ZEICAH ka pa cu a thin a hun tuk? Kaan chimh hna lai. 1929, July 29 ah ka chuak i Philippines ram, Bulacan peng i khuate pakhat ah ka ṭhang. Kannih cu sifak kan si i nunning sawhsawh tein kan nung. Ka ngakchiat lioah Japan ralkap nih Philippines ram kha an rak doh. Asinain kan khua cu a hriang ah a ummi a si caah raldohnak nih a kan hnorsuang tuk lo. Radio, TV le thanhca hna kan ngeih lo caah midang sin lawngin raldohnak kong kha kan theih.

Unau pa sarih kan si i kumriat ka si lioah ka pi le ka pu nih an sinah um dingin an ka lak. Kannih cu Catholic kan si ko nain ka pu cu biaknak kong i ruahceihṭi kha a duh tuk i a hawile nih an pekmi biaknaklei ca hna zong kha a cohlan. Tagalog holh * in chuahmi Huhphenhnak, Himnak le Langhternak timi cauk hmetete le Baibal a ka hmuhsakmi kha kaa cinken rih. Baibal kha, a hleiin Thawngṭha cauk pali rel kha ka duh tuk. Mah nih Jesuh hnu zulh duhnak lungput a ka ngeihter.—Johan 10:27.

Japan ralkap cu 1945 ah Philippines ram in an kir. Mah lio caan hrawngah ka nu le ka pa nih inn ah rak kir dingin an ka auh. Ka pu zong nih a ka fial caah inn ah ka kir.

1945, December ah Angat khua i Jehovah Tehte Hna cu phungchim awkah kan khua ah an ra. Kum upa a simi Jehovah Tehte pakhat cu kan inn ah a ra i “ni hmanung bik” kong Baibal chimmi kha a kan chimh. (2 Tim. 3:1-5) Kan umnak pawng i khua pakhat ah Baibal cawn dingin a kan sawm. Ka nu le ka pa cu an kal lo nain kei cu ka kal. Minung 20 hrawng an si i cheukhat nih Baibal biahalnak an tuah.

An chimmi kong hna kha ka hngalhthiam lo caah ṭin dingin bia ka khiah. Asinain mah lioah Pennak hla pakhat an hun sak. Mah hla kha ka  duh tuk caah ka ṭhu ṭhan. Hla sak le thlacam a dih hnuah kan zapi in a ra laimi Zarhpi Ni ah Angat khua ah rak i pumh dingin an kan sawm.

Mah pumhnak cu Cruz chungkhar hna inn ah tuah a si i cuka hmun phanh awkah meng nga (kilometer 8) hrawng kan ke in kan kal. Aa pummi cu 50 hrawng kan si i mino tete hmanh nih a thukmi Baibal kong hna an phit khawh caah ka khuaruah a har tuk. Voi tam nawn kaa pumh hnuah kum upa a simi hmaikal unaupa Damian Santos nih an inn ah riah a ka sawm. Zan khua dei ti awk tlukin Baibal kong kan i ruah.

Mi pawl cu a hrampi Baibal cawnpiaknak an hngalh hnu tlawmpal ah tipil an ing colh hna. Kaa pumh hnu tlawmpal ah unau pawl nih keimah le midang kha “Tipil in nan duh maw?” tiah an kan hal. Mah tikah “Ka duh” tiah ka ti hna. Bawi Khrih caah rian ṭuan ka duh. (Kol. 3:24) Cucaah tiva ah kan kal i 1946, February 15 ah kan lakin pahnih cu tipil kan ing.

Tipil a ing cangmi Khrihfa nih cun Jesuh bantukin hmaan tein phungchim a hau ti kha ka hngalh. Ka pa nih “phungchim awkah na ngakchia tuk rih i tipil innak men in phungchimtu na si ding a si lo” tiah a ka ti. Pathian Pennak kong thawngṭha kan chimmi kha Pathian nih a duh tiah ka ti. (Matt. 24:14) Cun Pathian sin ka biakam ningin ka tuah a hau ti zongin ka ti. Cucaah a hmasa ah ka chim bantukin ka pa nih a ka tlerhmi a si. Mah cu phung ka chim ti nakhnga lo caah a tuahmi a si. Cucaah Jehovah rian ṭuan awkah a hmasa bik hlawtnak ka tuah.

Cruz chungkhar nih Angat khua ah anmah he um dingin an ka sawm. Keimah le an fanu hniang, Nora kha hmaikal ṭuan dingin tha an kan pek. Cucaah kan pahnih in 1947, November 1 in hmaikal kan ṭuan. Nora cu khuadang ah hmaikal a ṭuan i kei tu cu Angat ah ka um ko.

Hmaikal kumhnih ka ṭuan hnuah Bethel in unaupa Earl Stewart cu Angat khua ah a ra i mi 500 leng pumhnak ah phung a chim. Mirang holh in a chim i keimah nih Tagalog holh in a tawinak in ka lehpiak. Mah cu phungchimnak ah a hmasa bik holh ka lehmi a si. Zeitindah ka leh khawh? Sianginn hi kum sarih chung lawng ka kai nain ka sayale cu Mirang holh a hmangmi an si caah a si. Mah lengah Baibal hrambunhmi cauk pawl cu Tagalog holh in tlawmpal lawng chuah a si caah kan cauk tampi kha Mirang holh in ka hlathlai. Mah nih phungchimnak ah holh leh khawh ding tiangin Mirang holh kha ṭha tein hngalhthiam awkah a ka bawmh.

 Unaupa Stewart nih 1950 ah U.S.A, New York ah tuah dingmi Theocracy Ṭhanchonak Civui ah missionary pawl cu an kal lai caah Bethel ah rian bawmh dingin hmaikal pakhat asiloah pahnih kan herh hna tiah a ti. Sawmmi ah kei zong kaa tel ve. Bethel i rianṭuan awkah ka tuah tawnmi thil hna kha ka kaltak ṭhan.

1950, June 19 ah Bethel ka phan. Bethel inn cu a ngan i a hlunmi a si, cun a hmun cu acre 2.5 a kau i thingkung nganpipi nih an kulh dih. Cuka ah innchunghawi a ngei lomi unaupa 12 hrawng an um. Zingka ah rawlchuannak ah ka bawm hna. Cun suimilam pakua hrawngin thilsuknak khaan ah thil ka ṭaih. Zanlei zongah mah rian cu ka ṭuan. Ramkomh civui tuahnak in missionary pawl an rak kir hnu hmanhah Bethel ah ka um rih ko. Unau pawl nih an ka fialmi paoh kha ka tuah. Kuat dingmi mekazin pawl ka fun, mekazin a lami cazin kha ka tuah i khualdonnak zongah rian ka ṭuan.

1952 ah Philippines in keimah le a dang unaupa paruk kha a voi 20nak Gilead Tinṭan kai awkah an kan sawm. Mah tikah kaa lawm tuk hringhran. United States kan um lio i kan hmuhtonnak vialte cu ka caah thil thar an si dih. Kan khua he cun aa dang tuk hringhran..

Tahchunhnak ah, a hlanah kan hmuh bal lomi thilri le umkheng hna hmanning kha kan cawn. Khuacaan zong aa lo lo. Zingkhat cu kaa ṭhangh tikah innleng vialte cu an raang dih. Mah cu a voikhatnak hawrha ka hmuhnak a si. Mah cu aa dawh tuk ko nain a kik tuk hringhran.

Gilead tinṭan ah kan cawnmi hna cu an ṭhat tuk caah mah thlennak hna cu ka caah zeihmanh an si lo. Cawnpiaktu pawl cu a ṭha tukmi saya an si i Baibal hlathlaining hna kha an kan hmuhsak. Gilead tinṭan nih Jehovah he kan i pehtlaihnak kha fehter awkah a ka bawmh.

Tinṭan a dih tikah New York Khualipi i Bronx ah chikkhat chung special hmaikal ṭuan dingin rian an ka pek. Cucaah 1953, July ah Bronx ah tuahmi Vawlei Thar Mibu timi Civui ah kaa pum kho. Mah civui a dih tikah Philippines ah rian an ka pek ṭhan.

Bethel i unaupa hna nih peng zohkhenhtu ṭuan dingin rian an ka pek. Jehovah miphun bawmh awkah khuapi, khuate a rak tlawngmi Jesuh i zohchunh awkah mah nih caanṭha tam deuh in a ka pek. (1 Pet. 2:21) Phillippines ah a ngan bikmi tikulh, Luzon a lai hrawngah peng zohkhenhtu ṭuan dingin rian ka hmuh. Mah ah Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac le Zambales peng hna an i tel.  Khua cheukhat cu tlawn awkah lung a tam tuknak Sierra Madre Tlang hna kha ka hrawn. Mawṭaw le tlanglawng hna a um lo caah thing a phormi mawṭaw mawngtu hna kha thing cungah ṭhut khawh a si lai maw tiah ka nawl hna. Voi tampi cu an ka phorh tawn nain cutin i cit cu sia a rem lo ngai.

Khrihfabu tam deuh cu a hmemi le a tharmi an si. Cucaah ṭha deuh in pumhnak le lohmun rian ṭuan ning ka chimh hna tikah unau pawl cu an i lawm tuk.

A hnuah Bicol peng dihlak ah peng zohkhenhtu ṭuan dingin rian an ka pek. Cuka hmun hna cu a kikiang ah a ummi an si. Jehovah Tehte an phanh bal lonak hmun hna ah special hmaikal pawl cu phung an chim. Inn pakhat i an zunput cu khor cungah thing pahnih te lawng aa khangmi a si. Mah thing kha ka lamh tikah thing nih a ka kiahtak i khor chungah ka tla. Cucaah saupi in kaa kholh.

Cuka i peng zohkhenhtu ka ṭuan lioah hmaikal rian kan rak thawkṭimi Nora kong kha ka hun ruat. Mah lioah anih cu Dumaguete Khua ah special hmaikal a ṭuan lio a si i ka va tlawng. Mah hnu cun ca kan i kua lengmang i 1956 ah kan i um. Kan i um in zarhkhatnak ah Rapu Rapu Tikulh i Khrihfabu ah kan tlawng. Tlang hna kan kai i lam hlapi kan ke in kan kal ko nain hmunkhat te ah lamhla i a ummi unau pawl kan bawmh khawh hna caah kan i nuam tuk.

Peng zohkhenhtu in kumli hrawng kan ṭuan hnuah zung ṭengnge ah ṭuan dingin an kan sawm. 1960, January in Bethel ah rian kan ṭuan. Kum tampi chungah Jehovah bupi caah rian nganpipi a ṭuanmi unaupa hna sinin tampi ka cawn. Nora zong Bethel ah rian a phunphun a ṭuan ve.

Philippines ah Jehovah rian a ṭuanmi an hun tam thluahmahmi hmuh cu thluachuah taktak a si. Nupi ka ngeih hlan, ka no lio i Bethel ka phanhka ah ram pumpi ah thawngthanhtu 10,000 hrawng kan um. Atu ahcun Philippines ah thawngthanhtu 200,000 leng kan um cang i unau zakhat leng cu phungchim rian bawmh awkah Bethel ah rian an ṭuan.

Caan a liam thluahmah bantukin Bethel ah ṭuan awk rian zong a tam thluahmah ve i hmun kau deuh in a hau. Cucaah Uktu Bu nih zung ṭengnge kauh awkah hmun an kan kawlter. Canamnak ah tlangtlatu a ṭuanmi unaupa he zung ṭengnge pawngkam i Tuluk miphun pawl an umnak ah innkhat hnu innkhat kan kal i hmun zuar nan duh maw tiah kan hal hna. Asinain ahohmanh nih zuar an duh lo. Mipa pakhat nih cun “Tuluk miphun nih an zuar bal lo. A cawk lawng kan cawk” ti hmanhin a kan ti.

Asinain nikhat cu kan i ruah lomi thil pakhat a hung um. Kan zung pawngah a ummi pakhat cu United States ah aa ṭhial hnik caah a hmun kha cawk nan duh maw tiah a kan hal. Cun a dang innpa pakhat zong nih a hmun kha a kan zuarh i a pawngkam i midang zong zuarh ve awkah a forh hna. “Tuluk miphun nih an zuar bal lo” a timi pa sin hmanhin kan cawk khawh. Chikkhat ah zung ṭengnge hmun cu a letthum in a hun ngan deuh cang. Mah cu Jehovah duhnak a si ti cu a fiang.

1950 lioah cun Bethel i rian a ṭuanmi lakah ngakchia bik ka si. Atu ah cun ka nupi le kei cu upa bik kan si. Jesuh nih a ka fialmi rian paoh ka ṭuan i a hnu ka zulh caah kaa ngaichih bal lo. Ka nu le ka pa nih an inn in an ka ṭhawl ko nain Jehovah nih amah a dawmi chungkhar nganpi a ka pek. Kan hmuhmi rian cu zei a si hmanhah Jehovah nih kan herhmi vialte a kan pek ti kha ka zumh. Jehovah nih a kan zohkhenhnak vialte ah Nora he kan i lawm tuk i midang zong Jehovah kha hneksak awkah kan forh hna.—Mal. 3:10.

Jesuh nih ngunkhuai khawltu Matthai Levi kha a hnu zulh awkah a sawm. Matthai nih zeidah a rak tuah? “A tho i, zeizong vialte kha a kaltak i [Jesuh hnu] a zulh.” (Luka 5:27, 28) Kei zong Jesuh hnu zulh awkah zeizong vialte kaltaknak caanṭha ka hmu ve. Midang zong thluachuah tampi hmuh awkah cutin tuah ve dingin ka forh hna.