1, 2. (a) Tuchan tiang Jesuh zultu hna cu zei phunglam nih dah lam a hruai hna? (b) A kan ralchanhtu hna nih kanmah tei awkah zeitindah an i zuam, a phichuak cu zeidah a si?

 JUDAH miphun lakah nawl a ngei bikmi biaceihtu Pilate hmai a dir lioah Jesuh nih tuchan tiang a zultu pawl lam a hruaimi phunglam pakhat kha a chim. Hitin a ti: “Kei ka pennak cu hi vawlei ta hi a si lo; ka pennak cu hi vawlei ta hi rak si sehlaw cu, Judah mi nih an ka tlaih khawh nakhnga lo ka zultu hna hi heh tiah an cawl ve hnga. Kei ka pennak cu hi vawlei ta hi a si lo.” (Johan 18:36) Pilate nih Jesuh cu a thah, asinain teinak an hmuhmi cu chikkhat lawng a si. Zeicatiah Jesuh cu a thoṭhan. A ṭhawngmi Rom Empire i uktu hna nih Khrih zultu hna kha hrawh awkah an i zuam nain an hlawh a tling lo. Mah lio caan ah Khrihfa hna nih Pennak kong kha khuazakip ah an rak phanhter.—Kol. 1:23.

² 1914 ah Pennak dirh a si hnuah a ṭhawng bikmi nawlngeitu cheukhat nih Pathian miphun kha an ci hmih awkah an i zuam. Asinain ahohmanh an hlawh a tling lo. Cozah le nainganzi bu tampi nih buaibainak a chuah tikah an sin ṭan awkah an kan forh. Asinain an kan ṭhencheumi cu a hlawh a tling lo. Tuchan ah Pathian Pennak tang i a ummi hna cu ram kip ah ti awk in kan um cang. Asinain vawleicung pumpi unau rual in lungkhat tein kan um i nainganzi buainak ah khoikalei hmanhah kan ṭang lo. Kan lungrualnak nih Pathian Pennak nih a uk cang ti le Siangpahrang Jesuh Khrih nih a mi hna kha lam a hruai hna, a thenh hna i a kilven hna ti kha a langhter. Jesuh nih cutin a tuahning le ‘vawlei ta si lo’ awk kan i zuam lioah upadi leiin teinak a kan pekmi a kong cheukhat kha i ruah hna u sih. Mah nih kan zumhnak a fehter lai.—Johan 17:14.

3, 4. (a) Pennak dirh a si tikah zei thil dah a cang? (b) Pathian miphun nih khoikalei hmanh ṭanlonak kong kha ṭha tein an rak hngalthiam maw? Fianter.

³ Pennak dirh a si tikah van ah raldohnak a um i Satan cu vawlei ah thlak a si. (Biathlam 12:7-10, 12 rel.) Vawlei zongah raldohnak a um i mah nih Pathian miphun hna i an zumhfehnak kha a hneksak. Pathian miphun cu Jesuh i zohchunh awk le vawlei ta si lo awkah bia an khiak. Asinain a  hmasa ahcun nainganzi kongkau ah zeitluk tiangin dah i teltum lo awk a si ti kha ṭha tein an rak hngal lo.

⁴ Tahchunhnak ah, 1904 ah chuahmi Kum Thongkhat Deika cauk, a a uk ruknak nih Khrihfa hna kha raltuknak ah i tel lo awkah a forh hna. Asinain Khrihfa pakhat cu hramhram in ralkap tlakter a si ahcun raltuk a hau lomi rian pakhatkhat ṭuannak nawl hmuh awkah aa zuam awk a si, a hlawh a tlin lo i raltuknak hmun ah kalter a si ahcun mi thah lo awkah aa ralrin awk a si tiah mah cauk nih a ti. Mah lio caan i thil sining kong kha 1905 ah tipil a ingmi Britain ah a ummi Herbert Senior nih hitin a chim: “Raltuk a hau lomi rian ṭuan awkah ralkap tlak cu a ṭha lai maw, ṭha lo timi kongah unau pawl lakah lungtuainak tampi a um i a fiangmi lamhruainak zong a um lo.”

5. 1915, September 1, Vennak Innsang nih kan hngalhthiamning kha zeitindah a hun thenh?

⁵ Asinain 1915, September 1, Vennak Innsang nih mah kong kan hngalhthiamning kha a hun thenh. Baibal in Hlathlainak timi cauk nih a fiantermi he aa tlaiin hitin a ti: “Raltuk a hau lomi rian ṭuan awkah ralkap tlak cu Khrihfa phunglam buar a si hnga lo maw timi hi ruah awk ngai a si.” Asinain Khrihfa pakhat cu ralkap thilthuam i hruk le ralkap tlak a duh lo caah meithal in kan in kah lai tiah tlerhkhonh a si ah tah zeitin? Mah capar nih hitin a ti: “Daihnak Bawi cung zumhawktlak in kan um ca le a nawl ngaih kan duh caah kah kan simi maw a ṭha deuh? Asiloah Vancung Siangpahrang cawnpiaknak kha dinhdorh in vawlei siangpahrang hna ca i rian kan ṭuan lio le kan bawmh hna lioah kah kan simi dah? Mah thihnak pahnih lakah a hmasa deuh a simi, Vancung Siangpahrang cung zumhfek tein um ruangah thih kha kan duh deuh lai.” Mah capar nih cutin a forh ko hna nain hitin a ti: “Cutin nan tuah lai tiah kan in hnekmi hna cu a si lo. Ruahnak kan in cheuhmi hna tu a si.”

6. Unaupa Herbert Senior kong in zeidah naa cawn khawh?

⁶ Unau cheukhat nih mah kong kha fiang tein an hngalhthiam i an ton laimi thil caah timhcia tein an um. A cunglei ah a kong chimmi Herbert Senior nih hitin a chim: “Ka caah meithal kuan hna kha tilawng in ṭhumh [raltuk a hau lomi rian] le kah awkah meithal chung i rawn cu aa dannak a um lo.” (Luka 16:10) Unaupa Senior cu a zumhnak ruangah ralkap tlak a duh lo caah thong ah an thlak. Amah le a dang unau 4 cu an zumhnak ruangah thong a tla vemi, biaknak dang i mi hna he Britain i Richmond thong ah an thlakṭi hna, an dihlak ah pa 16 an si. Voikhat cu Herbert le amah he thong a tlaṭimi cheukhat kha France i raltuknak hmun ah a thli tein an kuat hna. Cuka ah meithal in kah in thah awkah an timh hna. Meithal in a kaptu hna hmaiah artlang in an dirter hna nain an kap ṭhan hna lo. Kum hra chung thong tlak ding tuin dantatnak kha an ṭhumhpiak ṭhan hna.

7. Vawlei Ralpi IInak aa thawk tikah Pathian miphun nih zeidah an hun hngalhthiam?

 ⁷ Vawlei Ralpi IInak aa thawk tikah Jehovah miphun nih khoikalei hmanh ṭan lo timi cu zeidah a si ti le Jesuh keneh zulh awkah zeidah tuah a herh ti kha an hun hngalhthiam chin. (Matt. 26:51-53; Johan 17:14-16; 1 Pit. 2:21) Tahchunhnak ah, 1939, November 1, Vennak Innsang ah “Khoikalei hmanh Ṭanlonak” timi a biapi tukmi capar a um i hitin a ti: “Atu ah Jehovah he biakamnak a tuahmi miphun lam a hruaimi phunglam cu miphun pakhat le pakhat i tuknak ah khoikalei hmanh ṭan lo ding timi kha a si.” Mah capar he aa tlaiin a hnuah New York, Brooklyn i zungpi ah a ṭuanmi Simon Kraker nih hitin a chim: “Pathian miphun cu raltuknak lak hmanhah mikip he rem tein um ding a si ti kha ka hun hngalhthiam.” Mah thlarau rawl cu a caan hmaante ah pekmi a si. Mah nih Pathian miphun kha Pennak cungah zumhfek tein an umnak, fakpi in doh an si laimi caah a timhtuah hna.

8, 9. Lamkaltu Johan chimchungbia cu zeitindah a tlin?

⁸ 1914 ah Pennak dirh a si hnuah limkeng a simi Satan Khuachia nih Pathian Pennak a ṭanpimi hna kha hrawh dih awkah a kaa in langhternak tilian a chuahter lai tiah lamkaltu  Johan nih a chimchung. b (Biathlam 12:9, 15 rel.) Johan chimchungmi cu zeitindah a tlin? 1920 hnuin Pathian miphun cu fakpi in dohnak an tong. Vawlei ralpi pahnihnak lioah Chaklei America ah a ummi unau tampi bantukin Unaupa Kraker zong Pathian Pennak cung zumhfek tein a um caah thong a tla ve. Ralpi chungah United States ah zumhnak ruang i raltuk an duh lo caah thong a tlami cheu thum cheu hnih leng cu Jehovah Tehte an si.

⁹ Khuachia le a mi hna nih Pennak tangah a ummi hna kha khoika i a ummi an si hmanhah an zumhfehnak hrawh awkah an i zuam. Africa, Europe le United States ah annih cu biaceihnak zung hna le aamahkhaan in luatter awk an si le si lo bia a chattu hna hmaiah chuahpi an si. Khoikalei hmanh ṭan lo ding timi a fekmi an biakhiahnak ruangah thong an thlak hna, fakpi in an ṭhuat hna i a cheu cu pum tlamtling lo ah an i cang. Germany ah Pathian miphun cu Hitler upatnak pek le raltuknak ah i tel kha an duh lo caah fakpi in hrem an si. Nazi chan ah unau 6,000 hrawng cu thong an tla i German le German a si lomi Jehovah Tehte 1,600 leng cu hremtu hna kut in an thi. Asinain Khuachia nih Pathian miphun kha a zungzal in cun harnak a pe kho hna lo.—Mar. 8:34, 35.

10. “Vawlei” nih zeidah a aiawh, mah nih Pathian miphun kha zeitindah a bawmh hna?

¹⁰ Lamkaltu Johan ṭialmi chimchungbia nih a tlari deuhmi nawlngeitu hna a aiawhmi “vawlei” nih hremnak “tilian” kha a dolh lai i Pathian miphun kha a bawmh hna lai tiah a ti. Mah cu zeitindah a tlin? Vawlei Ralpi IInak hnuah, Messiah Pennak zumhfek tein a ṭanpimi hna kha “vawlei” nih a bawmh lengmang hna. (Biathlam 12:16 rel.) Tahchunhnak ah, Jehovah Tehte Hna nih ralkap tlak alnak nawl le ram in tuahmi phungphai pawl tuah loin umnak nawl an ngeihmi kha nawl a ngeimi biaceihnak zung tampi nih an kilven. Pakhatnak ah, Jehovah nih a miphun kha ralkap tlaknak kong he aa tlaiin teinak a pekmi hna a kong cheukhat kha i ruah hna u sih.—Salm 68:20.

11, 12. Unaupa Sikarela le Thlimenos nih zeidah an ton, a phichuak cu zeidah a si?

¹¹ United States. Anthony Sikarela cu Jehovah Tehte chungkhar ah a ṭhangmi a si i unau paruk an si. Kum 15 a si ah tipil a ing. Kum 21 a si ah ralkap a pumtu phu sinah biaknaklei rianṭuantu tiin min aa pe. Kum hnih a rauh hnu, 1950 ah zumhnak ruangah ralkap tlak a altu tiin min thlen aa tim. Mah kha Dothlatnak Bu (FBI) nih an cohlan nain Biaceihnak Zung nih a cohlang lo. Biaceihnak zung nih mah kong kha voi tampi a ceih hnuah U.S. Biaceihnak Zungpi nih a ceih ve. Zungpi nih a niam deuhmi zung biachahnak kha a cohlang lo i Unaupa Sikarela kha teinak a pek. Mah  biachahnak cu United States i an zumhnak ruangah ralkap tlak a duh lomi midang ca zongah zohchunh awk a si.

¹² Greece. 1983 ah Yakovos Thlimenos cu ralkap thilthuam hruk a duh lo caah nawl a ngai lo tiin sual an phawt i thong an thlak. A chuah hnuah tangka cazin tlaitu in rian a sawk nain sualnak a tuahtu min cazin ah a um caah rian an pe duh lo. Mah kong kha biaceihnak zung ah a chuahpi nain Greek biaceihnak zung hna ah a sung, cucaah Minung Zalonnak kong Europe Biaceihnak Zung (ECHR) ah a chuahpi. Kum 2000 ah ECHR i biaceihtu 17 in dirhmi Zungpi nih teinak a pek, mah nih thleidan in pehtlaihnak a ralchanh kha a langhter. Mah biachahnak an tuah hlanah Greece ah unau 3,500 leng cu khoikalei hmanh an ṭan lo ruang i thong an tlak caah misual cazin ah an um. Asinain mah biachahnak an tuah hnuah mah unau pawl kha misual cazin in hloh awkah Greece cozah nih nawl a chuah. Mah lengah a hmasa kum tlawmpal lioah Greek mi dihlak kha ralkap he aa pehtlai lomi rian i thim khawhnak nawl a pemi nawlbia chuah a rak si, mah kha Greece Phunghrampi an remh tikah an fehter ṭhan.

13, 14. Unaupa Stefanov le Bayatyan kong in zeidah kan i cawn khawh?

¹³ Bulgaria. 1994 ah kum 19 a simi Ivilo Stefanov cu ralkap ah hramhram in an tlakter. Asinain a duh lo i ralkap kut tangah a ummi raltuk a hau lomi rian ṭuan zong kha a al. Cucaah thla 18 chung thong thlak awkah bia an chah, mah tikah zumhnak ruangah ralkap tlak alnak nawl a ngeihmi kha hmangin a zu a khaan. A donghnak ah a kong cu ECHR ah a phan. ECHR nih a kong an ceihpiak hlan, 2001 ah cozah nih Unaupa Stefanov duhnak kha a cohlan. Bulgaria cozah nih Unaupa Stefanov lawng si loin ralkap he aa pehtlai lomi rian ṭuan a duhmi Bulgaria rammi dihlak zong kha luatnak a pek hna. c

¹⁴ Armenia. Vahan Bayatyan cu 2001 ah ralkap tlak awkah a kum a hung tling. d A zumhnak ruangah ralkap tlak a duh lo caah an ram chung i biaceihnak zung hna ah a zu a khaan nain a sung. 2002, September ah kum hnih le a cheu chung thong thlak dingin biachah a si nain thla hra le a cheu ah a luat ṭhan. Mah caan chungah ECHR ah a zu a khaan i bia an ceihpiak. Asinain 2009, October 27 ah ECHR nih bia a chah i teinak a pe lo. Mah biachahnak cu mah thil a tong vemi Armenia i unau pawl caah sunghnak taktak si dawh a si. Asinain ECHR i Zungpi nih mah biachahnak kha a tuaktan ṭhan. 2011, July 7 ah Unaupa Bayatyan kha teinak a pek. Mah cu an biaknak zumhnak ruangah ralkap tlak a duh lomi hna kha zalong tein ruahnak, zumhnak le biaknak nawl an ngeihmi tinvo in huhphenh awk an si tiah ECHR nih a voikhatnak a cohlanmi a si. Mah biachahnak nih Jehovah  Tehte Hna lawng si loin Europe Council ah aa telmi ram hna ah a ummi mi tampi i an tinvo zong kha a kilven. e

15. Jehovah miphun nih zeicah ram in tuahmi phungphai ah i tel kha an al?

¹⁵ Jehovah miphun nih ralkap tlak an al lawng si loin ram in tuahmi phungphai ah i tel kha an alnak thawng zongin Messiah Pennak cungah zumhfek tein an um. A hleiin Vawlei Ralpi IInak aa thawk hnuin miphun ṭanhnak cu vawleicung pumpi ah a karh. Ram tampi ah rammi hna kha biakamnak chimnak, ram hla saknak le alan hmai kunnak thawngin an ram cungah zumhawktlak tein an um langhter awkah an fial hna.  Asinain kannih cu Jehovah lawng kha lungthin dihlak in kan biak. (Ex. 20:4, 5) Cucaah hremnak tilian kan tong. Asinain mah dohnak cheukhat kha dolh awkah Jehovah nih “vawlei” a hman ṭhan. Mah kongah Jehovah nih Khrih hmangin a kan pekmi cinken awk tlak teinak cheukhat hi ruathmanh.—Salm 3:8.

16, 17. Lillian le William Gobitas nih zeidah an ton, an kong in zeidah naa cawn khawh?

¹⁶ United States. 1940 ah U.S. Biaceihnak Zungpi nih Minersville Sianginn Pawngkam le Gobitis timi kong kha bia a ceih. Mah tikah biaceihtu 8 nih teinak an pe hna lo i 1 lawng nih teinak a pek hna caah Jehovah Tehte Hna cu an sung. Kum 12 a simi Lillian Gobitas f le kum 10 a simi a naupa William cu Jehovah cungah zumhfek tein um an duh caah alan hmaiah an kun lo i biakamnak kha an chim lo. Mah ruangah sianginn in an chuah hna. An kong kha Biaceihnak Zungpi ah an chuahpi tikah sianginn nih an tuahmi cu phunghrampi he aa tlak, zeicahtiah mah cu “miphun lungrualnak” caah bawmtu a si tiah bia a chah. Mah biachahnak nih hremnak mei a alhter. Jehovah Tehte ngakchia tampi cu sianginn in chuah an si, upa pawl cu an rian in phuah an si i unau tampi cu mibu dohnak an tong. Cauk pakhat (The Lustre of Our Country) nih “1941 in 1943 tiang Jehovah Tehte Hna hrem an simi cu kumzabu pakulnak chungah America ah a ummi a fak bikmi biaknaklei ralchanhnak a si” tiah a ti.

¹⁷ Pathian ral hna nih teinak an hmuhmi cu chikkhat lawng a si. 1943 ah Biaceihnak Zungpi nih Gobitis kong he aa lomi a dang a kong pakhat kha bia a ceih. Mah cu Nitlak Virginia Fimcawnnak Phu le Barnette timi a si. Tutan cu Biaceihnak Zungpi nih Jehovah Tehte Hna kha teinak a pek hna. Mah cu U.S. tuanbia ah Biaceihnak Zungpi nih caan tawite chungah a biachahnak a thlenmi a voikhatnak a si. Mah biachahnak an tuah hnuah United States i Jehovah miphun langhngan in hrem an simi cu a tlawm deuh ngai. Mah lengah United States rammi dihlak i an tinvo zong fehter chin a si.

18, 19. Pablo Barros nih inkhawh awkah zeinih a ka bawmh tiah dah a chim, Jehovah salle dang nih zeitindah a nawl an i cawn khawh?

¹⁸ Argentina. Kum riat a simi Pablo le kum sarih a simi Hugo Barros cu alan thlainak puai ah an i tel duh lo caah 1976 ah sianginn in chuah an si. Voikhat cu sianginn uktu nu nih Pablo kha fakpi in a nam i a lu ah a bengh. Mah lengah sianginn ṭin hnuah an pahnih in suimilam pakhat chung a umter hna i mah puai ah i tel awkah a hnek hna. An tonmi harnak he aa tlaiin Pablo nih hitin a chim: “Jehovah bawmhnak loin cun ka zumhfehnak hrawh awk hneknak kha ka ing kho hnga lo.”

¹⁹ Mah kong kha biaceihnak zung ah an chuahpi tikah biaceihtu nih Pablo le Hugo kha sianginn in chuah ding timi sianginn biakhiahmi kha a hna a tla. Asinain Argentina Biaceihnak Zungpi ah mah kong kha a zu an khaan. 1979 ah mah Zungpi nih a niam deuhmi biaceihnak zung biachahnak kha a hna a tla lo i hitin a ti: “Mah dantatnak [sianginn in chuahnak] cu phunghrampi i cacawnnak nawl (Ṭhen 14)  le a hrampi fimnak cawnter ding timi cozah rian (Ṭhen 5) he aa ralkah.” Mah teinak in Jehovah Tehte ngakchia 1,000 hrawng cu ṭhatnak an hmu. Cheukhat cu sianginn in chuah an si ṭhan lo i Pablo le Hugo bantuk a dang tu cu sianginn kainak nawl an hmu ṭhan.

20, 21. Roel le Emily Embralinag kong nih zeitindah na zumhnak a fehter?

²⁰ Philippines. 1990 ah kum 9 a simi Roel Embralinag le kum 10 a simi a unu Emily cu a dang Jehovah Tehte siangngakchia 66 hrawng he alan hmai an kun lo caah sianginn in chuah an si. Roel le Emily i an pa Leonardo nih sianginn nawlngeitu hna sinah mah kong kha ṭha tein a chimh hna nain a hlawh a tling lo. Thil sining cu a chiat chin caah Leonardo nih Biaceihnak Zungpi ah nawlnak ca a ṭial. Anih cu tangka a ngei lo i sihni zong a hlang kho lo. Jehovah lamhruainak hmuh awkah an chungkhar ningin fakpi in thla an cam. Mah caan chungah ngakchia pawl cu nihsawhnak le serhsatnak an tong. Leonardo cu upadi leiah  hmuhtonnak a ngeih lo caah teinak ka hmu kho lai lo tiah a ruah.

²¹ Asinain thil sining cu aa thleng i Leonardo te chungkhar kha sihni Felino Ganal nih a bawmh hna, anih cu an ram i a min a thangmi nawlbia chuahnak phu ah a rak ṭuan balmi a si. Mah biaceihnak caan chungah Ganal cu a rian in a chuak i Jehovah Tehte a hung si. Mah kong kha Biaceihnak Zungpi nih bia a ceih tikah unau pawl kha teinak a pek hna i sianginn in chuah ding nawlpekmi kha a hrawh. Pathian miphun an zumhfehnak hrawh aa zuammi hna cu an sung ṭhan.

22, 23. (a) Zeicah cinken awk tlak upadi lei teinak tampi kan hmuh? (b) Daihnak a ummi vawleicung pumpi unau rual nih zeidah a langhter?

²² Jehovah miphun nih zeicah cinken awk tlak upadi lei teinak kan hmuh lengmang? Kannih cu nainganzi huham tang zongah kan um fawn lo. Asinain ram khat hnu ram khat ah, biaceihnak zung pakhat hnu pakhat ah a dingmi biaceihtu hna nih fakpi in a kan dotu hna sinin an kan huhphenh. Cuticun phunghrampi sernak ah zohchunh awk an chiah. Mah teinak hna hmuh awkah Khrih nih a kan bawmh ti cu a fiang ko. (Biathlam 6:2 rel.) Cu bantuk upadi lei dohnak ah zeicah kan i tel? Kan i tinhmi cu upadi thlen kha a si lo. Dawnkhantu thil um loin Siangpahrang Jesuh Khrih rian kan ṭuan khawh zungzal nakhnga caah a si.—Lam. 4:29.

²³ Nainganzi buaibainak ruangah aa ṭhencheumi le huatnak in a khatmi hi vawlei ah a zultu hna nih khoikalei hmanh ṭan lo awk an i zuamnak kha Siangpahrang Jesuh Khrih nih thluachuah a pek. Satan nih kan lungrualnak hrawh awk le tei awkah aa zuammi cu a hlawh a tling lo. Pennak nih ‘ral doh aa tim’ lomi mi tampi kha a pumh hna. Daihnak a ummi vawleicung pumpi unau rual a ummi thengte hi khuaruahhar tuk a si, mah nih Pathian Pennak nih a uk cang ti kha fiang tein a langhter.—Isa. 2:4.