Mi cheukhat nih anmah he an takrong asiloah an miphun aa dangmi midang an serhsatmi hna kha nan fale nih an ngakchiat lio tein an hmuh men lai. Miphun thleidannak nih nan fale a iap hna nakhnga lo zeitindah nan bawmh khawh hna? Nan fale nih miphun thleidannak an ton ahcun zeidah nan tuah khawh?

Hi capar ah

•  Miphun kong he aa tlaiin fale he i ruahṭi khawh ning

•  Fale sinah miphun thleidannak kong fianter khawh ning

•  Zohchunh awk ṭha chiah khawh ning

•  Nan fale nih miphun thleidannak an ton ahcun

 Na chim khawhmi. Vawleicung pumpi ah muisam le nunphung aa khat lomi, khuaruahhar ngai a simi a phunphun a um. Cutin an i khah lo ruangah mi cheukhat nih midang kha an muisam le an tuahsernak cungah i hngat in puarhrangpi in an pehtlaih hna.

 Asinain Baibal nih mi vialte cu hringsortu pakhat sinin a rami an si tiah a kan cawnpiak. Phundang cun, kan dihlak in pakhat le pakhat kan i pehtlai dih tinak a si.

 “Kan fale cu miphun aa lo lomi hna he an i komh tikah pakhat cio nih kan sinin dawtnak le upatnak hmuh awkah zeitluk in dah an i tlak ti kha anmah theng nih an hngalhmi kha kan hmuh.”—Karen.

 Nan fale nih tuan deuh ah maw asiloah tlai deuh ah maw miphun thleidannak ruangah a chuakmi huatnak asiloah a dang thawngpang hna an theih ko lai. A cangmi thil sining kha zeitindah na fianter khawh? Mah cu nan fale an kum cungah tampi aa hngatmi a si.

•   Sianginn kai an zat deuh hlan. Dr. Allison Briscoe-Smith nih Nulepa timi mekazin kha cherhchan in hitin a ti, “Ngakchia pawl nih a dingmi le a ding lomi kong kha biapi tuk ah an chiah. Mah nih dinlonak kong he aa tlaiin an sinah chimnak caanṭha aan pek khawh.”

•   Kumhra fai a si deuh rih lomi. Kum 6 in 12 kar a simi ngakchia pawl cu hngalh duhnak a ngeimi an si i a caan ah a harmi biahalnak hna an tuah. Na si khawh chungin a phi pe hna. Sianginn le media ah an hmuhmi thil he aa tlaiin bia ruah hna law miphun thleidannak cu a palhmi a si ti kha fianter awkah mah biaruahnak kha hmang.

•   Kumhra fai a simi. Mino pawl nih a hnawk ngaimi thil sining hna kha an hngalhthiam khawh. Cucaah nan fale cu kumhra fai an si ahcun miphun thleidannak kong he aa tlaimi thawngpang hna i ruah awkah a ṭha bikmi caanṭha a si.

 “Kan fale cu khoika i an um hmanhah caan caankhat ah miphun thleidannak kha an ton khawh asiloah an hmuh khawh caah mah kong kha kan ruahceihpi hna. Mah kong kha inn ah an theih bal lo ahcun midang ruahnak kha fawi tein an i lak khawh. A hmaan lomi a kong tampi kha a hmaanmi bantukin kan fale sinah an chim khawh.”—Tanya.

 Fale cu tuahsernak in an cawn caah nulepa a simi nih nan biachim le nan tuahsernak i ralrin cu a biapi tukmi a si. Tahchunhnak ah:

•   Miphun dang hna kong kha capo in asiloah serhsatnak in na chim maw? American Academy of Child and Adolescent Psychiatry timi bu pakhat nih “Nan fale nih an in zoh hna i nan bia kha an ngaih, cun nanmah kha an in cawn hna” tiah a ti.

•   Vawleicung pumpi hmun dangdang i mi pawl he umṭi kha na duh maw? Alanna Nzoma timi siibawi pakhat nih hitin a ti: “Nan fale kha . . . hnulei sining aa dangmi hna he pehtlaihnak [ṭha] ngeihter nan duh hna ahcun cutin nan tuahmi kha an hmuh a herh.”

 “Kum tampi chungah kan inn ah vawleicung hmun kip in a rami khual kan ngei hna. An rawl le an music kong kha kan cawn i an miphun thil hmanh kan i hruk. Kan fale kha miphun kong si loin mi pawl an kong tu kha kan chimh hna. Cun kan nunphung kong he aa tlaiin i uanthlarnak kha kan hrial.”—Katarina.

 Mi tampi nih i ruannak kong an chim lengmang ko nain thleidannak cu a tam chinchin. Mah cu nan fale nih zaangfahnak ngei loin pehtlaihnak an tong kho, a hleiin miphun hmete tiah ruahmi nan si ahcun an tong kho tinak a si. Cutin a si ahcun . . .

 A kong hngalh i zuam. Mah pa nih zaangfahnak ngei loin a chim hramhrammi maw a si asiloah khuaruat loin a chimmi dah a si? (Jeim 3:2) Palhnak a tuahtu he bia i ruah a hau lai maw asiloah thil sining kha na maimilh kho lai maw?

 A tlarimi si a hau ti cu a fiang ko. Baibal nih hitin ruahnak a kan cheuh: “Na thin sum khawh kha i zuam.” (Phungchimtu 7:9) Miphun thleidannak cu buaibainak nganpi pakhat a si, asinain mi pakhat nih a ding loin aan pehtlaih asiloah aan nihsawh tik paohah nan miphun a huat tinak a si lo.

 Thil sining pakhat cio cu aa dan caah pakhatkhat tuah dingin bia na khiah hlanah thil sining taktak kha hngalh i zuam.

 A konglam na hngalh hnuah hitin i hal:

•   ‘Mikip nih thleidannak an ngei i pakhatkhat nih an ka serhsat tik paohah ka miphun ruangah a si tiah a ruah ahcun ka fa caah ṭhathnemhnak a um lai maw?’

•   ‘“Mi nih an chimmi paoh kha biapi in va la hlah” timi mah Baibal ruahnak cheuhnak zulhnak in ka fa nih ṭhatnak a hmu kho lai maw?’—Phungchimtu 7:21.

 Hramhram in palhnak a tuahmi a lawh ah tah? An lehrulh ning nih thil sining cu a ṭhatter deuh khawh asiloah a chiatter deuh khawh ti kha hngalh awkah nan fale kha bawm hna u. A caan ah midang a nihsawhmi asiloah a serhsatmi cu mi nih an lehrulh lai kha aa ruahchan. Cu bantuk thil sining ah a ṭha bikmi lehrulhnak cu zeiti hmanhin lehrulh lo kha a si.

 Phundang cun, nan fale caah cutin tuah cu a himmi a si ahcun palhnak a tuahtu he bia an i ruah kho. Nan fale nih (daihnak lam in), “Na chimmi (asiloah na tuahmi) cu zaangfahnak a um lo tiah ka ruah” tiah an chim khawh.

 Thil sining kha report tuah na duh ah tah zeitin? Nan fale himnak caah ṭihnung a si asiloah thil sining cu maimilh awkah a ṭhalo tiah na ruah ahcun sianginn nawlngeitu pawl sin asiloah a herh ahcun palik sinah zalong tein nan chimh khawh hna.