga jenyi muze atayijile kuya ni kukunguluka ku Zuwo lia Wanangana lia Yela ja Yehova. Iye kakamwene mutu niumwe yoze te unalisolola mwene ngwe mungunu hanga akomwese akwo. Aye yamba ngwenyi: “Ku Zuwo lia Wanangana namwene wika zango ni usepa upema uze atu apwile ni kusolola kuli umwe ni mukwo, chuma chize te kanda nguchimona kama ha miaka yeswe yize napwile ni kulinga yuma ya mafwefwe.”

Panayiota yaputuka kulilongesa Mbimbiliya, yalulieka mwono wenyi nawa yamupapachisa. Yino yalingiwile ha miaka 30 kunyima. Iye haliapwila kakwamba ngwenyi: “Mba hinanyingika kanawa ulemu wa mwono, hi muze ko napwile ni kuyaya ku zuwo ni zuwo ni kulinga yuma ya mafwefwe, alioze muze naputukile ni kwambujola hakutwala ku Wanangana wa Zambi uze muukalulieka hashi.”

Daniel yakola mu ufulielo mu chikukungulwila cha Yela ja Yehova nawa yamwaha yimwe yiteli. Alioze hakupalika cha mashimbu yalinga shili, mba shimbi yipema ya mbunge yenyi yiyiputuka kumuhisa. Iye yamba ngwenyi: “Ha kwiwuluka yuma ya ulembekese namwene mu yingeleja yize napwile ni kuya, yingumona ngwami ndo ngweche yiteli yami. Ami te kuchatambile kwecha hanga mandumbu jami akwa-Kristu anyonge ngwe nguli kanawa ku ufulielo, alioze ka.”

Alioze tunawahilila mumu hakupalika cha mashimbu, Daniel yalulieka mwono wenyi, iye yafunyina mulimo wenyi ni nyonga lipema, ni uwahililo weswe Daniel yatayiza nawa yiteli yenyi yize apwile nayo mu chikungulwila. Yitanga yino yipema ya kuhona ulembekese ye akusolola atu waze akuwayila Zambi. Ayo kakulilongesa “kuchiza mukambo” mu meso jo mba ahase “kuchiza koma” mu meso ja mandumbu jo.

Jeffery, yoze wapalikishile mwono wenyi weswe mu mingoso ya hashi heswe, yamba ngwenyi: “Hakukola mu chinyingi cha Mbimbiliya, yingunyingika ngwami natamba kwehuka yuma ya saki, ha kuhanjika mahuza hanga angulande yuma. Shimbi yipema ya mbunge yami yangupinjishile chinji muze natangile versu ja mu Mbimbiliya ngwe Yishima 11:1, yize yinambe ngwo ‘mbalansa ya kwonga yapwa chizelokeso kuli Yehova.’” Chochene, Jeffery te kalisa ni akwa-lijimo waze ahulile Yesu, mumu iye kalilongesele chize te mehuka kwonga Yela ja Yehova ni waze hi Yela ja Yehova ko.

Yela ja Yehova anji hashi heswe kakusa tachi jinji hanga akaule yuma yize akulilongesa mu Mbimbiliya. Ayo kanase tachi jinji hanga azale “mutu mwaha, yoze hanamutange mu ululi ni usandu wamwenemwene nikulita ni Zambi.” (A-Efwesu 4:24) Tunakukolweza hanga unyingike Yela ja Yehova aya, yize afuliela, ni chize ayo mahasa kukukwasa hanga ulilongese hakutwala ku chilakenyo cha Zambi cha hashi haha. ‘Haze muhakapwa ululi’ nawa hechi kapwa ulembekese.—2 Petulu 3:13.