1-2. Salm 40:5 ningin Jehovah nih zei laksawng dah a kan pek, hi capar ah mah kong kha zeicah kan i ruah hna lai?

JEHOVAH cu a siangmi Pathian a si. A kan pekmi laksawng cheukhat kong hi ruathmanh: Kan caah a tlingmi inn a simi aa dawh tukmi vawlei; khuaruahhar in sermi thluak le a sunglawi tukmi a Bia, Baibal an si. Jehovah nih mah laksawng pathum hi a kan pek caah umnak hmun kan ngei, khua kan ruat kho i midang he pehtlaihnak kan tuah khawh, kan hal khawhmi a biapimi biahalnak hna i a phi zong kan hmuh khawh.—Salm 40:5 rel.

² Hi capar ah mah laksawng pathum kong kha a tawinak in kan i ruah hna lai. Mah laksawng kong kha kan ruah ahcun kan sunsak deuh lai i a kan Sertu Jehovah lunglawmhter kha kan duh deuh lai. (Biat. 4:11) Cun thlennawnnak kong a zummi hna zong kha hmualngei deuh in kan bawmh khawh hna lai.

3. Vawlei cu zeicah khuaruahhar a si?

³ Pathian nih vawlei a ser ning kan zoh tikah Pathian cu a fim tukmi a si ti kha kan hngalh khawh. (Rom 1:20; Heb. 3:4) Kan vawlei lawng nih nika a velmi a si lo, asinain minung kan nun khawh nakhnga aa tlakmi hmun ah a um caah vawlei cu khuaruahhar a si.

4. Vawlei cu minung sermi lawng nakin a ṭha deuh tiah zeicah kan chim khawh?

⁴ Mi cheukhat nih vawlei cu rili ah a vuanmi lawng bantuk a si tiah an ti. Asinain minung in a khatmi lawng le kan vawlei karah a biapi tukmi aa dannak a um. Tahchunhnak ah, lawng aa citmi hna nih anmah tein oxygen, rawl le ti an chuahter nain lawng chungah an hmanciami thil kha an hlonh khawh lo ahcun lawng chungah zei can tiang dah an nun khawh lai? A  rauhhlan ah lawng chungah a ummi hna cu an thi dih ko lai. Mah he i ralkah in vawlei nih cun mi nuai tampi le saram pawl an nun khawh nakhnga a bawmh peng hna. Kan herhmi oxygen, rawl le ti, ti bantuk kan herhmi thil hna kha a za in a kan pek zungzal. Vawlei ah hmunthur hna kha an hlonh ko nain vawlei cu aa dawh tukmi le um awkah aa tlakmi hmun a si peng. Mah cu zeitindah a si khawh? Jehovah nih vawlei ah a ummi thil hna kha anmah tein a thar i chuah kho dingin a ser hna caah a si. Oxygen aa hel ning (Oxygen cycle) le ti aa hel ning (water cycle) kong ah Jehovah fimnak kha zeitindah kan hmuh khawh timi kong kan i ruah hna lai.

5. Oxygen cycle cu zeidah a si, mah nih zeidah a fehter?

⁵ Minung le saram kan nun khawh nakhnga Oxygen cu a herhmi gas a si. Thilnung pawl nih kumkhat ah oxygen billion ton tampi an dawp tiah ruah a si. Mah sermi thil hna nih an chuahmi gas kha carbon dioxide tiah auh a si. Asinain mah thil nung pawl nih oxygen kha an hmang dih bal lo i “hmanciami” gas, carbon dioxide ruangah thawchuah kan i harh ti zong a um bal lo. Zeicah? Jehovah nih carbon dioxide le oxygen kan hmuh khawh nakhnga a phun le a hmet, a ngan aa khat lomi thingkung tampi kha a ser hna caah a si. Oxygen cycle nih Lamkaltu 17:24, 25 chung i “Pathian hi . . . minung kha nunnak le thaw le zeizong vialte a petu a si” timi bia kha a fehter.

6. Water cycle cu zeidah a si, mah nih zeidah a langhter? (“ Jehovah Laksawng A Simi Water Cycle” timi rinli kulh ah zoh.)

⁶ Vawlei cu nika he aa tlakmi hmun ah a um, cucaah ti in a hang a si khawh nakhnga aa tlakmi kihlumnak a ngei. Nika he tlawmpal aa naih deuh ahcun ti cu a tlok lai, vawlei cu a lin tuk lai i thilnung pawl cu an nung kho ti lai lo. Cun vawlei cu nika he tlawmpal aa hlat deuh ahcun ti cu a khal lai i vawlei cu hawrha le tikhal nih a khuh dih lai. Jehovah nih vawlei cu aa tlakmi hmun ah a chiah caah kan nun khawh nakhnga water cycle nih a kan bawmh khawh. Nika nih rili ti le vawlei kha a lumter i ti in minmei ah a can khawh nakhnga a khu a chuahter. Kumkhat ah nika nih ti kha 120,000 cubic meng (500,000 cu km) dengmang a khu a chuahter. Mah ti cu ruah asiloah hawrha a si hlan tiang vawlei a tuamtu thli chungah nihra hrawng a um. A donghnak ah mah ti cu rili asiloah a dang ti chungah a luang i water cycle ah a cang ṭhan. Jehovah nih mah water cycle kha a ser caah vawlei ah ti a um zungzal. Mah nih Jehovah fimnak le ṭhawnnak kha a langhter.—Job 36:27, 28; Pct. 1:7.

7. Salm 115:16 ah a langhtermi laksawng kan sunsak kha zei ti lam in dah kan langhter khawh?

⁷ Khuaruahhar a simi kan vawlei le a chungah a ummi thil ṭha vialte kha sunsak deuh awkah zeinihdah a kan bawmh khawh? (Salm 115:16 rel.) Lamkhat cu Jehovah sermi thil pawl kan ruahnak thawngin a si. Mah nih nifatin Jehovah nih a kan pekmi a ṭha tukmi thil hna caah i lawmh dingin a kan forh lai. Kan umnak hmun a si khawh chungin thiang tein kan chiahnak thawng zongin Pathian pekmi vawlei kan sunsak kha kan langhter khawh.

8. Kan thluak cu khuahruahhar in ser a si tiah zeicah kan chim khawh?

⁸ Minung thluak cu khuaruahhar lam in ser a si. Na nu paw chung na um lioin na thluak cu ser a simi ningin a ṭhang i minit kip ah na thluak cell cu thong tampi aa ser. Hlathlaitu hna nih kum upa pawl an thluak ah thluak thahri (neurons) tiah auhmi special cell billion 100 hrawng aa tel tiah an ti. Mah cell in sermi kan thluak cu pawng 3.3 (1.5 kg) hrawng a rit. Khuaruahhar a simi thluak rianṭuan ning kong kha tlawmpal in i ruah hna hmanh u sih.

9. Holh khawhnak sining cu Pathian sinin kan hmuhmi laksawng a si ti kha zeinihdah aan hngalhter?

 ⁹ Bia kan chim khawhmi cu khuaruahhar taktak a si. Bia na chim tikah zeidah a cang kho ti kha ruat. Bia kaa khat na chim fatin na thluak cu na lei, na hrom, na hmur, na khabe le na ṭang ah a ummi tha (muscles) 100 hrawng a cawlcangh ningin rian a ṭuan. Na chimmi bia a fian khawh nakhnga mah tha hna cu cuset khaset tiin an cawlcang. Biachim khawhnak sining he aa tlaiin 2019 ah chuahmi hlathlainak cauk pakhat nih a chuakkami ngakchia hna nih biafang cheukhat kha an i cinken khawh i an lehrulh khawh tiah a ti. Kan chuahka in cinken khawhnak le holh cawn khawhnak sining kan ngei tiah hlathlaitu tampi nih an zumhmi kha mah cauk nih a cohlan ve. Cucaah holh khawhnak sining cu Pathian sinin kan hmuhmi laksawng a si ti cu a fiang ko.—Ex. 4:11.

10. Pathian pekmi biachim khawhnak laksawng kan sunsak kha zeitindah kan langhter khawh?

¹⁰ Biachim khawhnak laksawng kan sunsak langhter khawhnak a dang lamkhat cu thlennawnnak a zummi hna sinah Pathian nih zeizong vialte a ser ti kan zumhnak a ruang kan chimh hnanak thawngin a si. (Salm 9:1; 1 Pet. 3:15) Annih nih vawlei le nunnak cu amah tein a cangmi a si timi zumhnak kha an hlorh. Baibal le hi capar ah kan i ruahmi a biapimi kong cheukhat hna kha kan hman ahcun vancung kan Pa kong kha hmaan tein kan chim khawh lai i van le vawlei Sertu Jehovah kan zumhnak a ruang hngalh a duhmi hna kha kan cawnpiak khawh hna lai.—Salm 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Kan thluak khuaruahhar a sinak a ruang pakhat cu zeidah a si?

¹¹ Kan i cinken khawhnak cu khuaruahhar a si. Hlanlio caṭialtupa pakhat nih thawngpang i cinken khawhnak kong he aa tlaiin kan i cinken khawhnak cu cauk nuai 20 he aa tluk tiah a ti. Asinain atu ahcun mah nakin tam deuh kan i cinken khawh tiah hlathlaitu pawl nih an ti. Minung nih khuaruahhar a simi zei sining dah kan ngeih?

12. Zeitindah kan nun awk a si timi kong he aa tlaiin saram he zeitindah kan i thleidan?

¹² Vawleicung i sermi thil vialte lakah minung lawng hi hlanah a cangmi thil aa cinken khomi le ziazalei he aa tlaiin cawn khawhnak sining a ngeimi kan si. Cucaah a ṭha deuhmi phunglam kha kan cawn khawh i kan ruah ning le kan nun ning kha kan thlen khawh. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) A hmaan le hmaan lo kan thleidan khawh nakhnga kan chiaṭha thleidannak lungthin kha kan cawnpiak khawh. (Heb. 5:14) Dawtnak, zaangfahnak le zawnruahnak langhter awkah kan cawn khawh. Cun Jehovah dinnak i zohchunh ding zongin kan cawn khawh.

13. Salm 77:11, 12 ningin cinken khawhnak laksawng kha zeitindah kan hman awk a si?

¹³ Cinken khawhnak laksawng kan sunsak kan langhter khawh ning lamkhat cu zeitik caan paohah Jehovah nih a kan bawmh ning  kong le hlanah a kan hnemh ning kong i cinken awkah kan i zuamnak thawngin a si. Mah nih hmailei zongah a kan bawmh lai ti kha a kan zumhter khawh lai. (Salm 77:11, 12 rel; Salm 78:4, 7) Cun a dang lamkhat cu midang nih kan caah an tuahmi thil ṭha kong le an tuahmi nih a kan lawmhter ning kong kan i cinkennak thawngin a si. Hlathlaitu hna nih lawmh a hngalmi cu an i nuam deuh tiah an ti. Jehovah i zohchunh le thil cheukhat philh dingin i zuam cu kan caah a ṭha. Tahchunhnak ah, Jehovah nih zeizong vialte aa cinken ko nain kan i ngaihchih ahcun hlan i kan tuahmi palhnak kha a philh i a kan ngaihthiam. (Salm 25:7; 130:3, 4) Cun mi nih kan cungah an tuahmi palhnak ruangah an i ngaihchih ahcun amah bantukin midang kha ngaithiam ve hna seh ti a kan duh.—Matt. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Khuaruahhar laksawng a simi kan thluak kan sunsak kha zeitindah kan langhter khawh?

¹⁴ Khuaruahhar laksawng a simi kan thluak kan sunsak kha a kan petu Pathian thangṭhatnak ah kan hmanak thawngin kan langhter khawh. Mi cheukhat nih an thluak kha hmangin a hmaan le hmaan lo kong ah anmah tein biakhiahnak an tuah. Asinain Jehovah nih a kan ser caah kanmah tein kan i ser khawhmi zei bantuk phunglam nakhmanh in amah phunglam hna cu a ṭha deuh. (Rom 12:1, 2) Jehovah phunglam ningin kan nun tikah kan nunnak ah daihnak a um. (Isa. 48:17, 18) Cun kan nun chungah Jehovah nih zeidah tuahter a kan duh ti kha kan cawn ahcun a kan Sertu, kan Pa kha kan thangṭhat khawh lai i a lung kan lawmhter khawh lai.—Ptb. 27:11.

15. Jehovah nih minung a kan dawt ti kha Baibal laksawng nih zeitindah a langhter?

¹⁵ Baibal cu Pathian sinin kan hmuhmi laksawng a si. Vancung kan Pa nih a kan dawt tuk caah Baibal ṭial awkah pa pawl kha a thiang thlarau in lam a hruai hna. Baibal thawngin Jehovah nih mah a biapimi biahalnak hna hi a kan leh. Mah biahalnak hna cu mah hi an si: Khoika in dah kan rat? Nunnak sullam cu zeidah a si? Hmailei ah zeidah a cang lai? A fale  vialte nih mah biahalnak i a phi kha hngal hna seh ti a duh. Cucaah kumzabu tampi chung pa pawl kha holhphun tampi in Baibal leh awkah a forh hna. Tuchan zongah Baibal kha a uk ning asiloah a cheubang in holhphun 3,000 lengin hmuh khawh a si cang. Baibal cu minung tuanbia lakah leh bikmi le chuah bikmi cauk a si. Khoika hmun a ummi asiloah zei holh a hmangmi an si hmanhah mi tam deuh nih anmah holh tein Baibal rel khawhnak caanṭha an ngei.—“ Africa Holh In Baibal Chuahnak” timi rinli kulh ah zoh.

16. Matthai 28:19, 20 cungah i hngat in Baibal kan sunsak kha zeitindah kan langhter khawh?

¹⁶ Nifatin Baibal kan relnak thawngin, ṭha tein kan ruahnak thawngin le kan cawnmi ningin kan tuahsernak ah a ṭha bikin kan langhternak thawngin Baibal kan sunsak kha kan langhter khawh. Cun Baibal chimmi kong kha kan si khawh chungin mi tampi sinah kan chimnak thawng zongin Pathian cungah kan i lawmhnak kha kan langhter khawh.—Salm 1:1-3; Matt. 24:14; Matthai 28:19, 20 rel.

17. Hi capar ah zei bantuk laksawng kong hna dah kan i ruah cang, cun a hnu capar ah zei kong dah kan i ruah hna lai?

¹⁷ Hi capar ah Pathian pekmi laksawng a simi aa dawh tukmi vawlei, a tlingmi inn, khuaruahhar in sermi kan thluak kong le a sunglawi tukmi a Bia, Baibal kong kha kan i ruah cang hna. Asinain Jehovah nih kan mit in kan hmuh khawh lomi a dang laksawng zong a kan pek. A hnu capar ah mit in hmuh khawh lomi laksawng kong kha kan i ruah hna lai.