Hmaikal ka hun ṭuan tikah ka ruahnak lengin ka nunnak cu aa thleng. (Efe. 3:20) Zeitindah cutin a si ti kha hngalh nan duh ko lai. A hramthawk in chim ṭhan ka duh.

Kei cu 1939, Germany ram, Berlin ah ka chuak. Mah cu Vawlei Ralpi IInak aa thawk hnu thla tlawmpal ah a si. Ralpi a dih lai 1945 ah Berlin ah vanlawng in bomb tampi an thlak. Voikhat cu bomb an thlak caah lam cu a rawk dih, mah lioah ka pa, ka nu le ka naunu he a himnak hmun ah kan zaam. A hnuah ka nu chuahkehnak khua, Erfurt ah kan zaam ṭhan.

Ka nu nih biatak kawl kha a duh. Cucaah mifim mi hna nih an ṭialmi cauk kha a rel i biaknak tampi kha a hlathlai, asinain lungtlinnak a hmu lo. 1948 hrawngah Jehovah Tehte pahnih cu kan inn ah an ra. Ka nu nih innchung ah luh a sawm hna i biahalnak pakhat hnu pakhat a tuah hna. Suimilam pakhat dengmang hrawngah ka nu nih “biatak ka hmuh cang” tiah ka naunu he a kan ti. Mah hnu tlawmpal ah ka nu le ka naunu he Erfurt ah kan i pum.

1950 ah Berlin ah kan kir ṭhan i Berlin-Kreuzberg Khrihfabu he kan i fonh. Cun Berlin i a dang hmun ah kan i ṭhial ṭhan, mah ah Berlin-Tempelhof Khrihfabu he kan i fonh ṭhan. Mah ah ka nu cu tipil a ing, asinain kei cu tipil in awkah kaa cungcaang. Zeicah?

Ka ningzah a pan tuk caah Jehovah rian tam deuh in ṭuan awkah kaa harh tuk. Phungchim cu ka kal ko nain kumhnih chung phung ka chim ngam lo. Ralṭhatnak a langhtermi le Jehovah sin aa pumpe cangmi unau pawl he caan ka hmanṭi tikah thil sining cu aa thleng dih. Cheukhat cu Nazi rianhrang ṭuannak thong asiloah Nichuahlei Germany thong ah thong a rak tla balmi an si. A dang cu tlaih le thongthlaknak an tong kho ko nain Nichuahlei Germany ah a thli tein kan cauk pawl a phormi an si. An nunning nih ka lung a ka suk tuk. Mah unau hna nih Jehovah le unau pawl caah an nunnak le an zalonnak an  hlawt ahcun kei zong ningzahnak tal hi tei khawh awkah kaa zuam ve awk a si tiah ka ruah.

1955 ah tuahmi special phungchimnak campaign ah kaa tel ve. Mah tikah ningzahnak ka ngeihmi kha ka hun tei khawh. Thawng a Thanhtu * catlap ah aa telmi cakuat pakhat ah Unaupa Nathan Knorr nih mah campaign cu bupi nih an tuah balmi lakah a ngan bikmi campaign a si tiah a thanh. Cun thawngthanhtu dihlak nan i tel ahcun “mah thla cu phungchim rianṭuannak ah a sunglawi bikmi thla a si lai” tiah a ti. Mah cu a hmaan taktak. Mah hnu tlawmpal ah Jehovah sinah kaa pumpe i 1956 ah ka pa le ka naunu he tipil kan ing. Asinain a dang a biapi tukmi biakhiahnak pakhat ka tuah a hau.

Kum tampi chung hmaikal ka ṭuan a hau ti kha ka hngalh ko nain kaa cungcaang peng. Hmasa bik ah ram dang ah thil cawknak le zuarnak he aa tlaimi chawlehnak rianṭuan ning kha cawn dingin bia ka khiah. Cun hmaikal rian ka thawk hlanah rian he aa tlaiin hmuhtonnak tam deuh ka ngeih nakhnga rian ṭuan ka duh. Cucaah 1961 ah Hamburg, Germany i a ngan bikmi tilawng dinhnak ah rian ka ṭuan. Rian ka ṭuan deuhdeuh tikah caantling rianṭuan dingin kaa cungcaang deuhdeuh ve. Zeidah ka tuah lai?

Jehovah nih amah rianṭuan cu a biapi bikmi a si ti kha ka hngalhthiam nakhnga dawtnak a ngeimi unau pawl hmangin a ka bawmh caah kaa lawm tuk. Ka hawile tampi cu hmaikal an hung ṭuan i ka caah zohchunh awk ṭha an ka chiahpiak. Mah lengah rianhrang ṭuannak thong in a luatmi Unaupa Erich Mundt nih Jehovah i bochan awkah tha a ka pek. Rianhrang ṭuannak thong ah a ummi unau cheukhat cu anmah le anmah an i bochan caah a hnuah thlaraulei in an hun dernak kong kha a ka chimh. Asinain lungthin dihlak in Jehovah aa bochanmi hna cu zumhfek tein an um i Jehovah bupi a bawm khomi an hung si.

A hnuah Uktu Bu chungtel a simi, Unaupa Martin Poetzinger zong nih unau pawl kha tha a pek zungzal hna. Hitin a ti hna: “Ralṭhatnak cu nan ngeih khawhmi a sunglawi tukmi sining a si.” Mah a chimmi bia kha ṭha tein ka ruah hnuah vawlei lei ka rian in ka chuak i 1963, June thla ah hmaikal ka hun ṭuan. Mah cu ka tuah balmi lakah a ṭha bikmi biakhiahnak a si. Rian thar hmanh ka kawl manh hlan, thla hnih hrawng a rauh ah special hmaikal ṭuan dingin sawm ka si. Kum tlawmpal hrawng a rauh ah Jehovah nih kaa ruahchan lengin thluachuah a ka pek. Voi 44nak Gilead Tinṭan kai dingin sawm ka si.

A hleiin Unaupa Nathan Knorr le Lyman Swingle sinin ka cawnmi a biapi tukmi pakhat cu “na rian ah na lung dong colh hlah” timi a si. A har hmanhah pek kan simi rian kha ṭuan peng dingin ṭha an kan pek. Unaupa Knorr nih hitin a ti: “Zei cungah dah lungthin nan pek lai? Thurhnawmhnak, hmaifa le sifah harnak cungah maw? Asiloah thingkung, pangpar le mi pawl an i nuamhnak cungah dah? Mi kha dawt awkah cawng u.” Nikhat cu Unaupa Swingle nih unau cheukhat cu zeicah fawi tein an lung a dongh timi kong a kan chimh, mah lioah a ngaih a chia tuk i saupi bia a chim kho lo. Mah nih ka lung a ka suk tuk i Khrih asiloah zumhawktlakmi unau pawl an ngaihchiatter lo dingin bia ka khiah.—Matt. 25:40.

Rian pek kan hun si tikah Bethel chungtel cheukhat nih khoika ah dah thlah kan si lai ti kha hngalh an duh. “Congo (Kinshasa)” tiah ka ti hlan cu rianpekmi he aa tlaiin a ṭhatnak kong kha an chim. Asinain ka chimh hna tikah chikkhat an dai hitin an ka ti: “Oh, Congo! Jehovah nih in umpi ko seh.” Mah lioah Congo (Kinshasa) ah raldohnak le i tuk, i thahnak hna a um tiah thawngpang kan theih. Asinain ka cawnmi kha ka philh lo. 1967, September i tinṭan kan dih hnu tlawmpal ah Heinrich Dehnbostel le Claude Lindsay he Congo khualipi ah kan kal.

Kinshasa i kan phanh hnuah thlathum chung France holh kan cawng. Cun hlanah Elisabethville tiah an rak timi Lubumbashi ah kan zuang ṭhan, mah khua cu Congo thlanglei, Zambia ramri pawngah a ummi a si. Khua laifang ah a ummi missionary umnak inn kha kan phan.

Lubumbashi i hmun tam deuh cu phungchim bal lonak hmun a si, cucaah mi pawl nih Pennak kong thawngṭha kha an thei bal lo. Tlawmpal ah Baibal cawn a duhmi tampi kan hmuh hna, cucaah a caan hmanh kan i za lo. Cozah rianṭuantu asiloah palik pawl sin zongah phung kan chim. Mi tampi nih Baibal le phungchim rian kha an upat. Cuka mi hna nih a bikin Swahili holh kha an hman caah Claude Lindsay he Swahili holh kha kan cawng. Mah hnuah Swahili holh a hmangmi Khrihfabu ah rian pek kan si.

Hmuhtonnak ṭha tampi kan ngei nain zuamcawhnak hna zong kan tong. Meithal aa putmi, zu a rimi ralkap asiloah a puarhrangmi palik pawl i sual puhnak zong kha kan tong lengmang. Voikhat cu missionary inn ah pumhnak kan tuah lioah palik pawl cu a phu ningin an rak lut i palik zungah a kan kalpi. Zanlei suimilam pahra tiang a thurhnawmmi zelṭuang ah a kan ṭhutter, mah hnuah a kan thlah ṭhan.

1969 ah khualtlawng rianṭuantu in rian pek ka si. Ka tlawnnak peng ah Africa ah a tam ngaimi nawncek le hramh sangpipi tampi an um. Mah hna lakah ka ke in ka kal i aa hlat ngaimi hmun hna ah ka tlawng hna. Khua pakhat ah cun ka  ihkhun tangah arpi farual an riak ve. Khua a dei hlan in awthangpi in arpi nih a ka ṭhanghmi kha ka philh kho lo. Zanlei sangah unau pawl he meiphu pawngah ṭhu in biatak kong kan i ruahmi zong kha ka philh kho lo.

A dang zuamcawhnak nganpi pakhat cu Jehovah Tehte bantukin aa umtermi an ummi kha a si. Annih cu Kitawala cawlcanghnak ah aa telmi an si. * An lak i cheukhat cu tipil a ing cangmi le Khrihfabu i Khrihfa upa hmanh an si. “Rawl lak i hnawm” bantuk a simi mah mi hna nih zumhfekmi unau pawl kha an hleng kho hna lo. (Judas 12) A hnuah mah mi hna kha Jehovah nih Khrihfabu in a chuah hna. Asinain mi tampi cu biatak chungah an hung lut.

1971 ah Kinshasa zung ṭengnge ah rian pek ka si i ca kuatnak, cauk cahnak le Rianṭuannak Department i rian cheukhat kha ka ṭuan. Bethel ah lam a ṭhatlonak, electric le umkal a harnak ram nganpi pakhat ah rian tlangtlak ning kha ka cawn. A caan ah Khrihfabu ah ca kan kuatmi hna cu thlahnih hrawng a rauh hnu lawngah a phan. Cakuat kha vanlawng in an phorh duh lo tikah tilawng in kan kuat hna. Tilawng cu beda kung [hyacinths] a tam tuk caah zarh tampi a rau rih. Mah zuamcawhnak le a dang buaibainak hna a um ko nain ka rian kha ṭha tein ka ṭuan khawh.

Pengkomh civui caah tangka a za in an ngei lo nain unau pawl nih pengkomh civui tuah awkah an timhtuah ning kha ka hmuh tikah ka khuaruah a har tuk. Pulpit caah ṭuangṭuan nih an sermi chuntlung, vanpang caah hramh sangpipi le ṭhutnak caah mah hramh an tahmi kha an hman. Inn a tungtlang caah rua kha an hman i a cungcih asiloah cabuai caah phaikung tahmi kha an hman. Thirkhenh caah thing hawng kha an tan i an hman. Ka bawm kho hna lo, asinain cu bantukin thil a tuah khomi le fimthiamnak a ngeimi unau pawl kha ka upat tuk hna. Ka dawt tuk hna. Rian thar pek ka si i anmah he kan i ṭhen tikah ka ngai tuk hna.

1974 ah Kenya, Nairobi i zung ṭengnge ah kaa ṭhial. Kenya zung ṭengnge nih kan rianṭuannak an khenkhamnak a pawngkam ram hna i phungchim rianṭuannak kha a bawmh caah ṭuan awk tampi kan ngei. Mah ram hna ah va tlawn dingin rian pek ka si ṭhan, a hleiin Ethiopia ah a si. Cuka i unau hna cu hremnak le harnak tampi an tong. Cheukhat cu a ding loin pehtlaihnak asiloah thongthlaknak le thahnak hmanh an tong. Asinain Jehovah le pakhat le pakhat cungah pehtlaihnak ṭha an ngeih caah zumhawktlak tein an inkhawh.

1980 ah Gail Matheson he kan i um, mah tikah ka nunnak cu a nuam chinchin. Gail cu Canada in a rami a si i keimah he Gilead tinṭan kan rak kaiṭi. Ca kan i kua tawn. Gail cu Bolivia ah missionary rian a ṭuan. Kum 12 hnuah New York ah kan i tong ṭhan i tlawmpal ah Kenya ah kan i um. Gail nih Jehovah duhnak kha a ruah zungzal ca le a ngeihmi ah lungsinak a ngeih caah kaa lawm tuk. Ka caah a sunglawi tukmi bawmtu le ka hawi a si.

1986 ah khualtlawng rianṭuantu in rian pek kan si, mah lioah Zung Ṭengnge Kawmiṭi rian zong ka ṭuan pah. Khualtlawng rianṭuannak ah Kenya zung ṭengnge nih a tlangtlakmi ram tampi zong aa tel.

1992, Asmara (Eritrea) ah pengkomh civui kan timhtuahmi kha kaa cinken rih, mah lioah kan rianṭuannak cu khenkham a si rih lo. Civui tuahnak caah a lenglei nakin a chunglei a chia deuhmi inn pakhat lawng kha kan hmuh. Civui tuah ni ah unau pawl nih mah inn kha aa dawh tukmi Jehovah biaknak hmun ah an remh khawhmi ka hmuh tikah ka khuaruah a har tuk. Unau pawl nih an inn in ṭamhnak thilri kha an rak put hna i aa dawh lonak zawn tete kha an  khuh dih. Aa pummi dihlak 1,279 kan si i kan zapi in kan i nuam tuk.

Khualtlawng rian kan ṭuannak ah thlennak tlawmpal a um, zeicahtiah zarhfate kan i ṭhumhnak inn hna cu an i dang tuk. Voikhat cu rilikam ah a ummi a kau i a nuam ngaimi inn ah kan i ṭhum. Voikhat cu camphio in sakmi inn ah kan i ṭhum. Mah inn in zunput cu pe 300 (100 m) aa hlat. Khoika hmun i kan ṭuan hmanhah kan philh khawh lo bikmi cu lungthawhnak a ngeimi hmaikal le thawngthanhtu hna he i manh lo ngaiin phungchim kan kalmi kha a si. A dang rian pek kan si ṭhan caah kan dawtmi hawikom hna he kan i ṭhen.

1980 le 1990 kar hrawngah Kenya zung ṭengnge nih a tlangtlakmi ram tampi ah kan rianṭuannak kha phungning in kan dirh khawh. Cucaah zung ṭengnge le ram chungah chiahmi zung hna kha an dirh. 1993 ah Ethiopia i Addis Ababa ah a ummi zungah rian pek kan si, mah cu kum tampi chung a thli tein kan rian ṭuan a sinak hmun a si, atu ah cun phungning tein ṭuan khawh a si cang.

Jehovah nih Ethiopia i kan rianṭuannak kha thluachuah a pek. Unau tampi cu hmaikal an ṭuan. Zatuak in thawngthanhtu pa 20 leng hrawng cu 2012 thawkin kum fatin hmaanhmaan hmaikal an ṭuan kho. Mah lengah theocratic sianginn in a herhmi tampi cawnpiak kan si i Biakinn 120 leng zong sak a si. Cun 2004 ah Bethel chungkhar cu inn thar ah kan i ṭhial i Civui tuahnak inn zong kan ngei. Mah cu thluachuah kan hmu ti a langhtermi pakhat a si.

Kum tampi chung Ethiopia i unau pawl he a ṭha tukmi pehtlaihnak kan ngei i mah kha Gail he kan sunsak tuk. Annih cu zaangfahnak le dawtnak a ngeimi an si caah kan dawt tuk hna. Nai ah ngandamnaklei in buaibainak tlawmpal kan ngei, cucaah Europe Laifang i zung ṭengnge ah a kan ṭhial ṭhan. Cuka ah dawtnak he ṭha tein a kan zohkhenh ko nain Ethiopia i unau pawl kha kan ngai tuk hna.

Jehovah nih a rianṭuannak a ṭhanchoter ning kha kan hmuh. (1 Kor. 3:6, 9) Tahchunhnak ah, Congo ah dar sen kawl dingin a rami Rwandan mi pawl sin phung kan chim hmasa bik lio ahcun Rwanda ah thawngthanhtu pakhat hmanh an um lo. Atu ahcun mah ah thawngthanhtu 30,000 leng an um cang. 1967 ah Congo (Kinshasa) ah thawngthanhtu 6,000 an rak um. Asinain atu ahcun 230,000 hrawng an um i 2018 lio i Ruahnolhnak ah aa pummi cu nuaikhat leng an si. Kenya zung ṭengnge nih a rak tlangtlakmi ram hna ah thawngthanhtu 100,000 leng an karh.

A luancia kum 50 lioah Jehovah nih caantling rian ka thawk khawh nakhnga unau tampi hmangin a rak ka bawmh. Ka ningzah a pang rih nain lungthin dihlak in Jehovah i bochan awkah ka cawn. Africa i ka hmuhtonmi nih lungsaunak le ka ngeihmi ah lungsinak ngeih dingin a ka bawmh. Khual dawtnak a langhtermi, buaibainak tampi a tei khomi le Jehovah aa bochanmi unau pawl kha Gail he kan upat tuk hna. Hmuh awkah kan i tlak lomi Jehovah velngeihnak cungah kaa lawm tuk. Jehovah nih kaa ruahchanmi lengin thluachuah tam deuh a ka pek.—Salm 37:4.