Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

Maliji Akusongo

Maliji Akusongo

1 YEHOVA

Zambi jina lienyi Yehova, nawa linalumbunuka ngwo “Iye kakulinga cheswacho anazange.” Yehova kali Zambi ya ndundo, nawa iye mwe walingile yuma yeswe. Kali ni ndundo ja kulinga cheswacho chuma mazanga kulinga.

Mu limi lia Hepreu, jina lia Zambi kalisonekene ni masona awana. Mu Chokwe Yehova. Jina lia Zambi te liakusoloka mu Mbimbiliya mu limi lia Hepreu yisuho 7,000. Atu eswe a hano hashi kakusoneka jina Yehova, mu mutapu weka ni weka ni kulivuluka kulita ni limi lio.

Kap. 1, par. 15

2 MBIMBILIYA “YAPWA WE MWIKU WA ZAMBI”

Mwenya Mbimbiliya kali Zambi, alioze iye kazachishile atu hanga ayisoneke. Chili ngwe umwe chisemi meta mwanenyi hanga amusonekene umwe mukanda uze muupwa ni manyonga a chisemi. Zambi kazachishile spiritu yenyi yisandu hanga asongwele akwa-kusoneka Mbimbiliya hanga asonekene manyonga jenyi. Spiritu ya Zambi yasongwele atu jacho mu mutapu weka ni weka, ha mashimbu akwo spiritu te yakwaakwasa kumona usolwelo hanji kulota yuma yize te masoneka.

Kap. 2, par. 5

3 SHIMBI

Jili malongeso alemu a mu Mbimbiliya waze akulumbununa umwenemwene. Chakutalilaho, shimbi yize yakwamba ngwo “usepa upi wakupihisa ndako jipema” yinatulongesa ngwo mutuhasa kwimbulula yitanga yipema hanji yipi ya atu waze twalikata no. (1 A-Korindu 15:33) Nawa ni shimbi yakwamba ngwo, “Cheswacho mutu makuwa, chenacho makacha nawa” yinatulongesa ngwo, kutuchi kuhasa kuchina yuma yize yakwiza ku yitanga yetu.—A-Ngalishia 6:7.

Kap. 2, par. 12

4 UPROFETO

Uli lusango wa kuli Zambi. Muuhasa kupwa ulumbunwiso wa upale wa Zambi, malongeso a yitanga yipema, shimbi hanji umwe upatwilo. Muuhasa kupwa nawa umwe lusango wa chimwe chuma chize muchikalingiwa kulutwe lia matangwa. Mu Mbimbiliya muli uprofeto unji uze hiunamanunuka.

Kap. 2, par. 13

5 UPROFETO HAKUTWALA KULI MESAYA

Yesu kali yoze wamanunwine uprofeto unji wa mu Mbimbiliya hakutwala kuli Mesaya. Tala kasha “ Uprofeto Hakutwala kuli Mesaya.”

Kap. 2, par. 17.

6 UPALE WA YEHOVA HANO HASHI

Yehova katangile hashi hanga hapwe paraisu haze muhatwama atu waze akumuzanga. Upale wenyi kuwalumukine. Kwasala hakehe hanga Zambi ahwise upi weswe ni kuhana mwono wa mutolo kuli atu jenyi.

Kap. 3, par. 1

7 SATANA NDIAPU

Satana kali mungelo yoze waputukile kulimika ni Zambi. Jina Satana linalumbunuka “Chimika,” mumu kalimikine ni Yehova. Jina Ndiapu linalumbunuka “Chilamikiji.” Kamulukile jina liacho mumu kahanjikile mahuza hakutwala kuli Zambi ni kupiangula atu.

Kap. 3, par. 4

8 ANGELO

Yehova katangile angelo muze te kanda chitanga hano hashi. Ayo katangile hanga atwame mu malilu. Kali anji kuhiana tununu a tununu. (Daniele 7:10) Kali ni majina ni utu weka ni weka, nawa angelo waze ashishika ni kulikehesa cheswe kakwehuka kwaawayila kuli atu. Kali ni yiteli yalisa nawa kakwaaha milimo yeka ni yeka. Milimo yacho yili kulingila Yehova ku nguja yenyi, kwambujola sango jenyi, kufunga ni kusongwela atu jenyi hano hashi, kuhana upatwilo ni kukwasa mulimo wa kwambujola. (Samu 34:7; Usolwelo 14:6; 22:8, 9) Kulutwe lia matangwa, angelo ashishika makapwa hamwe ni Yesu mu jita ya Armagedone.—Usolwelo 16:14, 16; 19:14, 15.

Kap. 3, par. 5; Kap. 10, par. 1

9 SHILI

Chuma cheswe mutunyonga hanji mutulinga chize muchilimika ni Yehova chili shili. Shili yakupihisa usepa wetu ni Zambi, kashika iye akutwaha shimbi ni usongwelo uze wakutukwasa kwehuka kulinga shili kutachi. Ku uputukilo, Yehova katangile yuma yeswe yingunu, alioze muze Alama ni Eva asakwile kwehuka Yehova, ayo yapwa akwa-shili, yahona kupwa angunu. Ayo kapwile tushinakaji nawa yafwa, kashika ni yetu twakupwa tushinakaji ni kufwa mumu twahingile shili ya Alama.

Kap. 3, par. 7; Kap. 5, par. 3

10 ARMANGEDONE

Yili jita ya Zambi hanga onone nayo yitanga yipi ya hashi ha Satana ni upi weswe.

Kap. 3, par. 13; Kap. 8, par. 18

11 WANANGANA WA ZAMBI

Wanangana wa Zambi uli umwe nguvulu wa Yehova mu malilu. Yesu Kristu kanayula ngwe Mwanangana mu Wanangana wacho. Kulutwe lia matangwa, Yehova makazachisa Wanangana wacho hanga ahwise upi weswe. Wanangana wa Zambi muukayula hashi heswe.

Kap. 3, par. 14

12 YESU KRISTU

Zambi chitangu katangile Yesu shimbu te kanda achitanga yuma yikwo. Yehova katumine Yesu hano hashi hanga afwe hali atu. Muze Yesu afwile, Yehova yamuhindwisa. Yesu haliapwila kanayulu mu malilu ngwe Mwanangana wa mu Wananga wa Zambi.

Kap. 4, par. 2

13 UPROFETO WA MA SEMANA 70

Mbimbiliya yambile shimbu lize te Mesaya masoloka. Yino yalingiwile ku songo lia mashimbu waze anavuluka ngwo ma semana 69, waze aputukile ha mwaka 455 K.M.J. nawa kahwile ha mwaka 29 M.J.

Kuchi tunanyingika ngwetu, semana jacho jahwile ha mwaka 29 M.J.? Ma semana 69 kaputukile ha mwaka 455 K.M.J. muze Nehemia ahetele mu Yerusaleme hanga atungulule mbonge. (Daniele 9:25; Nehemia 2:1, 5-8) Liji “semana” linatwiwulula matangwa 7. Ma semana mu uprofeto uno, keshi kulumbunuka ma semana a matangwa 7, alioze ma semana a miaka 7, nikulita ni uprofeto uze unambe ngwo “ha tangwa mwaka.” (Kwalula 14:34; Ezekiele 4:6) Chino chinalumbunuka ngwo semana yimuwika yili ni miaka 7, ha chino ma semana 69 muyikumbana miaka 483 (69 x 7). Nyi mutwalula miaka 483 kuputuka ha mwaka 455 K.M.J., mutuheta ha mwaka 29 M.J. Uno we mwaka uze Yesu amupapachishile ni kupwa Mesaya!—Luka 3:1, 2, 21, 22.

Uprofeto woyene wambile hakutwala ku semana yikwo, yize yili ni miaka shimbiali. Ha mashimbu jacho, ha mwaka 33 M.J., Mesaya te mamushiha, mba hi hakuputuka cha mwaka 36 M.J., sango lipema lia Wanangana wa Zambi te mulipwa kwambujola kuli akwa-mavungu eswe hi kuli A-Yunda wika ko.—Daniele 9:24-27.

Kap. 4, par. 7

14 MALONGESO AMAHUZA A TUZAMBI ATATU

Mbimbiliya yakulongesa ngwo Yehova Zambi kali Sakatanga nawa ngwo iye katangile Yesu muze te kanda achitanga yuma yikwo. (A-Kolosu 1:15, 16) Yesu hi Zambi Mukwa-Ndundo-Jeswe ko. Iye kakalilambile ha pambo nyi limwe tangwa ngwo kali ngwe Zambi. Alioze kambile ngwenyi: “Tata iye munene wahiana yami.” (Yoano 14:28; 1 A-Korindu 15:28) Chipwe chocho, mayingeleja amwe kakwete longeso lia tuzambi atatu, lize liakwamba ngwo, Zambi kali mutatu muli mutu umuwika: Tata, Mwana ni spiritu musandu. Alioze mu Mbimbiliya kumushi liji “tuzambi atatu.” Lino lili wika longeso lia mahuza.

Spiritu yisandu yili tachi ja Zambi, tachi jenyi ja ndundo jize kujishi kumoneka jize iye akuzachisa hanga alinge upale wenyi. Spiritu yisandu hi mutu ko. Chakutalilaho, akwa-Kristu atangu, ‘eswe kazalile too ni spiritu yisandu’ nawa Yehova kambile ngwenyi, “Kumungukazukwila spiritu hali atu eswe.”—Yilinga 2:1-4, 17.

Kap. 4, par. 12; Kap. 15, par. 17

15 KULUSU

Muze akwa-Kristu amwenemwene akuwayila Zambi, o keshi kuzachisa kulusu. Mumu liaka?

  1. Kulusu aputukile kulu kuyizachisa mu uwayilo wa mahuza. Ku mashimbu ashakulu te kakuyizachisa mu uwayilo wa chisemewa ni kuli atu waze te keshi kufuliela Zambi, nawa te akwete yitanga ya upangala. Hakupalika cha miaka yitangu 300 muze Yesu te hafwa kulu, akwa-Kristu kakazachishile kulusu mu uwayilo wo. Alioze, hakupalika cha amwe mashimbu Mwanangana wa A-Roma Constantino yasa kulusu ngwe chilayi cha Ukristu. Kulusu kayisele hanga atu anji atayize kufuliela Kristu. Alioze kulusu kuyishi kutala Yesu Kristu nihehamwe. Umwe mukanda unambe ngwo: “Kulusu te kakuyiwayila ha shimbu lize Yesu te kanda achiza nawa kuli atu waze te hi akwa-Kristu ko.”—New Catholic Encyclopedia.

  2.  Yesu kakafwile ha kulusu. Liji lia Ngregu lize alumbununa “kulusu” linalumbunuka “nguji,” “lipaya” hanji “mutondo.” Umwe mukanda unalumbununa ngwo “Kukushi nichimwe Chuma mu Ngregu [Usendo Waha] chize chinasolola ngwo kulusu yili mitondo yaali.” Yesu kafwile ha mutondo.—The Companion Bible.

  3. Yehova keshi kuzanga hanga tuzachise tuponya hanji yilayi mu uwayilo wetu.—Kutuhuka 20:4, 5; 1 A-Korindu 10:14.

Kap. 5, par. 12

16 CHIWANYINO CHA KUFWA CHA YESU

Yesu kambile kuli tumbaji twenyi hanga apwe ni Kwiwuluka kufwa chenyi. Ayo kakwiwuluka kufwa chenyi ha mwaka weswe ha tangwa 14 lia kakweji wa Nisane, tangwa lioliene lie te A-Izalele akulinga chiwanyino cha Chizomboka. Mbolo ni vinyu, yinalumbunuka mujimba ni manyinga ja Yesu, kakuyipalikisa kuli mutu mweswe yoze uli ha Chiwanyino. Waze makayula ni Yesu mu malilu kakulia mbolo ni kunwa vinyu. Waze ali ni kutalatala cha kutwama ni mwono wa miaka yeswe hano hashi kakusolola vumbi hakuya ku Chiwanyino alioze keshi kulia mbolo ni kunwa vinyu.

Kap. 5, par. 21

17 ALMA

Mu Mbimbiliya ya Chokwe Mukanda Usandu wa Zambi, liji alma hanji “mwono” kanalizachisa hanga alumbunune (1) mutu, (2) kashitu, hanji (3) mwono wa umwe mutu chipwe wa umwe kashitu. Tutalenu yimwe yilweza:

  • Mutu. ‘Ha matangwa ja Noa, atu nake wika, aalamwinyine ku meya.’ (1 Petulu 3:20) Ha chisoneko chino, liji “atu” linalumbunuka alma—Noa, mukwo-pwo, ana jenyi atatu hamwe ni mapwo jo atatu.

  • Kashitu. “Zambi yamba ngwenyi, Meya akazale ni yizavu ya akwa-mwono [hanji alma]. Tujila akahumuke helu lia hashi mu kuzazuluka cha lilu. Zambi yamba nawa ngwenyi, Hashi hazale ni akwa mwono [hanji alma], kulita ni mavungu jo, ni yimuna, ni akwa kukalala, ni tushitu a hashi nikulita ni mavungu jo. Mba yichipwa chocho.”—Uputukilo 1:20, 24.

  • Mwono wa mutu hanji wa kashitu. Yehova yamba kuli Mose ngwenyi: “Malunga eswe afupile kukushiha [hanji kushiha alma ye] hanafu.” (Kutuhuka 4:19) Muze Yesu apwile hano hashi, kambile ngwenyi: ‘Kafunga mupema yami. Kafunga mupema mahana mwono wenyi hali mapanga.’—Yoano 10:11.

    Chikwo nawa, nyi umwe mutu malinga chimwe chuma ‘ni mwono wenyi weswe’ hanji alma, chino chinalumbunuka ngwo iye kanalingi mulimo wacho ni zango lieswe nawa ni kusa tachi hanga alinge yize mahasa. (Mateu 22:37; Shimbi Yamuchiali 6:5) Liji “mwono” hanji alma mulihasa nawa kulumbunuka usolo hanji usona wa waze akwete mwono. Mutu hanji mujimba nyi hi wafwa mahasa kuuvuluka ngwo alma yize hi yafwa.—Kwalula 6:6; Yishima 23:2; Izaia 56:11; Hagaia 2:13.

Kap. 6, par. 5; Kap. 15, par. 17

18 SPIRITU

Maliji waze akulumbununa “spiritu” mu limi lia Hepreu ni lia Ngregu, mu Mbimbiliya ya Chokwe Mukanda Usandu wa Zambi mahasa kulumbunuka yuma yeka ni yeka. Nawa maliji jacho kanji-kanji kakwatesa ni chuma chize kuchishi kumoneka kuli mutu, ngwe fuji hanji mwiku wa atu ni tushitu. Maliji jacho mahasa nawa kupwa kutesa ni spiritu ya atu nawa ni spiritu yisandu, yize yili tachi ja Zambi. Mbimbiliya kuyishi kulongesa ngwo kuli chimwe chuma chize chakusala ni mwono nyi mutu hafwa.—Kutuhuka 35:21; Samu 104:29; Mateu 12:43; Luka 11:13.

Kap. 6, par. 5; Kap. 15, par. 17

19 NGEHENA

Ngehena yili jina lia umwe kapila yoze wapwile hakamwihi ni Yerusaleme kuze te akumbila yiswaswa ni kuyocha. Kukushi chuma nichimwe chize chinasolola ngwo ha mashimbu ja Yesu tushitu hanji atu te kakwaamwesa lamba hanji kwocha ni mwono mu kapila wacho. Kashika Ngehena kuyishi kulumbunuka chilayi cha chihela chize kuchishi kumoneka kuze atu waze akufwa akwaamwesa lamba ni kwocha cha mutolo. Muze Yesu ambile kuli waze makaya mu Ngehena, iye te kanahanjika hakutwala kukufwa cha mutolo.—Mateu 5:22; 10:28.

Kap. 7, par. 20

20 KULEMBA CHA MWENE

Chili kulemba chize Yesu alembele muze alongesele tumbaji twenyi chize atamba kulemba. Kakuchivuluka nawa ngwo kulemba cha Tata Yetu hanji kulemba cha chilweza. Chakutalilaho, Yesu katulongesele hanga tulembe mu jila yino:

  • “Jina lienu lipwe lisandu”

    Twakulemba kuli Yehova hanga apwise jina lienyi lisandu, hanji utu wenyi ha mukunda wa mahuza eswe waze akumuliongelela. Chino chinalumbunuka ngwo eswe mu malilu ni hashi makahalisa ni kuvumbika jina lia Zambi.

  • “Wanangana wenu wize”

    Twakulemba hanga unguvulu wa Zambi unongese yitanga yipi ya hano hashi ha Satana, ni kupwisa hashi heswe paraisu.

  • “Upale wenu ulingiwe hashi”

    Twakulemba hanga upale wa Zambi umanunuke hano hashi, haze muhakatwama atu angunu ku miaka ya mutolo mu Paraisu, ngwe chize Yehova azangile chize kuuputukilo wa atu.

Kap. 8, par. 2

21 UKUULE

Yehova hanahane ukuule hanga alamwine atu ku shili ni kufwa. Ukuule te uli ndando yize te atamba kuhana hanga afunyise mwono wa atu angunu uze lunga mutangu, Alama atokesele nawa ni kululieka usepa wa atu ni Yehova. Zambi yatuma Yesu hano hashi hanga afwile akwa-shili eswe. Mumu kufwa cha Yesu chakuhana ukwaso kuli atu eswe hanga atwame ni mwono wa mutolo ni kupwa atu angunu.

Kap. 8, par. 21; Kap. 9, par. 13

22 MUMU LIAKA MWAKA WA 1914 ULI ULEMU CHINJI?

Uprofeto wa Daniele kapitulu 4 unatulongesa ngwo Zambi te masa Wanangana wenyi ha mwaka 1914.

Uprofeto: Yehova kahanyine Mwanangana Nabukanezore chimwe chilota cha uprofeto hakutwala ku umwe mutondo unene uze atetele. Mu chilota chacho, umwe muya wa utale ni unengu yaukasa ku chishina cha mutondo hanga uchine kukola ndo ha “tungonde shimbiali.” Hakupalika cha shimbu liacho, mba mutondo te muukola nawa.—Daniele 4:1, 10-16.

Yika uprofeto uno unalumbunuka kuli yetu: Mutondo unalumbunuka kuyula cha Zambi. Ha miaka yinji Yehova te kakuzachisa mianangana mu Yerusaleme hanga ayule vungu lia Izalele. (1 Sango ja Mianangana 29:23) Alioze mianangana jacho kakashishikile, hi kuyula cho yichihwa. Yerusaleme kayinongesene ha mwaka 607 K.M.J. Chino chapwile kuputuka cha “tungonde shimbiali.” (2 Mianangana 25:1, 8-10; Ezekiele 21:25-27) Muze Yesu ambile ngwenyi, “Yerusaleme kumakayiliata kuli akwa mavungu, ndo miaka ya akwa mavungu muyikamanunuka,” iye te kanahanjika hakutwala ku “tungonde shimbiali.” (Luka 21:24) Ha chino, “tungonde shimbiali” kakahwile muze Yesu apwile hano hashi. Yehova kalakenyene kusa umwe Mwanangana ku songo lia “tungonde shimbiali.” Kuyula cha Mwanangana wacho mwaha, Yesu te muchineha yiwape yinji kuli atu ja Zambi hashi heswe ku miaka ya mutolo.—Luka 1:30-33.

Shimbu lia “tungonde shimbiali”: “Tungonde shimbiali” kalingile miaka 2,520. Nyi twalula miaka 2,520 kuputuka ha mwaka 607 K.M.J., mutuheta ha mwaka 1914. Uno we mwaka uze Yehova asele Yesu, Mesaya, Mwanangana wa mu Wanangana wa Zambi mu malilu.

Kuchi twahasa kuwana miaka 2,520? Mbimbiliya yinambe, ngwo, tungonde atatu ni chipinji kali matangwa 1,260. (Usolwelo 12:6, 14) Ha chino “tungonde shimbiali” makumbana matangwa 2,520. Matangwa 2,520 kali miaka 2,520 mumu ha uprofeto uze unambe ngwo “ha tangwa mwaka.”—Kwalula 14:34; Ezekiele 4:6.

Kap. 8, par. 23

23 MIKELE MUNGELO WA LUTWE

Liji “mungelo wa lutwe” linalumbunuka “mwata wa angelo.” Mbimbiliya yinambe hakutwala kuli mungelo wa lutwe umuwika wika, jina lienyi Mikele.—Daniele 12:1; Yunda 9.

Mikele kali mwata wa chizavu cha angelo ashishika a Zambi. Mukanda wa Usolwelo 12:7 unambe ngwo: “Mikele ni angelo jenyi ashile jita ni ndragau . . . ni angelo jenyi ashile jita.” Mukanda wa usolwelo unambe ngwo Mwata wa chizavu cha angelo a Zambi kali Yesu, ha chino Mikele lili jina likwo lia Yesu.—Usolwelo 19:14-16.

Kap. 9, par. 4

24 MATANGWA AKUSULA

Maliji wano kanalumbunuka mashimbu waze te mukusoloka yuma yinji hano hashi shimbu Wanangana wa Zambi kanda uchiza hanga unongese yuma yipi ya Satana. Maliji alifwa ngwe wano kali “kumanunuka cha miaka” ni “kuheta cha mwe Mwana Mutu,” maliji wano kakwazachisa mu uprofeto wa mu Mbimbiliya hanga alumbunune mashimbu wowene. (Mateu 24:3, 27, 37) “Matangwa akusula” kaputukile muze Wanangana wa Zambi waputukile kuyula mu malilu ha mwaka 1914 nawa muukanongesa hashi hapi ha Satana ha Armagedone.—2 Timoteu 3:1; 2 Petulu 3:3.

Kap. 9, par. 5

25 UHINDUKILO

Muze Zambi akuhindwisa mutu yoze hafwa, chino che akuvuluka ngwo uhindukilo. Mu Mbimbiliya muli uhindukilo wa atu livwa, uze alingile kuli Eliya, Elisha, Yesu, Petulu ni Paulu. Yikomokeso yino yalingiwile wika ni ukwaso wa Zambi. Yehova hanalakenya kuhindwisa “akwa ululi ni yihenge.” (Yilinga 24:15) Mbimbiliya yinahanjika nawa hakutwala ku uhindukilo wa mu malilu. Uno wakulingiwa muze atu waze akusakula hanji akuwayisa kuli Zambi, akwaahindwisa hanga atwame mu malilu ni Yesu.—Yoano 5:28, 29; 11:25; A-Fwilipu 3:11; Usolwelo 20:5, 6.

Kap. 9, par. 13

26 YIPUPU (WANGA)

Yipupu hanji wanga yili yuma yipi yize akuzachisa hanga atu ahanjike ni andemoniu, pundu hanji kupalikila muli mutu, ngwe nganga, tahi hanji chimbanda. Atu waze akulinga yuma ya yipupu kakuyilinga mumu o kakutayiza malongeso amahuza waze akwamba ngwo spiritu ya atu yakununga ni mwono muze mutu akufwa ni kupwa ni ndundo. Andemoniu nawa kakweseka kupiangula atu hanga ahone kukaula shimbi ja Zambi. Kuhengola tutongonoshi, kutaha, tufutafuta, wanga, yipepela, mahamba, ni yuma yakutaka, yeswayi, yili yuma ya andemoniu. Mikanda yinji ngwe tuposhi, yinema, yiheho chipwe miaso yize yakwiza ku yitanga ya andemoniu, yipepela, yuma yeswayi yakusoloka ngwe hi yipi ko. Ndako jinji jize jakusoloka ha kufwa cha mutu, ngwe kuhana yitapo kuli afu, yiwanyino ya ha malilo, kwiwuluka mutu yoze hanafu, yiwanyino ya tuliwa, ni jimwe ndako jikwo, yeswayi yakukunjika atu kuli andemoniu. Atu kanji-kanji kakuzachisa yuma yisasu hanji droga muze aneseka kuzachisa ndundo ja andemoniu.—A-Ngalishia 5:20; Usolwelo 21:8.

Kap. 10, par. 10; Kap. 16, par. 4

27 WATA WA YEHOVA

Yehova kali Zambi Mukwa-Ndundo-Jeswe, nawa iye mwe watangile chifuchi cheswe. (Usolwelo 15:3) Kashika iye kali mwenya yuma yeswe nawa iye kali mwata, nawa kali ni chiyulo cha kuyula yuma yeswe. (Samu 24:1; Izaia 40:21-23; Usolwelo 4:11) Iye hanase shimbi ha yuma yeswe yize atangile. Yehova nawa kakwete chiyulo cha kusa akwo ngwe mianangana. Twakukwasa wata wa Zambi muze twakusolola zanga kuli iye ni kumwononokena.—1 Sango ja Mianangana 29:11.

Kap. 11, par. 10

28 KUCHIZA UFUMBA

Kuchiza ufumba kutachi chinalumbunuka kushiha mwana yoze uchili mujimo. Chino chalumbunukine ponde hanji yikola yize yakuchijisa ufumba. Kukatuka ha tangwa lize pwo akumita, mwana keshi kupwa chihanda cha mujimba wa naye. Mwana neye kali mutu mweka.

Kap. 13, par. 5

29 KUTAMBULA MANYINGA NI KWAAHANA

Chili uwukiso wa kuhana manyinga hanji yuma yiwana yize yatwama mu manyingika. Yuma yize yatwama mu manyinga yili plasma, globulos vermelhos globulos brancos ni ma plaqueta.

Kap. 13, par. 13

30 FUMBO

Ha mashimbu waze asonekene Mbimbiliya, liji “fumbo” kulishi kulumbunuka wika kulamba. Muze anatufumba, kanatulongesa, kutusongwela ni kutululamisa. Yehova keshi chingalwe hanji chiswi kuli waze iye akufumba. (Yishima 4:1, 2) Yehova kali chilweza chipema kuli yisemi. Fumbo lize iye akuhana lipema chinji kashika mutu mahasa kuzanga fumbo liacho. (Yishima 12:1) Yehova kakuzanga atu jenyi, nawa kakwaafumba. Iye kakwaaha usongwelo uze wakululamisa manyonga api ni kwaakwasa hanga anyingike yize manyonga ni yize malinga kulita ni chize Zambi anazange. Kuli yisemi, kufumba chili nawa kukwasa ano kunyingika mumu liaka o atamba kwononoka. Chinalumbunuka nawa kwaalongesa kuzanga Yehova, ni Liji lienyi, Mbimbiliya nawa ni kwaanyingikisa shimbi jenyi.

Kap. 14, par. 13

31 ANDEMONIU

Ayo keshi kumoneka, ma spiritu api kali ni ndundo kuhiana atu. Andemoniu kali angelo api. Ayo kapwile api muze ayo ene alimikine ni Zambi. (Uputukilo 6:2; Yundase 6) Ayo kalinjishile mu uhulia wa Satana hanga alimike ni Yehova.—Shimbi Yamuchiali 32:17; Luka 8:30; Yilinga 16:16; Tiangu 2:19.

Kap. 16, par. 4