Ka nu le ka pa cu an i ṭhitum hlan 1920 hnuah Jehovah kong kha an rak cawng. Kei cu 1939 kum hramthawk lei ah ka chuak. Ka ngakchiat lioah England ah kan rak um i ka nu le ka pa he pumhnak ah kan rak kalṭi tawn, cun a hnuah Theocratic Rianṭuannak Sianginn ah ka hun i tel ve. Atu tiang hmasa bik phung ka rak chim ni kha kaa cinken rih. Kuang pakhat cungah ka dir caah pulpit cungin mi pawl kha ka hmuh khawh hna. Kum ruk lawng ka rak si caah aa pummi upa pawl ka hmuh hna tikah ka thin a phang tuk.

Ka pa nih phungchimnak caah catlap cungah chim ningcang kha a ka ṭialpiak. A hmasa bik keimah lawngin innkhat hnu innkhat phung ka chim lioah kum riat ka rak si. Inn-ngeitu nih ka catlap kha a rel i “Pathian cu Zumhawktlak a Si” timi ka cauk a cohlan tikah ka rak i nuam tuk. Cucaah mah kong kha ka pa chimh dingin ka rak tli. Phungchimnak rian le pumhnak nih lawmhnak a ka hmuhter i caan tling in Jehovah rian ṭuan duhnak lungthin ngeih awk zongah a ka bawmh.

Ka pa nih Vennak Innsang thla fatin a ka lakpiak hnuin Baibal biatak nih ka lung a ka suk chinchin. Mah mekazin a phanh le cangka lungtho tein ka rel dih. Mah tikah Jehovah ka zumhnak cu a fek chin i a sinah pumpeknak ka rak tuah.

1950 ah kan chungkhar ningin New York ah tuahmi “Theocracy Ṭhanchonak” timi civui ah kan rak i pum. August 3, Nili ni ca i a biatlangpi cu “Missionary Ni” ti a si. Mah ni ah, a hnuah Uktu Bu ah a ṭuanmi Unaupa Carey Barber nih tipil phungchimnak a pek. A phungchimnak  a dih hnuah unaupa nih tipil a ing dingmi unau pawl kha biahalnak pahnih a kan hal tikah ka dir i “aw” tiah ka ti. Mah lioah kum 11 lawng ka si nain a biapimi kehlan ka hlan khawh ti kha ka hngalh. Asinain ti lio ka thiam lo caah ti chung i kal kha ka ṭih. Cucaah ka pate nih tipil innak lei ah a ka kalpi i a ṭha dih ko lai tiah a ka ti. Tipil an ka pekmi cu a ran tuk caah ka ke nih ti lionak tidil i a tawne hmanh a tawng manh lo tiah ka ruah. Unaupa pawl nih ka kut in an ka tlaih, pakhat nih tipil a ka pek i a dang pakhat nih ti lionak in a ka cawi. Mah a biapi tukmi ni thawkin Jehovah nih ka lam kha a tluanter peng.

Siangsangruun ka dih tikah hmaikal ṭuan ka duh ko nain ka sayate nih sianghleiruun kai awkah tha an ka pek. An ka hnek tuk caah sianghleiruun tu ka rak kai; asinain a rauhhlan ah ca kan cawn pah in biatak cungah zumhfek tein um cu a si kho lo ti ka hun hngalh caah sianginn in chuah awkah bia ka rak khiah. Mah kong he aa tlaiin Jehovah sinah thla ka cam i sianginn kumkhatnak ka dih lai ah upatnak tein sianginn chuahnak ca kha ka rak ṭial. Jehovah kha lungthin dihlak in kaa bochan i hmaikal rian kha ka hun thawk colh.

1957, July ah Wellingborough ah caantling rian ṭuan kha ka rak thawk. London Bethel ah keimah he hmaikal rian a ṭuanṭi kho dingmi hmuhtonnak a ngeimi unaupa ka rak hal hna. Unaupa Bert Vaisey nih thil tampi a ka cawnpiak. Anih cu aa zuam tukmi a si i phungchimnak caah cazin ṭha ngeih ding zongin a ka bawmh. Kan Khrihfabu ah kum upa unaunu paruk, Unaupa Vaisey le keimah kan si. Pumhnak dihlak i telnak le i timhtuahnak nih ka zumhnak langhter awk le Jehovah cung i ka zumhnak fehter awkah tinvo sung tampi a ka pek.

Ralkap tlak ka duh lo ruangah caan tawite chung thongthlak ka rak si, mah hnuah special hmaikal unaunu Barbara he kan rak i tong. 1959 ah kan i um i kan pahnih in rian a kan peknak hmun paohah kal kan duh. A hmasa ah England nitlak chaklei, Lancashire ah kan rak ṭuan. Cun 1961, January ah London Bethel ah tuahmi thlakhat a raumi Pennak Rianṭuannak Tinṭan ah kai dingin sawm ka rak si. Mah tinṭan a dih tikah khualtlawng rianṭuantu in rian pek ka si caah ka khuaruah a rak har tuk. Zarhhnih chung Birmingham khua ah hmuhtonak a ngeimi peng zohkhenhtu unaupa nih a ka cawnpiak, mah ah Barbara zong aa tel ve. Mah hnuah rian pek kan sinak Lancashire le Cheshire ah kan rak kal.

1962, August ah rian in khunh kan lak kar ah zung ṭengnge in cakuat kan hmuh. Mah cu Gilead Tinṭan kainak form cakuat a si. Mah kong he aa tlaiin thla kan cam hnuah Barbara he form kan phih i zung ṭengnge nih an kan hal bantukin khulrang in kan kuat hna. Thla nga a rauh hnuah New York, Brooklyn ah tuahmi thla hra a raumi voi 38nak, Gilead Tinṭan kai dingin kan rak kal.

Gilead Tinṭan ah Baibal le Jehovah a bupi  kong lawng si loin vawleicung pumpi unau pawl kong zong a kan cawnpiak. Cun kum 25 deng kan si tiang tinṭan kan kaiṭimi unau pawl sin zongin tampi kan cawn. A kan cawnpiaktu a si vemi Unaupa Fred Rusk he nifatin rianṭuanṭi khawhnak caanṭha ka hmu. Zohchunhawk ṭha pakhat cu mah unaupa nih a hmaan ning tein ruahnak kan cheuh hna a hau timi kong le mah ruahnak cheuhnak cu Baibal cungah hram aa bunhmi a si a hau timi kong kha a hleiin a chim. Tinṭan a kan petu cu unaupa Nathan Knorr, Frederick Franz le Karl Klein ti bantuk hmuhtonnak a ngeimi unaupa pawl an si. Cun 1914 in 1919 lio i harnak caan lioah Jehovah nih a miphun kha zeitindah a bawmh hna timi kong a kan chimtu aa toidormi Unaupa A.  H.  Macmillan sin zongin tampi kan cawn.

Tinṭan kan dih tikah Unaupa Knorr nih Barbara le keimah kha Africa, Burundi ah rian pek nan si tiah a kan chimh. Mah caan lioah Burundi ah thawngthanhtu pa zeizat dah an um ti kha hngalh kan duh caah Bethel library ah an chiahmi Yearbook ah khulrang in kan rak kawl. Asinain khuaruahhar awk ngai a simi cu mah ram he aa tlaimi kong kha khoika hmanhah kan hmu lo. Kan kalnak ding hmun cu phungchim rian ṭuan rih lonak hmun a si, cuticun a kong tlawmpal lawng kan hngalhmi Africa ah kan rak kal. Kan lung a cawlcang tuk ko nain lungtak tein thlacamnak nih lungdaihnak ngeih awkah a kan bawmh.

Rian thar kan ṭuannak hmun cu khua caan, nunphung le holh i telin hlan i kan umnak hmun he aa dang tuk. Atu cu France holh kha kan cawn a hau. Umnak inn zong kha kawl a hau. Mah kan phanh in nihnih hnuah Gilead tinṭan kan kaiṭimi Harry Arnott cu rian pek a sinak Zambia a kal lei ah a kan tlawng pah. Hmasa bik kan umnak inn kan kawl lioah mah unaupa nih a kan bawmh. A rauhhlan ah Jehovah Tehte Hna kong a hngal lomi kan umnak hmun i nawlngeitu hna ralchanhnak kan hun tong. Kan rian nuam tein kan hun ṭuan tikah nawlngeitu hna nih rian ṭuannak permit um loin kan hmun ah nan um kho lo tiah thawng an kan thanh. Ngaihchia awk ngai a simi cu mah ram kha kan chuahtak i Uganda ah kan rak kal.

Uganda ah visa loin kan kal caah kan thin  a phang ko nain Jehovah kha kan i bochan. Uganda i a herh deuhnak hmun ah rian a ṭuanmi Canada unaupa pakhat nih kan sining kong he aa tlaiin zung bawipa kha a chimh caah permit nan hmuh hlan mah ram ah thla tlawmpal chung um khawh a si tiah a kan ti. Jehovah nih a kan bawmh kha mah thil sining nih a langhter.

Uganda i thil sining cu Burundi i thil sining he cun aa dang tuk. Uganda ah phungchim rian cu thawk a si cang nain mah ram chungah Jehovah Tehte 28 lawng an um. Lohmun ah Mirang holh a hmangmi tampi kan hmuh hna. Asinain a rauhhlan ah Baibal kong hngalh a duhmi hna an ṭhancho nakhnga bawmh awkah a tlawm bik ah an holh pakhat tal cu kan cawn a hau ti kha kan hun hngalh. Kampala hmun ah phung kan hun chim tikah mi tampi nih Luganda holh an hmanmi kan hmuh, cucaah mah holh kha cawn dingin biakhiahnak kan tuah. Mah holh thiam awkah kum tampi chung a caan kan pek ko nain mah holh nih hmualngei tein phungchim rian ṭuan khawh awkah a kan bawmh ti kha kan hngalh. Cun Baibal kan cawnpiakmi hna i thlaraulei an herhbaunak zong kha kan hun hngalhthiam deuh. Baibal a cawngmi hna nih an cungah zawnruahnak kan ngeihmi an hmuh tikah an cawnmi kong he aa tlaiin an intuarnak kong kha an kan chimh.

Mi pawl biatak kong cawn awkah kan bawmh hna tikah kan i lawm. Asinain mah ram ah khual tlawng rian ṭuantu in rian pek kan si tikah kan i lawm chinchin. Kenya zung ṭengnge lamhruainak tangah special hmaikal an herh biknak hmun kawl dingin ram pumpi ah “khual kan tlawng.” Cutin khual kan tlawn tikah hlanah Jehovah Tehte Hna he aa tong bal lomi hna nih kan cungah voi tampi khual dawtnak an langhter. An kan conglawmh i kan caah rawl hmanh an kan timhtuahpiak.

A dang khual ka tlawnnak hmun pakhat cu Kampala in Kenyan ram, Mombasa ah nihnih chung tlanglawng in ka kal, cun India Rilipi i tikulh pakhat a simi Seychelles ah tilawng in ka rak kal. 1965 in 1972 tiang Seychelles ka tlawn fatin Barbara nih a ka zulh. A hramthawk ah cun thawngthanhtu pahnih lawng an rak um, asinain phu pakhat in an hung karh i a hnuah Khrihfabu ah a hun i cang. Cun Eritrea, Ethiopia le Sudan ah a ummi unau pawl zong kha ka tlawng hna.

Ralkap nih cozah an uk hnuah Uganda i ramkhel lei sining cu aa thleng. Ṭih a nung ngaimi mah kum hna cu a har tuk i “Siangpahrang ta a simi cu Siangpahrang cu va pe ko u” timi ningin cozah nawlngaih ding timi Baibal nawlbia zulh cu ka caah a ṭha bik ti kha a kan cawnpiak. (Mar. 12:17) Cucaah Uganda ah a ummi ramdangmi vialte cu mahle umnak he aa naih biknak palik zung ah cazin pek dingin hal kan si. Cucaah mah ningin kan rak tuah colh. Ni tlawmpal hnuah mawṭaw in Kampala lei kan kal lioah palik pawl nih keimah le a dang missionary unaupa pakhat kha an kan dirter. Kan thin a rak phang tuk. Mingiatu nan si tiah sual an kan puh i palik zungpi ah an kan kalpi, mah tikah dai tein phung a chimmi missionary kan si kha kan chimh hna. Palik zung ah cazin kan pek cang tiah kan chimh ko hna nain kan chimmi kha an ngai duh lo. An kan tlaih i missionary inn he a naih biknak palik zungah an kan kalpi. A hmasa ah cazin kan rak pekmi palik zung bawi nih a kan hngalh caah kan i nuam tuk, mah palik pa nih a kan chuahter.

 Mah lioah cun ralkap pawl nih lam an kan kham tawn, a hleiin zu a rimi ralkap pawl nih an kan kham. Mah tikah thla kan cam i lungdaihnak kan hmu, cun him tein kan kal kho lengmang. Ngaihchiat awk ngai a simi cu 1973 ah ramdang missionary vialte cu Uganda in chuah dih dingin nawl an chuah.

Cucaah Nitlaklei Africa, Côte d’Ivoire ah rian thar pek kan si. Mah cu kan caah thlennak nganpi a si. Nunphung thar kha kan cawn ṭhan a hau i France holh zong kha kan cawn ṭhan a hau. Cun missionary in kan umnak ram i hnulei sining he aa tlak ningin nun khawh awkah thlennak zong kan tuah ṭhan a hau. Asinain Jehovah lamhruainak tangah aa toidormi le lungthin ṭha a ngeimi hna nih khulrang in thawngṭha an cohlanmi kha kan hmuh. Jehovah i bochannak nih kan lam a tluantermi kha kan hmuh.

Ruahlopi in Barbara cu cancer zawtnak a ngei. Ka nupi nih a zawtnak aa thlop khawh nakhnga Europe ah voi tampi kan kal, cucaah 1983 ah Africa ah kan rian kha caan sau kan ṭuan kho ti lai lo ti kha kan hun hngalh. Cucaah kan pahnih in kan lung a rak dong tuk.

London Bethel ah rian kan ṭuan lioah Barbara zawtnak cu a zual chin i a hnuah a thi. Bethel chungkhar nih ṭha tein an kan bawmh. Nuva tuahkhat nih thlennak tuah awk le Jehovah kha i bochan peng awkah an ka bawmh. Mah hnuah special hmaikal a ṭuan pah in Bethel ah caan cheu rian a ṭuanmi, Jehovah a daw tukmi unaunu pakhat he kan i tong. 1989 ah Ann he kan i um i mah thawkin London Bethel ah kan ṭuan.

1995 in 2018 tiang vawleicung pumpi zungpi aiawhtu (a hmasa ah zone zohkhenhtu tiah auhmi) in ram 60 deng ka rak tlawn khawh hna caah kaa lawm tuk. Ka tlawnnak hmun kip ah Jehovah nih a miphun pawl kha zei thil a can hmanhah a zohkhenh peng hna ti kha ka hmuh.

2017 ah Africa ah ka rak tlawng ṭhan. Ann kha Burundi ah hmasa bik ka tlawnpi khawh caah kaa lawm tuk, cun mi tampi nih biatak an cohlanmi kan hmuh caah kan khuaruah a har tuk. 1964 lio i innkhat hnu innkhat phung ka rak chimnak lam ah atu cu aa dawh tukmi Bethel a um cang i mah ram ah thawngthanhtu cu 15,500 leng an si.

2018 ah khual ka tlawn dingmi cazin ka hmuh tikah kaa lawm tuk. Kan tlawn dingmi ram lakah pakhat cu Côte d’Ivoire a si. Abidjan khua kan tlawnmi cu ka caah inn lei tlun bantuk a si. Bethel khual tlunnak khaan i kan um lioah telephone cazin ka zoh tikah kan khaan pawng ah a ummi cu Unaupa Sossou a si. Anih cu Abidjan khua ka um lioah khua zohkhenhtu in rian a ṭuanmi a si ti kha kaa ciken. Asinain kaa palh, anih cu a dang Sossou i a fapa tu a rak si.

Jehovah nih a biakam ningin a tlinter peng. Ka tonmi harnak in ka hngalhmi cu Jehovah kan i bochan tikah amah nih kan lam a tluanter ti kha a si. Atu zongah vawlei thar nunnak lei a kan kaltermi a ceu i a dong lomi lam kha zulh peng kan duh.—Ptb. 4:18.