Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

Yehova, Kali Zambi Yoze Wakuhanjika

Yehova, Kali Zambi Yoze Wakuhanjika

Panjika mba munguhanjika.”—YOMBI 42:4.

MIASO: 37, 15

1-3. (a) Mumu liaka manyonga ni limi lize Yehova akuhanjika lialisa ni lia atu? (b) Yika mutulilongesa mu mutwe uno?

YEHOVA katangile angelo ni atu mumu kazangile hanga ni no apwe ni mwono nawa awahilile. (Samu 36:9; 1 Timoteu 1:11) Yehova chitangu yatanga Yesu, yoze postolo Yoano avuluka ngwo “Liji.” (Yoano 1:1; Usolwelo 3:14) Yehova te kakuhanjika shimbu lieswe ni Yesu, ni kumusolwela yize iye akunyonga ni kwivwa. (Yoano 1:14, 17 A-Kolosu 1:15) Postolo Paulu kambile ngwenyi, angelo no kakuhanjika nawa kali ni limi lize akuhanjika, limi liacho, lia lisa chinji ni limi lize atu akuhanjika.—1 A-Korindu 13:1.

2 Yehova kananyingika yuma yeswe hakutwala kuli tununu a tununu twa angelo ni atu waze iye atangile. Yehova mahasa kwivwa kulemba cha tununu twa atu ha mashimbu waze ene, nawa iye kakwivwa kulemba cho chipwe ngwe o kakuhanjika malimi alisa. Muze Yehova akupanjika atu eswe waze akulemba, ha mashimbu waze ene iye nawa kakuhanjika ni angelo ni kwaasongwela. Mba alinge yino yeswe, chinalumbunuka ngwo manyonga ja Yehova ni limi lize iye akuhanjika liahiana manyonga ni limi lize atu akuhanjika. (Tanga Izaia 55:8, 9.) Kashika, muze akuhanjika ni atu, iye kakuzachisa maliji waze ashi hanga tuhase kwaanyingika kanawa.

3 Mu mutwe uno, mutulilongesa chize Yehova akuhanjika kanawa ni atu. Mutumona nawa chize Yehova akwalumuna majila ha kuhanjika ni atu kulita ni mashimbu.

ZAMBI KAKUHANJIKA NI ATU

4. (a) Limi lika Yehova te akuhanjika nalio ni Mose, Samuele, ni Ndawichi? (b) Yika Mbimbiliya yinambe?

4 Muze Yehova te akuhanjika ni lunga mutangu, Alama, mu munda wa Endene, Yehova kota te kakuhanjika nenyi mu limi lia Hepreu. Kulutwe lia matangwa Yehova yahanjika nawa ni atu ngwe, Mose, Samuele ni Ndawichi mu limi lia Hepreu. Chipwe ngwe ayo kasonekene maliji mu limi lia Hepreu nawa kulita ni kusoneka cho, alioze ayo kasonekene manyonga ja Zambi. Ayo kasonekene shimbi ja Yehova, nawa kasonekene hakutwala ku usepa wa Zambi hali atu jenyi. Chakutalilaho, Mbimbiliya yinambe hakutwala ku ufulielo ni zango lio hali Zambi nawa yinasolola kapalia ni utanguke wo. Sango jino jeswe kajisonekene hanga jitukwase.—A-Roma 15:4.

5. Shina Yehova te kakuhanjika wika ni atu mu limi lia Hepreu? Lumbununa.

5 Yehova te keshi kuhanjika ni atu shimbu lieswe mu Hepreu. Mashimbu waze A-Izalele atuswile mu Babilonia, amwe akuli ayo te kakuhanjika Aramaika. Kota, kashika Daniele, Jeremia ni Ezera asonekene mikanda ya Mbimbiliya mu Aramaika.—Ezera 4:8; 7:12; Jeremia 10:11; ni Daniele 2:4.

6. Mumu liaka Yisoneko ya Hepreu ayilumbunwine mu Ngregu?

6 Muze Alexandre Grande akumbile yifuchi yinji, Ngregu yize te atu anji kuhanjika hanji Koine, yaputuka kuyihanjika mu yifuchi yinji. A-Yunda anji no yaputuka kuhanjika Ngregu, nawa ni Yisoneko ya Hepreu yayilumbununa mu Ngregu. Ulumbunwiso wacho te kakuuvuluka ngwo Septuaginta. Yapwile ulumbunwiso utangu wa Mbimbiliya nawa te ulemu chinji. Akwa-mana kakutayiza ngwo Septuaginta kayihwishile kuli atu 72. * Yimwe kayilumbunwine kukatuka mu Yisoneko ya Hepreu maliji ni maliji, yikwo ka. Nihindu, A-Yunda ni akwa-Kristu waze te akuhanjika Ngregu kapwile ni kutayiza ngwo Septuaginta yili Liji lia Zambi.

7. Limi lika Yesu te akuzachisa hanga alongese tumbaji twenyi?

7 Muze Yesu apwile hano hashi, kota te kakuhanjika limi lia Hepreu. (Yoano 19:20; 20:16; Yilinga 26:14) Iye nawa kota te kakuhanjika ndambu ya Aramaika yize te atu anji akuhanjika. Alioze Yesu nawa te kananyingika limi lia Hepreu yikulu yize Mose ni aprofeta te akuhanjika, ya yisoneko yize te akutanga mu sunangonga ha poso jeswe. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Yilinga 15:21) Ngregu ni Latim yeswe ai te kakuyihanjika ha mashimbu ja Yesu, Mbimbiliya kuyishi kwamba nyi Yesu te kakuhanjika nawa malimi jacho nyi ka.

8, 9. Mumu liaka akwa-Kristu anji te akuhanjika Ngregu, nawa yika yino yinatulongesa hakutwala kuli Yehova?

8 Tumbaji atangu a Yesu te kakuhanjika Hepreu, alioze muze Yesu te hafwa, tumbaji twenyi yaputuka kuhanjika malimi akwo. (Tanga Yilinga 6:1.) Muze sango lipema lialitanjile hashi heswe, akwa-Kristu anji yaputuka kuhanjika Ngregu kuhiana Hepreu. Mumu Ngregu te lie limi akuhanjika chinji, mikanda ya Mateu, Marku, Luka, ni Yoano te kakuyihana kuli atu mu limi lia Ngregu. * Nawa, mikanda yize postolo Paulu asonekene, ni mikanda yikwo ya mu Mbimbiliya kayisonekene mu limi lia Ngregu.

9 Chili chilemu kunyingika ngwo waze asonekene Yisoneko ya Ngregu kapwile ni kutongola Yisoneko ya Hepreu, ayo kanji-kanji te kakuzachisa Septuaginta. Ha kupalika cha mashimbu, yisoneko yacho yiyilisa hakehe ndambu ni yisoneko ya mu Hepreu yitangu. Chipwe ngwe atu jacho te yihenge, nihindu Yehova yaatuma hanga alumbunune Mbimbiliya yize tulinayo musono. Chino chinatulongesa ngwo Yehova keshi kulemesa limi limuwika chipwe vungu ngwe lili lilemu kuhiana likwo.—Tanga Yilinga 10:34.

10. Yika twalilongesa ha chize Yehova akuhanjika ni atu?

10 Twalilongesa ngwo Yehova kakuhanjika ni atu kulita ni mashimbu. Yehova keshi kushimbwila hanga atu ahanjike limi limuwika, mba amunyingike ni kulinga upale wenyi. (Tanga Zekaria 8:23; Usolwelo 7:9, 10.) Twalilongesa nawa ngwo Yehova katumine atu hanga asoneke Mbimbiliya, alioze Zambi kechele hanga atu jacho asoneke manyonga jenyi ha kuzachisa maliji jo ene.

ZAMBI KAKUFUNGA SANGO JENYI

11. Chipwe ngwe atu kakuhanjika malimi anji, mumu liaka uno hi mulonga ko kuli Yehova?

11 Atu kakuhanjika malimi anji, alioze uno hi mulonga ko kuli Yehova. Kuchi tunachinyingika? Tunachinyingika mumu, mu Mbimbiliya muli wika maliji akehe waze Yesu ahanjikile. (Mateu 27:46; Marku 5:41; 7:34; 14:36) Alioze Yehova yasa ushindakenyo ngwo sango ja Yesu jipwe kusoneka ni kujilumbununa mu Ngregu, nawa kulutwe lia matangwa mu malimi akwo. Nawa amu Liji lia Zambi apwile ni kulisoneka-soneka kuli A-Yunda ni akwa-Kristu, kashika, sango ja Zambi ajifungile kanawa. Mikanda yacho kayilumbunwine mu malimi anji. Hakupalika cha miaka 400 muze Kristu te hanafu, umwe lunga (John Chrysostom) kambile ngwenyi malongeso a Yesu te hanaalumbununa mu malimi a A-Seria, A-Engitu, A-India, A-Persia, A-Etiopia, ni malimi a atu akwo anji.

12. Yuma yika mangana a mayingeleja esekele kulinga ha Mbimbiliya?

12 Hakupalika cha mashimbu, atu anji kesekele kwocha Mbimbiliya hanji kuyiswa, ni kushiha waze te akuyilumbununa ni kuyitetela kuli atu. Kulutwe lia miaka 300 muze Yesu te hasemuka, Imperador Romano Diocleciano yatuma hanga oche yihanda yeswe ya Mbimbiliya. Kulutwe lia miaka 1,200, William Tyndale yaputuka kulumbununa Mbimbiliya mu Inglês. Iye yamba ngwenyi, nyi Zambi mamwecha hanga atwame miaka yinji, iye masa ushindakenyo ngwo chipwe mwana wa njimi mahasa kunyingika kanawa Mbimbiliya kuhiana Sasendote. Ha mukunda wa yihungumiona, Tyndale kendele wenyi unji mu Inglaterra ni Europa hanga alumbunune ni kufwambwisa Mbimbiliya yenyi. Chipwe ngwe, mangana a mayingeleja kesekele kwocha Mbimbiliya jeswe jize te mawana, alioze Mbimbiliya yize Tyndale alumbunwine yahetele kuli atu anji. Hikusulaho, Tyndale yamusukika ni kumwochela ha mutondo. Alioze, mangana kakahashile kwocha Mbimbiliya yenyi, nawa ye azachishile hanga alumbunune Mbimbiliya yikwo yize akuvuluka ngwo Versão Rei Jaime.—Tanga 2 Timoteu 2:9.

13. Kuchi kuhengwola mu yisoneko yikulu ya Mbimbiliya chakwashile?

13 Chochene, yihanda yikwo yikulu ya Mbimbiliya yili ni amwe tupalia akehe, nawa yalisa ndambu. Alioze, akwa-kuhengwola Mbimbiliya, kalilongesele kanawa tununu a yihanda ya yisoneko, hamwe ni Mbimbiliya ja ulumbunwiso ukulu. Muze ayo atesele yisoneko ni Mbimbiliya jacho jikulu, yanyingika ngwo kuli wika versu jikehe jalisa, nawa kulisa chacho chili wika chikehe. Alioze sango ja mu Mbimbiliya kujalumukine. Kuhengwola chino chahanyine shindakenyo kuli alongi a Mbimbiliya waze ashishika ngwo, pundu lume Mbimbiliya ali nayo musono yili Liji lia Yehova.—Izaia 40:8. *

14. Mbimbiliya kanayilumbununa mu malimi angahi musono?

14 Chipwe ngwe kuli yikwiko yinji hakutwala ku Mbimbiliya, nihindu Mbimbiliya kanayilumbununa mu unji wa malimi 2,800. Mbimbiliya yili umwe mukanda uze unasoloka chinji kuhiana yikwo. Chipwe ngwe, atu anji keshi kufuliela Zambi, nihindu Liji lia Zambi kakulitetela hashi heswe chize ku mashimbu akunyima. Mbimbiliya jimwe ulumbunwiso wawo uli ukalu chinji, hanji kuushi kulumbunuka kanawa, alioze jeswe jili ni sango ja kutalatala cha mwono wa mutolo.

TE KUNAFUPIWA YIMWE MBIMBILIYA YAHA

15. (a) Kuchi mikanda yetu yalumukine kukatuka ha mwaka 1919? (b) Mumu liaka mikanda yetu akuyisoneka chitangu mu limi lia Inglês?

15 Ha mwaka 1919, chizavu chikehe cha alongi a Mbimbiliya kaasakwile ngwe, “ndungo wamwenemwene, wa kukanyama.” Ha mashimbu jacho, ndungo wamwenemwene te kakutuhwisa mikanda kanji-kanji mu limi lia Inglês. (Mateu 24:45) Alioze musono, mikanda yize yalumbununa Mbimbiliya kakuyituhwisa mu unji wa malimi 700. Ngwe chize te liapwa limi lia Ngregu kushakulu, ni Inglês musono kakuyihanjika ku mashikola, mu mingoso nawa kanayinyingika chinji hashi heswe. Kashika, mikanda yetu akuyisoneka chitangu mu limi lia Inglês ni kuyilumbununa mu malimi akwo.

16, 17. (a) Yika te atu ja Zambi anafupu? (b) Kuchi ahwishile kulihulumba chacho? (c) Nyonga lika Ndumbu Knorr apwile nalio?

16 Mikanda yetu eswe yakatuka mu Mbimbiliya. Chitangu atu ja Zambi te kakuzachisa Mbimbiliya Versão Rei Jaime, yize ahwishile ha mwaka 1611. Chipwe chocho, Mbimbiliya yacho yikalu kuyitanga ni kuyinyingika. Jina lia Zambi liakusolokamo hakehe wika, alioze ha yisoneko yikulu jina liacho liakusolokaho tununu a yisuho. Mbimbiliya yacho nawa yikwete kapalia nawa yakuwezela jimwe versu jize kujishi ha yisoneko yikulu. Mbimbiliya jikwo ja Inglês jili ni kapalia yomwene.

17 Chochene, atu ja Zambi te kanafupu yimwe Mbimbiliya yili ni ulumbunwiso washi kuunyingika. Kashika, alingile Chizavu cha Traducao do Novo Mundo da Biblia, mandumbu amu chizavu chacho yatuhwisa yihanda ya Mbimbiliya kukatuka ha mwaka 1950 ni 1960. Chihanda chitangu cha yihanda yacho yisambano kayituhwishile ha 2 ya Agosto, 1950. Ha kukunguluka chacho cha mambonge, Ndumbu Knorr yamba ngwenyi, atu ja Zambi te kanafupu Mbimbiliya yipema nawa yashi kunyingika, yize te muyakwasa kulongesa kanawa umwenemwene. Ayo te kanafupu Mbimbiliya yize te yashi kutanga ni kunyingika ngwe yisona yitangu ya tumbaji twa Kristu. Nyonga lia Ndumbu Knorr liapwile ngwo Tradução do Novo Mondo yikwase atu anji hanga anyingike kanawa Yehova.

18. Yika Chizavu cha Tusongwelo chalingile hanga Mbimbiliya ayilumbunune mu malimi anji?

18 Ha mwaka 1963, nyonga lia Ndumbu Knorr yilimanunuka. Tradução do Novo Mundo das Escrituras Gregas Cristãs yituhuka mu malimi wano, Dutch, Francês, Alemão, Italiano, Português, ni Espanhol. Ha mwaka 1989, Chizavu cha Tusongwelo cha Yela ja Yehova yichilinga chizavu chaha cha hashi heswe chize chakukwasa akwa-kulumbununa Mbimbiliya. Ha chino, ha mwaka 2005, yahana utumino hanga alumbunune Mbimbiliya mu malimi eswe waze te akulumbununa Kaposhi wa Kutalila. Kashika, musono, Tradução do Novo Mundo yili ya muwundu hanji ya chihanda mu malimi kuhiana 130.

19. Kukunguluka chika chilemu chize chalingiwile ha mwaka 2013, nawa yika mutulilongesa mu mutwe uze muusulaho?

19 Kukatuka haze atuhwishile Tradução do Novo Mundo yitangu, limi lia Inglês kulinayi ni kwalumuka, kashika te chinafupiwa kuyilulieka cheka. Ha poso ya 5 ni 6 ya Outubro 2013 unji wa atu 1,413,676 mu yifuchi 31 kakungulukile ha kukunguluka cha 129 a miaka ya Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados de Pensilvânia, Estados Unidos. Umwe ndumbu wa mu Chizavu cha Tusongwelo yatwa mutambi wa kutuhwisa Tradução do Novo Mundo yaha mu limi lia Inglês. Mbunga yiyiwahilila chinji nawa amwe yalila muze atambwile Mbimbiliya yacho. Muze mukwa-kuhanjika pande atangile Mbimbiliya yaha, yino yapwile zwalala kuli atu eswe, ni kwamba ngwo Mbimbiliya yaha yili yashi kutanga ni kuwana ulumbunwiso. Mu mutwe uze muusulaho, mutulilongesa nawa hakutwala ku Mbimbiliya yaha, ni chize anayilumbununa mu malimi akwo.

^ kax. 6 Tala Apendice A3 ha Tradução do Novo Mundo revisada; ni Mukanda Um livro Para Todas as Pessoas, lifwo 7-9, “Como o Livro Sobreviveu?

^ kax. 8 Septuaginta yinalumbunuka 70.” Kota Yisoneko yacho kaputukile kuyilumbununa ha miaka 300 muze Kristu te kanda achisemuka nawa kayihwishile muze te hikwapalika miaka 150. Yisoneko yacho nihindu yichili ni ulemu unji musono, mumu yakukwasa akwa-mana hanga anyingike maliji akalu a mu limi lia Hepreu hanji versu jeswe.

^ kax. 13 Amwe kakunyonga ngwo Mateu kasonekene mukanda wenyi mu Hepreu mba yaulumbununa mu Ngregu, kota mwene mwe walingile yeswayi.