Van le vawlei cu ningcang tein dirh a si. Astronomy mekazin capar pakhat ah hitin a ti: “Galaxy pawl cu vankawlawng ah ningcang loin a ummi si loin maimomh bu bantukin ningcang tein a ummi an si.” Mah cu zeitindah a si khawh? Scientist pawl nih muihnak thil (dark matter) tiah hngalhmi, mit in hmuh khawh lomi thil ruangah a si lai tiah an zumh. Mah muihnak thil cu galaxy, galaxy bu le galaxy nganpipi pawl ningcang tein an um nakhnga a tlaitu, hmuh khawh lomi ṭhawnnak kha a chim duhmi a si.

Van le vawlei cu zeitindah ningcang tein a um khawh? Cutin ningcang tein a ummi cu amah tein a si kho hnga maw? A thi cangmi Allan Sandage nih a rak chimmi bia hi i cinken. Amah cu “a luanciami kum 100 lioah a min a thang bikmi arfi zohthiam hna lak i pakhat” in hngalhmi a si i Pathian a zummi zong a si.

 “Hi bantuk ningcang tein a ummi thil cu i cawh nelnul in a ummi thil in a hung ummi a si kho lai lo. Ningcang tein a umtertu thil pakhatkhat a um i a si lai” tiah a ti.

Van le vawlei cu thilnung pawl an nun khawh nakhnga tuah a si. Scientist pawl nih a dermi tha (weak force) tiah an auhmi thil kong hi ruathmanh. Mah nih nika kha a zatawk in a kangh nakhnga a bawmh. A tha a der deuh ahcun nika cu a um kho lai lo. A tha a ṭhawn deuh ahcun nika cu a kang lai i a tlau lai.

A dermi tha cu nunnak caah kan i hngatchanmi thil tampi lakah pakhat lawng a si rih. Science kong a ṭialtu Anil Ananthaswamy nih mah thil hna lak i pakhat te hmanh aa lawh lo ahcun “arfi, jo le galaxy hna cu zeitikhmanh ah an um kho lai lo. Nunnak cu a um kho chinchin lai lo” tiah a ti.

Van le vawlei ah minung caah a ṭha bikmi inn pakhat a um. Vawlei ah aa tlak bikmi thli le ti a um. Vawlei amahle a hmunte ah a um khawh nakhnga thlapa i a hmetngan cu aa tlakmi a si. “A hnawk ngaimi vawlei le a chung ummi thil, thingkung le saram le nunnak hna nih vawlei lawng hi minung umnak caah aa tlak bikmi a si ti kha an langhter” * tiah National Geographic timi capar nih a ti.

Caṭialtu pakhat chimmi ningin nika bu cu galaxy chung i “a dang arfi pawl he aa hlatnak ah” a um. Cutin a dang tein a um caah vawleicung ah thilnung pawl an um khawhnak a si. A dang arfi pawl he naih deuh in kan um i galaxy a laifang asiloah a par ti bantuk ah kan um ahcun ceunak dat nih kan nunnak kha a hnorsuan khawh. Cucaah vawlei cu thilnung pawl an nun khawh nakhnga “galaxy chung i aa tlaknak hmun ah a um.”

Physic lei mifim a simi Paul Davies nih van le vawlei le a phunglam kong a hngalhmi he aa tlaiin hitin a ti: “Vawlei ah minung kan nunmi cu ruahlopi in le a cang sualmi thil ruangah a si ti cu ka zum lo. . . . Hi vawlei ah kan nunmi cu tinhnak pakhat a ngei tiah ka zumh.” Davies nih van le vawlei le minung nunnak cu Pathian nih a ser tiah a ti lo nain zeitindah na ruah? Van le vawlei cu thilnung pawl um khawh dingin design suaimi si dawh a si. Ṭha tein design suaimi a si caah cutin a simi a si ko lo maw?