1, 2. Jesuh van a kai hnuah lamkaltu hna nih zeidah an ruah khawh men?

JESUH lamkaltu hna cu Olive Tlang ah an dir i an bawipa le an hawikom a simi Jesuh vancung ah a kaimi le minmei nih a hun phenhmi kha an zoh. (Lam. 1:9, 10)Kumhnih chung hrawng Jesuh nih a rak cawnpiak hna, tha a pek hna i lam a rak hruai hna. Asinain atu cu a kaltak cang hna. Annih nih zeidah an tuah lai?

² Jesuh nih van a kai hlanah a zultu hna kha hitin a ti hna: “Jerusalem khua le Judea ram vialte le Samaria ram ah le vawleicung khuazakip ah ka tehte nan si lai.” (Lam. 1:8) Mah rian kha zeitindah an ṭuan khawh lai? Pathian thiang thlarau nih aan bawmh hna lai tiah Jesuh nih bia a kamh hna. (Lam. 1:5) Asinain annih cu aho nih dah a hruai hna lai i vawleicung pumpi phungchimnak rian kha aho nih dah a tlangtlak lai? Hlanlio Israel mi hna hruai awkah Jehovah nih minung pa pawl a rak hman hna ti kha lamkaltu pawl nih an hngalh. Cucaah Jehovah nih hruaitu thar a thim lai maw, thim lai lo ti kha an rak ruah men ko lai.

3. (a) Jesuh van a kai hnuah zumhfekmi lamkaltu hna nih zei a biapimi biakhiahnak dah an tuah? (b) Hi capar ah zei kong dah kan i ruah hna lai?

 ³ Jesuh van a kai hnu tlawmpal ah a zultu hna nih Cathiang in ruahnak cheuhnak an kawl, Pathian sinah thla an cam i lamkaltu 12 lak i Judas Iskariot zaka ah Matthias kha an thim. (Lam. 1:15-26) Zeicah mah thimnak cu anmah ca le Jehovah caah a biapit tuk? Zultu hna nih lamkaltu 12 an um a hau ti kha an hngalh. * Jesuh nih mah lamkaltu hna kha a thim hna i Pathian miphun caah a biapi tukmi rian ṭuan awkah a rak cawnpiak hna. Mah rian cu zeidah a si, Jehovah le Jesuh nih mah rian caah zeitindah an timhtuah hna? Tuchan ah mah he aa lomi zei timhtuahnak dah a um? Kan “hruaitu” pawl, a hleiin “zumh awk a tlakmi le a fimmi sal” kha zeiti lam in dah kan philh hna lo?—Heb. 13:7; Matt. 24:45.

4. Lamkaltu hna le Jerusalem i a dang Khrihfa upa hna cu zei rian dah an ngeih?

⁴ Lamkaltu hna nih AD 33, Pentekos ni in Khrihfabu kha lam an hruai.“Peter cu lamkaltu hleikhat hna he khan a hung dir” i mibupi kha nunnak a khamhmi biatak a cawnpiak hna tiah Baibal nih a ti. (Lam. 2:14, 15) Mah mibu lak in mi tampi cu Khrihfa an hung si. Khrihfa a sikami hna cu “lamkaltu hna cawnpiaknak ngaih awkah khan atu le atu an i pum.” (Lam. 2:42) Lamkaltu hna cu Khrihfabu i tangkalei tlangtlaknak rian zong an ngei. (Lam. 4:34, 35) Cun Pathian miphun kha an cawnpiak hna i thla an campiak hna. Hitin an ti hna: “Kannih tu cu thlacam le Pathian Bia chimnak ah khan kan caan cu a dihlak in kan hmang ko lai.” (Lam. 6:4) Mah lengah hmuhtonnak a ngeimi Khrihfa hna kha hmunthar ah phungchim dingin an thlah hna. (Lam. 8:14, 15) A hnuah a dang chiti thuhmi Khrihfa upa hna zong lamkaltu hna he hmunkhat ah Khrihfabu tlangtlaknak rian kha an ṭuan. Uktu bu in Khrihfabu dihlak kha lamhruainak an pek hna.—Lam. 15:2.

5, 6. (a) Thiang thlarau nih uktu bu kha zeitindah a bawmh hna? (A hramthawknak hmanthlak zoh.) (b) Vancungmi nih uktu bu kha zeitindah an bawmh hna? (c) Pathian Bia nih uktu bu kha zeitindah lam a hruai hna?

⁵ Jehovah nih Jesuh hmangin uktu bu lam a hruai ti kha kumzabu pakhatnak i Khrihfa hna nih an hngalh. Zeitindah an hngalh khawh? Pakhatnak ah, thiang thlarau nih uktu bu kha a bawmh hna. (Johan 16:13) Chiti thuhmi Khrihfa dihlak  cu thiang thlarau an hmu. Asinain lamkaltu hna le Jerusalem i Khrihfa upa hna nih tlangtlaknak a simi an rian ṭha tein an ṭuan khawh nakhnga a hleiin thiang thlarau bawmhnak an hmu. Tahchunhnak ah, AD 49 ah cuarpar tannak he aa tlaiin biakhiahnak tuah awkah thiang thlarau nih uktu bu kha lam a hruai hna. Khrihfabu hna nih mah lamhruainak kha an zulh. Mah ruangah “Khrihfabu cu zumhnak ah an ṭhawng chinchin i nifate in an karh chin lengmang.” (Lam. 16:4, 5) Cuarpar tannak he aa tlaiin Khrihfabu sinah ca an kuatmi hna in uktu bu cu Pathian thiang thlarau nih a umpi hna i dawtnak le zumhnak ti bantuk sining zong an langhter ti kha kan hngalh khawh.—Lam. 15:11, 25-29; Gal. 5:22, 23.

⁶ Pahnihnak ah, vancungmi nih uktu bu kha an bawmh hna. Tahchunhnak ah, vancungmi nih Kornelias kha lamkaltu Peter kawl awkah a fial. Peter nih Kornelias le a chungkhat pawl kha phung a chimh hna hnuah annih cu cuarpar tan an si lo nain thiang thlarau an hmu. Cucaah Kornelias cu cuarpar tan lomi Jentail mi lakah Khrihfa a si hmasa bikmi a si. Lamkaltu hna le a dang unaupa hna nih mah kong an theih tikah Pathian duhnak kha an cohlan i cuarpar tan a si lomi Jentail mi hna kha Khirhfabu chungah an cohlan hna. (Lam. 11:13-18) Mah in uktu bu nih an tlangtlakmi phungchim rian kha vancungmi nih lungtho tein an bawmh hna ti kha kan hngalh khawh. (Lam. 5:19, 20) Pathumnak ah, Pathian Bia nih uktu bu kha lam a hruai hna. Mah pa hna nih Khrihfa zumhnak he aa tlaimi a biapimi biakhiahnak tuah tik le Khrihfabu tlangtlak tikah bawmhnak hmuh awkah Cathiang kha an hman.—Lam. 1:20-22; 15:15-20.

7. A hmasa Khrihfa hna kha Jesuh nih lam a hruai hna tiah zeicah kan chim khawh?

⁷ Uktu bu cu Khrihfabu ah nawl an ngei ko nain pakhat cio nih Jesuh Khrih cu an Hruaitu a si kha an hngalh. Mah cu zeitindah kan hngalh? Khrih nih “a cheu cu lamkaltu ah a ser” hna tiah lamkaltu Paul nih a ti. Cun Khrih cu Khrihfabu “lu” asiloah Hruaitu a si ti zongin a ti. (Efe. 4:11, 15) A min a thangmi lamkaltu pakhat i a min kha lak loin Pathian lamhruainak thawngin “Jesuh zultu hna kha, ‘Khrihfa’ tiah an rak ti” hna. (Lam. 11:26) Lamkaltu pawl le a dang hruaitu pa pawl nih Baibal hrambunh in an cawnpiakmi hna zulh cu a biapi ti kha Paul nih a hngalh. Cucaah Paul nih hitin a ti: “Sihmanhsehlaw hngalhter kaan duhmi hna cu . . . Khrih cu mi vialte lu a si.” Mah ah uktu bu chungtel pawl zong an i tel. Cun “Pathian cu Khrih lu a si” ti zongin Paul nih a ti. (1 Kor. 11:2, 3) Jehovah nih Khrihfabu kha hruai awkah a Fapa, Jesuh Khrih rian a pek ti cu a fiang ko.

8, 9. Unaupa Russell nih a biapimi zei rian dah a ṭuan?

⁸ 1870 thawkin Charles Taze Russell le a hawile cheukhat nih Baibal cawnpiaknak ningin Pathian biak awk le midang bawmh awkah an i zuam. Baibal biatak kha holh a phunphun in chuah khawh awkah Zion Vennak Innsang Cazual Bu kha 1884 ah phung ningin an dirh i Unaupa Russell cu  an hruaitu a hung si. * Russell nih Baibal kha ṭha tein a hlathlai i Thumkomh pathian le a thi kho lomi thlarau ti bantuk church cawnpiaknak hna cu Baibal ah a um lo tiah ralṭha tein mi sinah a rak chim. Khrih ratnak cu mithmuh loin a si lai i ‘ramdang mi hna caan’ cu 1914 ah a dih lai ti kha a hngalh. (Luka 21:24) Mah biatak kong midang cawnpiaknak caah Unaupa Russell nih a caan, a thazaang le a tangka kha a rak hman. Mah a biapimi caan ah Jehovah le Jesuh nih Unaupa Russell kha hruaitu ah an hman ti cu a fiang ko.

⁹ Mi nih a hleiin lungthin an pekmi kha Unaupa Russell nih a duh lo. 1896 ah Unaupa Russell nih “kanmah siseh, kan ca pawl zong siseh thangṭhatnak pek kha kan duh lo. Cun upatnak min in auh zong kan duh lo. Kan min in auh zong kan duh lo” tiah a rak ṭial. A hnuah Russell nih “mah rian hi minung rian a si lo” tiah a ti.

10. (a) Jesuh nih “zumh awk a tlakmi le a fimmi sal” kha zeitik ah dah rian a pek? (b) Uktu Bu le Vennak Innsang Bu an i dannak cu zeitindah a hun fian ti kha chim.

¹⁰ Unaupa Russell a thih in kumthum a rauh hnu, 1919 ah Jesuh nih “zumh awk a tlakmi le a fimmi sal” kha rian a pek. Zei caah? A zultu pawl kha ‘a caan hmaan tein rawl’ pek awkah a si. (Matt. 24:45) Mah lio caan hmanhah New York, Brooklyn zungpi i chiti thuhmi unaupa phu hmete pakhat nih Jesuh zultu hna kha thlarau rawl an pek hna. 1940 hnuah chuahmi kan cauk ah “uktu bu” timi biafang an hun hman. Mah lio caan ah uktu bu cu Vennak Innsang Baibal le Cazual Bu i tlangtlatu pawl he naih tein an i pehtlai. Asinain 1971 ah Uktu Bu cu upadi lei kongkau lawngah rian a ngeimi Vennak Innsang Bu he an i dang ti kha an fianter. Mah caan thawkin Bu tlangtlatu a si lomi chiti thuhmi unaupa hna cu Uktu Bu ah an hun i tel. Nai kum hna in “tuu dang” i rian a ngeimi unaupa hna cu Bu tlangtlatu le a dang phu hna ah rian an ṭuan. Mah ruangah Uktu Bu nih Baibal lamhruainak peknak rian ah an lungthin an pek khawh. (Johan 10:16; Lam. 6:4) 2013, July 15, Vennak Innsang nih “zumh awk a tlakmi le a fimmi sal” cu Uktu Bu in dirhmi chiti thuhmi phu hmete pakhat kha a si tiah a fianter.

11. Uktu Bu nih zeitindah biakhiahnak an tuah?

¹¹ Uktu Bu chungtel hna cu zarh fatin meeting an ngei i an phu ningin a biapimi biakhiahnak hna an tuah. Cutin meeting an tuahmi nih a ṭhami pehtlaihnak a ngeihter hna i lungrual tein um awkah a bawmh hna. (Ptb. 20:18) Uktu Bu chungtel lakah a biapi deuhmi timi an um lo caah mah meeting kha kumkhat ah unaupa pakhat nih aa changchang in an tlangtlak. (1 Pet. 5:1) Uktu Bu kawmiṭi paruk zongah hruaitu rian kha aa changchang in an lak. Uktu Bu chungtel hna nih hruaitu kan si timi  ruahnak an ngei lo. Pumpak pakhat cio cu salhawi an si ve i zumhawktlak sal sinin thlarau rawl an hmu ve. Cun an hmuhmi lamhruainak kha an zulh.

12. Zei biahalnak dah a chuak?

¹² Uktu Bu cu a ṭha khunmi le a tlingmi an si hlei lo. Baibal an fianter tik le bupi lam an hruai tik zongah an palh kho. Tahchunhnak ah, Vennak Innsang Index ah 1870 thawkin Baibal kan hngalhthiamning an thlenmi cazin a langhtermi “Zumhnak Fianternak” timi kong aa tel. Zumhawktlak sal nih a tlingmi thlarau rawl aan pek hna lai tiah Jesuh nih a chim lo. Cu a si ah “aho cu dah zumh awk a tlakmi le a fimmi sal cu a si” timi Jesuh biahalnak kha zeitindah kan phit khawh lai? (Matt. 24:45) Uktu Bu cu zumhawktlak sal a si ti kha zeinihdah a langhter? Lamkaltu hna chan i  uktu bu a bawmmi thil pathum kha atu i ruah hna u sih.

13. Thiang thlarau nih Uktu Bu kha zeitindah a bawmh hna?

¹³ Thiang thlarau nih Uktu Bu kha a bawmh hna. Thiang thlarau nih Uktu Bu kha a hlanah an rak hngalhthiam lomi Baibal biatak hna hngalhthiam awkah a bawmh hna. Tahchunhnak ah, a hmasa ah langhtermi zumhnak fianternak cazin kha zohhmanh. “Pathian nih aa tinhmi a thukmi” kong hna kha aho minung hmanh nih an hngalthiam kho lo i an fianter kho lo. (1 Korin 2:10 rel.) Hitin a ṭialmi lamkaltu Paul bantukin Uktu Bu nih an ruah ve: “Thlarau a ngeimi hna sinah thlaraulei biatak kha a sullam kan chim tikah minung cawnpiakmi bia kha hmang loin thlarau cawnpiakmi bia tu kha kan hman.” (1 Kor. 2:13) A hmaan lomi cawnpiaknak le a fiang lomi lamhruainak hna kum tampi chung a um hnuah 1919 thawkin zeicah Baibal hngalhthiamnak hna cu a ṭhancho? Pathian nih thiang thlarau hmangin a bawmh hna caah a si.

14. Biathlam 14:6, 7 ningin vancungmi nih Uktu Bu le tuchan Pathian miphun kha zeitindah an bawmh hna?

¹⁴ Vancungmi nih Uktu Bu kha an bawmh hna. Uktu Bu cu vawleicung pumpi ah phungchim rian a ṭuanmi thawngthanhtu nuairiat leng kha tlangtlak awkah a ngan tukmi rian an ngei. Zeicah mah rian cu a hlawh a tlin tuk? A ruang pakhat cu vancungmi bawmhnak thawngin a si. (Biathlam 14:6, 7 rel.) Thil sining tampi ah Pathian sinah thlacamnak in bawmhnak a halmi hna sin phanh awkah vancungmi nih thawngthanhtu kha lam an hruai hna. * Ralchanhnak a tam tuknak hmun hmanhah phungchimnak rian le cawnpiaknak rian cu a ṭhangcho chin thluahmah. Mah cu vancungmi hna bawmhnak ruangah a si.

15. Uktu Bu cu Khrihfa ram hruaitu pawl he zeitindah an i dan? Tahchunhnak pe.

¹⁵ Pathian Bia nih Uktu Bu kha lam a hruai hna. (Johan 17:17 rel.) 1973 ah a cangmi kong hi ruathmanh. June 1, Vennak Innsang nih hitin biahalnak a tuah: “Kuakzuk a ngol lomi cu tipil in awkah sining a tlinh hnga maw?” A phi cu Baibal phunglam ningin cun sining a tlinh lo ti a lang. Asinain mi cheukhat nih cun an rak ngol lo. Cucaah Vennak Innsang nih Baibal caang tampi kha a cherhchan i kuakzuk a ngol lomi cu buchung in chuah awk a sinak a ruang kha a fianter. (1 Kor. 5:7; 2 Kor. 7:1) Cun mah phunglam cu minung sinin a rami a si lo, “a Bia in amahle amah aa langhtermi Pathian sinin” a rami a si tiah a ti. A dang biaknaklei bu nih cun an buchung mi cheukhat caah zulh awk a har tuk hmanhah Pathian Bia i bochan tuk kha an duh lo. Nai ah United States ah chuahmi biaknaklei cauk nih hitin a ti: “Khrihfa hruaitu hna nih an buchung mi le bu nganpipi in bawmhnak hmuh awkah mah hna i an zumhnak le an ruahnak he aa tlak ningin an cawnpiaknak kha an thlen lengmang.” Uktu Bu nih cun mi tampi duhnak zulh in lam an hruai lo.  Mah canah Pathian Bia hmangin lam an hruai hna, mah nih Jehovah cu tuchan a miphun hna lamhruaitu taktak a si ti kha a langhter.

16. Uktu Bu philhlonak lamkhat cu zeidah a si?

¹⁶ Hebru 13:7 rel. Baibal nih ‘nan hruaitu pawl kha philh hna hlah u’ tiah a ti. Cutin kan tuah khawhnak lamkhat cu Uktu Bu hna caah thlacamnak thawngin a si. (Efe. 6:18) Annih cu rian tampi an ngei, mah ah thlarau rawl peknak, vawleicung pumpi phungchim rian tlangtlaknak le thawhlawm tawnghthamnak hna aa tel. Cucaah thla kan campiak lengmang hna awk a si.

17, 18. (a) Uktu Bu lamhruainak kha zeitindah kan zulh? (b) Phungchim rian in Uktu Bu le Jesuh kha zeitindah kan bawmh khawh hna?

¹⁷ Uktu Bu sinin kan hmuhmi lamhruainak hna zulhnak thawng zongin kan philh hna lo kha kan langhter khawh. Cauk, pumhnak le civui hna zongin Uktu Bu nih lamhruainak a kan pek. Cun Khrihfa upa rian a pemi peng zohkhenhtu zong rian an pek hna. Peng zohkhenhtu le Khrihfa upa nih an hmuhmi lamhruainak kha ṭha tein an zulhnak thawngin Uktu Bu an philh hna lo kha an langhter. Cun kan dihlak in tuchan ah Jesuh nih a hmanmi pa hna an bia kan ngaihnak thawngin kan Hruaitu Jesuh kan upat kha kan langhter.—Heb. 13:17.

¹⁸ Uktu Bu kan philh hna lonak a dang lamkhat cu phungchim rian ah kan si khawh chung kan i telnak thawngin a si. Hebru 13:7 nih hruaitu pawl zumhnak, i zohchunh awkah Khrihfa pawl kha a kan forh. Uktu Bu nih phungchimnak le thawngṭha karhternak ah lungtho tein an i telnak thawngin a fekmi zumhnak an ngeih kha an langhter. Mah a biapimi rian ah unaupa pawl kha kan bawm hna maw? Kan bawmh hna ahcun Jesuh chimmi mah bia hi kan theih lai i kan i nuam tuk lai: “Ka unau pakhatkhat cungah, zeitluk hmanhin sifak le nauta si sehlaw, nan tuahmi thil paoh hi ka cung i nan tuah a si ko.”—Matt. 25:34-40.

19. Kan Hruaitu, Jesuh hnu zulh awkah zeicah bia kan khiah?

¹⁹ Jesuh cu van a kai ṭhan tikah a zultu hna kha a hlaw hna lo. (Matt. 28:20) Vawleicung a um lioah hruaitu rian ṭuan khawh awkah thiang thlarau, vancungmi le Pathian Bia nih an ka bawmh ti kha a hngalh. Tuchan zongah zumhfekmi a salle kha cu bantuk bawmhnak a pek hna. Uktu Bu nih “tuufa kha a kalnak kip ah an zulh” lengmang rih ko. (Biat. 14:4) Cucaah Uktu Bu lamhruainak kan zulh tikah kan Hruaitu, Jesuh hnu kan zulhmi a si. A rauhhlan ah zungzal nunnak lei ah a kan hruai cang lai. (Biat. 7:14-17) Cu bantuk biakam kha minung hruaitu ahohmanh nih an kan pe kho lo.