SIANGINN ka kai lioah cun zei thlennak hmanh a um lo. A kum khatnak i ka khaanhawi pawl cu sianginn ka dih tik zongah anmah ṭhiamṭhiam kha an si. Kan khua i mi tam deuh kha an min in ka hngalh hna i anmah zong nih an ka hngalh.

Liberty khua cu lo hmetete nih a kulh i a bik in an cinmi cu fangvoi a si. Ka pa cu lothlo a si. Kumhra fai ka si tikah leithuannak seh mawngh kha ka cawng i midang lo zongah ka ṭuan.

Ka pa a no lio kha ka hmu bal lo. Ka chuah lioah ka pa cu kum 56 a si i ka nu cu kum 35 a si. Asinain ka pa cu a ṭhawng tuk rih i a ngan zong a dam. Rianṭuan kha a duh tuk i a fale zong amah bantuk si ve awkah a kan cawnpiak. A rum cu a rum lo nain umnak hmun, i hruk awk le ei awk a za in a kan pek. Cun kanmah he caan a hmangṭi zungzal. Ka pa cu kum 93 a si ah a thi. Ka nu cu kum 86 a si ah a ṭhi. An pahnih in Jehovah a biami an si lo. Asinain ka upa pakhat cu 1972 ah zumhfekmi Khrihfa upa pakhat a si.

Ka nu cu biaknaklei ah aa zuam tukmi a si. Zarhpi ni fatin Baptist church ah a kan pumhpi. Kum 12 ka si ah Thumkomh pathian zumhnak  kong kha a voikhatnak ka theih hmasa bik a si. Ka nu kha “Jesuh cu voi voikhat ah Pa he, Fa he zeitindah a si khawh?” tiah ka hal. Mah tikah ka nu nih “Ka fa, mah cu thilthuk a si. Kanmah nih kan hngalhthiam khawh dingmi a si lo” tiah a ka lehmi kha kaa cinken rih. Mah kong cu ka caah thilthuk a si taktak. Asinain kum 14 hrawng ka si tikah kan khua i tiva hmete ah tipil ka ing. Pa caah voikhat, Fa caah voikhat, thiang thlarau caah voikhat tiin ti chungah voithum tiang an ka hnim.

Siangsangruun ka kai lioah boxing aa thongmi pa he kan i kom i boxing thongh ve dingin a ka sawm. Cucaah boxing thongh kha ka cawng i Golden Gloves timi bu ah kaa tel ve. Ṭha tein thongh ka thiam lo caah caan tlawmpal hnuah ka ngol ṭhan. A hnuah U.S Ralkap ah ka lut i Germany ah an ka kuat. Cuka i ka ṭuan lioah ka bawile nih hruaitu ṭha pakhat a si kho tiah an ka ruah caah ralkap sianginn ah an ka kuat. Ralkap rian kha ṭuanter an ka duh. Asinain ralkap ṭuan kha ka duh lo caah kumhnih i ka rian a dih hnu, 1956 ah ralkap in ka chuak. Asinain tlawmpal ah aa thleidang tukmi ralkap rian ka ṭuan.

Biatak ka theih hlanah pa pakhat i sining he aa tlaiin a hmaan lomi ruahnak ka rak ngei. Baisakup le pawngkam mi hna cu ka cungah huham an ngei tuk. Baibal kong a chimmi pa hna kha a ral chiami in ka hmuh hna. Asinain thil cheukhat ka hun hngalh tikah ka nunnak cu aa thleng. Nikhat cu khuachung ah ka mawṭaw sen te ka mawngh lioah mino nu pahnih nih an sinah rat dingin an kut an ka zaoh. Annih cu ka unu a vapa i a naule pahnih an si. Mah nu pahnih cu Jehovah Tehte an si. An sinin Vennak Innsang le I Hlau! mekazin kha kaa lak nain Vennak Innsang cu hngalhthiam awkah a har tuk tiah ka ruah. Mah lioah Khrihfabu Baibal Cawnnak, Baibal hlathlainak caah tuahmi pumhnak hmete le an inn ah tuahmi hlathlaiṭinak ah rak i pumh dingin an ka sawm. Mah tikah kaa ruat lai tiah ka ti hna. An ni i “Bia naa kam maw” tiah an ka ti. “Kaa kam” tiah ka leh hna.

Cutin ka chimmi kha kaa ngaichih ko nain ka biakam let kha ka duh lo. Cucaah mah zan ah kaa pum. Ngakchia pawl nih a hleiin ka lung an ka suk tuk. Baibal kong tampi an hngalh caah ka khuaruah a har tuk. Ka nu nih Zarhpi ni fatin church ah a kan kalpi ko nain Baibal kong tlawmte lawng ka hngalh. Tam deuh in hngalh ka duh caah Baibal hlathlai awkah ka hna a tla. A hmasa bik ka cawnmi cu a Ṭhawng Bikmi Pathian i a min cu Jehovah a si ti kha a si. A hlanah ka nu kha Jehovah Tehte Hna kong ka hal tikah “Oh, annih cu Jehovah tiah min a ngeimi hlanlio pupa pakhat a biami an si” tiah a ka ti. Asinain atu cu ka mit aa au cang tiah ka ruah.

Biatak ka hmuh cang ti kha ka hngalh caah khulrang in ka ṭhangcho. A hmasa bik kaa pumhnak in thlakua hnu 1957, March ah tipil ka ing. Ka lungput cu aa thleng. Pa pakhat i sining he aa tlaiin Baibal cawnpiakmi ka hngalh caah kaa lawm tuk. Jesuh cu a tlingmi pa pakhat a si. A dang pa hna nakin thazaang a ngei deuh i a ṭhawng deuh. Asinain i ṭhuatnak ah aa tel bal lo. Chimchung a si bantukin “dai tein aa in ko.” (Isa. 53:2, 7) Jesuh zultu taktak a simi nih cun ‘mi vialte cungah  zaangfahnak ngeih a hau’ ti kha ka hngalh.—2 Tim. 2:24.

A hmai kum, 1958 ah hmaikal ṭuan kaa thawk. Asinain a rauhhlan ah chikkhat i dinh ka hau. Zeicah? Baibal hlathlai awkah a ka sawmmi mino nu pahnih lakah pakhat a simi Gloria he i ṭhitumh kan i timh caah a si. Mah ka biakhiahnak he aa tlaiin kaa ngaichih bal lo. Gloria cu lungvar mansung bantuk a si i atu tiang a si rih. Ka caah anih cu Diamond nakin a sung deuh i amah ka ṭhit caah kaa nuam tuk. A kong tlawmpal kha amah nih in chim hna seh.

“Unau 16 kan si. Ka nu cu zumhfekmi Jehovah Tehte pakhat a si. Kum 14 ka si ah ka nu cu a thi. Mah hnuah ka pa cu Baibal a hun hlathlai. Ka nu a um ti lo caah ka pa nih kan sianginn sayaci pa kha a kan nawlpiak i ka u upa bik he aa changchang in sianginn kan kai. Mah lioah ka unu cu siangsangruun a donghnak kum a si. Cuticun ka naule kha inn ah kan zohkhenh hna. Cun zanriah zong kan chuan. Ka unu sianginn a dih tiang cutin tuah awkah kan sayaci pa cu a hna a tla. Jehovah Tehte chungkhar pahnih nih Baibal an kan cawnpiak i kan unau lakin 11 cu Jehovah Tehte kan hung si. A ningzah a pang tukmi ka si ko nain phungchim vah kha ka duh tuk. Ka vapa Sam nih a ka bawmh zungzal.”

Gloria le kei cu 1959, February ah kan i um. Kan pahnih in hmaikal kan ṭuanṭi. Mah kum July thla ah Bethel rianṭuan dingin form kan phih. Vawleicung pumpi zungpi ah rianṭuan kha kan duh tuk. Unaupa Simon Kraker nih biahalnak a kan tuah. Mah lioah Bethel ah nuva cu kan cohlang hna lo tiah a kan ti. Bethel ah rianṭuan kha kan duh peng, asinain kum tampi chung kan hngah.

Vawleicung pumpi zungpi ah ca kan ṭial i thawngthanhtu a herh deuhnak hmun ah kan thlah u tiah kan ti hna. Thim awk pakhat lawng a um i mah cu Arkansas, Pine Bluff ah a si. Mah lioah Pine Bluff ah Khrihfabu pahnih a um. Khrihfabu pakhat cu mirang an si i a dang pakhat cu minak an si. Kannih cu thawngthanhtu 14 lawng an umnak minak Khrihfabu ah an kan thlah.

Jehovah Tehte Hna nih mirang le minak Khrihfabu tiin zeicah an i ṭhen tiah na khuaruah a har men lai. A phi cu mah lioah thim awk kan rak ngeih lo caah a si. Mirang le minak miphun i cawh cu phung nih a awnh lo i buaibainak zong a rak um. Hmun tampi ah unau pawl cu mirang he, minak he hmunkhat ah kan i pumhṭi ahcun kan Biakinn an kan hrawhpiak sual lai ti an phang. Cu bantuk thil cu a rak um taktak. Minak a simi Jehovah Tehte Hna nih mirang inn ah phung an chim ahcun an tlaih hna i a velh hmanh an velh hna. Cucaah phungchim rian ṭha tein ṭuan khawh awkah upadi kha kan zulh i thil sining a ṭhat lai caan kha kan hngak.

Phungchim rian cu a zungzal in cun a fawi lo. Minak umnak sang i phung kan chim tikah a caan ah mirang inn hna kha kan va kingh sual tawn. Mah tikah Baibal kong tawite in maw kan chim lai asiloah kan nawl hna lai i inn dang ah maw kan kal lai ti kha khulrang in biakhiahnak tuah a hau. Mah lioah cu bantuk thil sining hna kha kan rak tong.

Hmaikal kan ṭuan caah pawcawmnak caah tangka kan herh. Kan rian tam deuh cu nikhat ah dollar pathum a si. Gloria cu inn thianhnak rian a ṭuan. Caan cheu in a rian a liim khawh nakhnga innkhat nih cun bawmhnak nawl an ka pek. Cun chuncaw zong an kan dangh i kan ṭin hlanah kan ei ta. Zarh fatin Gloria nih chungkhar pakhat caah thil a ṭaihpiak hna. Kei cu dum rian ka ṭuan, thlalang awng ka hnawt i a dang inn rian zong ka ṭuan. Mirang inn pakhat ah kan pahnih in thlalang awng kan hnawt. Gloria nih a chunglei kha a hnawh i kei nih a lenglei kha ka hnawh. Chun nitlak kan ṭuan caah chuncaw an kan dangh. Gloria cu innchung ah a ei ko nain mah chungkhar sinah si loin a dang tein an eiter. Kei tu cu innleng ah an ka eiter nain ka zei a poi lo. Mah rawl cu a thaw tuk. Mah chungkhar cu an ṭha tuk ko nain an pawngkam mi nih an iap hna caah a si. Datsi rawnnak i kan dir lio kha kaa cinken rih. Kan mawṭaw ah datsi kan rawn dih hnuah a cawngtu mirang pa kha Gloria nih zunput  hi a hmang kho lai maw tiah ka hal. Thinhung ngaiin a ka zoh i “aa hrenh” tiah a ka ti.

Unau pawl he nuam tein caan kan hmanṭi khawh caah phungchim rian kha kan duh tuk. Pine Bluff kan phanhka ah mah lioah Khrihfabu rianṭuantu a simi unaupa te inn ah kan um. A nupi cu biatak ah a um rih lo caah Gloria nih Baibal a cawnpiak. Mah caan chungah an fanu le a vapa kha Baibal ka cawnpiak hna. A nu le a fanu nih Jehovah biak awk le tipil in awkah bia an khiah.

Mirang Khrihfabu ah hawikom tampi kan ngei. An inn ah zanriah ei an kan sawm tikah mi nih an kan hmuh lo nakhnga khua muih hnu lawngah kan kal kho. Miphun thleidannak le zaang-ennak a hlorhmi bu Ku Klux Klan (KKK) cu an cawlcang tuk. Halloween zan ah mipa pakhat cu KKK nih an i chinhmi catlap rang in sermi luchin kha uangthlar ngaiin aa chinh i an dum ah a ṭhutmi kha kaa cinken rih. Asinain a ṭha lomi thil sining nih unau pawl kha dawtnak langhter awkah a dawn hna lo. Voikhat cu civui zawhnak ca tangka kan herh caah 1950 sermi Ford kan mawṭaw kha unaupa pakhat sinah kan zuar. Thlakhat a rauhhnu ah, nikhat cu nilin lakah innkhat hnu innkhat phungchim kan kal, cun Baibal cawnpiaknak zong kan tuah i kan tha a ba tuk. Inn i kan ṭin tikah kan khuaruah a har tuk. Kan inn hmaiah kan mawṭaw cu a rak um. Mawṭaw a hmaiah hitin ca aa ṭialmi kha kan hmuh: “Nan mawṭaw kha laksawng kaan pek ṭhan hna. Nan unaupa.”

A dang dawtnak langhternak zong nih ka lung a ka suk tuk. 1962 ah New York, South Lansing ah Pennak Rianṭuannak Tinṭan kai awkah sawm ka si. Mah cu Khrihfabu, peng le pengkomh zohkhenhtu hna caah thlakhat chung tinṭan a si. Mah lioah rian ka ngei lo i tangka zong kan ngei lo. Asinain Pine Bluff i telephone company pakhat nih rian caah interview a kan tuah. Mah rian ah an ka auh ahcun mah company ah minak lakin rian a ṭuan hmasa bikmi ka si lai. Mah rian kha pek kan in duh tiah an ka ti. Zeidah ka tuah lai? New York kalnak caah tangka ka ngei lo. Mah rian cohlannak le tinṭan kai ding alnak kong kha biatak tein ka ruat. Bethel ah ca ka ṭial hnik lioah a cangmi thil kong kha zeitikhmanh ah ka philh kho lai lo.

A vapa zumlotu a simi kan Khrihfabu i unaunu pakhat cu zingka tein kan inn ah a ra i cabawm pakhat a kan pek. Cabawm cu tangka in a khat. A fale he zingka tein lapar cinnak lo ah belh an va phawi tawn. Mah cu New York ah ka kal khawh nakhnga a herhmi tangka hmuh awkah cutin an ṭuanmi a si. Unuanu nih “tinṭan kha va kai law tampi in va cawng, cun rak kir ṭhan law rak kan cawnpiak” tiah a ka ti. A hnuah telephone company kha zarh nga hnuah rian ka ṭuan kho lai maw tiah ka hal hna. “A ngah lo” tiah an ka ti. Asinain mah cu a poi lo. Biakhiahnak ka tuah cang. Mah rian ka rak ṭuan lo caah kaa lawm tuk.

Pine Bluff i kan hmuhtonnak he aa tlaiin Gloria  nih hitin a ti: “Pine Bluff i phungchim kha ka duh tuk. Baibal cawnpiaknak 15 in 20 kar ka ngei. Cucaah zingka ah innkhat hnu innkhat phungchim kan kal i mah hnu cun Baibal cawnpiaknak kan tuah, a caan ah cun zan suimilam 11 tiang kan tuah. Kan rian cu a nuam tuk i mah kha ṭuan zungzal kan duh. Ka rian i thlen in peng zohkhenhnak rian ah i tel ding kha ka duh lo, asinain Jehovah khuakhannak cu cutin a si lo.” Jehovah nih cutin a tuah taktak.

Pine Bluff i hmaikal kan ṭuan lioah special hmaikal ṭuan dingin form kan phih. Rian pek kan si lai kha kan i ruahchan. Zeicah? Kanmah pengkomh zohkhenhtu nih Texas Khrihfabu ah bawm hna sehlaw cuka ah special hmaikal ṭuan hna seh ti a kan duh ti kha kan hngalh caah a si. Mah cu kan duhmi a si ve. Cucaah rian pek lai kha kan hngah peng nain cakuat sanhnak bawm ah zeihmanh kan hmu bal lo. A donghnak ah cakuat a rak phan. Khualtlawng rian a kan pek. Mah cu 1965, January ah a si. Atu ah United States Zung Ṭengnge Kawmiṭi i khuakhangtu a simi unaupa Leon Weaver cu mah lioah peng zohkhenhtu in rian pek a si ve.

Peng zohkhenhtu ṭuan ding kha ka lungre a thei. Peng zohkhenhtu ka ṭuanka ah pengkomh zohkhenhtu James A. Thompson, Jr nih ka sining kha a ka check. Nemnak tein ṭhancho ka herhnak zawn kha a ka chimh i peng zohkhenhtu nih ngeih a herhmi sining hna zong a ka chimh. Peng zohkhenhtu ka ṭuan tlawmpal ah mah ruahnak cheuhnak hna cu zeitluk in dah ka herh ti kha ka hun hngalh. Rian pek ka si hnuah ka ṭuanṭi hmasa bikmi pengkomh zohkhenhtu cu Unaupa Thompson a si. Mah zumhfekmi unaupa sinin tampi ka cawn.

Mah lioah peng zohkhenhtu cu tlawmpal lawng cawnpiak an si. Khrihfabu pakhat a tlawnmi hna kha zarhkhat chung ka zoh. Mah hnuah a dang Khrihfabu ka tlawn tikah zarhkhat chung a ka zoh ṭhan. Ruahnak cheuhnak le lamhruainak tampi a ka pek. Asinain mah hnu cun kanmah te lawng kan si cang. Gloria sinah “atu cu a kan kaltak taktak cang ko lai maw?” tiah ka chimmi kha kaa cinken rih. Asinain a hnuah a biapimi thil pakhat ka hngalh. A kan bawm khomi unaupa an um zungzal ko, asinain kanmah nih kan i bawmhter hna lawngah a si. A hnuah khualtlawng rian a ṭuanmi unaupa J.R.Brown le Bethel chungkhar a simi Fred Rusk ti bantuk hmuhtonnak a ngeimi unaupa hna sinin ka hmuhmi bawmhnak kha ka sunsak tuk.

Mah lioah hmunkip ah miphun ṭanhnak a um. Voikhat cu Tennessee khua kan tlawn lioah KKK  pawl cu khua chungah artlang in an kal. Voikhat cu phungchim kan kal lioah rawl dawr ah chikkhat kan i din. Zunput ka kal lioah miphun ṭanhnak he aa tlaimi tattoo aa suaimi pa nih a ka zulh i thinhung ngaiin a ka zoh. Asinain kanmah nakin a ngan deuhmi mirang unaupa pakhat a rak ra. Mah unaupa nih “na tlamtling maw, Unaupa Herd?” tiah a ka ti. Mah tikah zunput ah a ra vemi a dang pakhat cu hman ta loin a chuak colh. Miphun thleidannak a chuahtermi cu kan tak rong ruangah si loin kan sualnak ruangah a si ti kha kum tampi chungah ka hmuh. Unau pakhat cu a tak rong zei a si hmanhah unau a si ko i a herh ahcun na caah a nunnak hmanh a pek lai ti kha ka hngalh.

Peng zohkhenhnak rian kum 12 kan ṭuan i pengkomh zohkhenhnak rian kha kum 21 kan ṭuan. Mah kum chung vialte cu rumnak le thluachuah kan hmuh caan a si i thazaang a pemi hmuhtonnak tampi kan ngei. Asinain a dang laksawng a um rih. 1997, August ah kum tampi chung saduh kan thahmi kha kan hmuh taktak. United States Bethel ah rianṭuan dingin sawm kan si. Mah cu a voikhatnak form kan phih in kum 38 ah a si. A hmai thla in Bethel ah rian kan ṭuan. Bethel i rian ngeimi unaupa pawl nih chikkhat chung lawng an ka hman lai tiah ka ruah nain cutin a si lo.

A hmasa bik ka rian cu Rianṭuannak Department ah a si. Mah ah tampi ka cawn. Cuka i unaupa hna nih vawleicung pumpi ah a ummi Khrihfa upa phu le peng zohkhenhtu hna sinin a biapimi le a harmi biahalnak tampi an hmuh. Mah unaupa pawl nih lungsau tein an ka bawmh i an ka cawnpiak caah kaa lawm tuk. Cuka ah rian pek ka si ṭhan ahcun mah unaupa pawl sinin cawn awk tampi ka ngei rih.

Gloria he, keimah he Bethel ah rianṭuan kha kan duh tuk. Tuan tein thawh kha a duh pengmi kan si caah mah zia nih Bethel ah a kan bawmh. Mah hnu kumkhat hrawngah Jehovah Tehte Hna Uktu Bu i Rianṭuannak Kawmiṭi bawmtu in rian ka ṭuan. Cun 1999 ah Uktu Bu chungtel pakhat in rian pek ka si. Mah rian in tampi ka cawn. Asinain a biapi bikmi cawn awk cu Khrihfabu lu cu Jesuh Khrih a si, minung an si lo ti kha a si.

Ka nunnak kong ka ruah tikah a caan ahcun profet Amos bantuk ka si tiah ka ruah. Misifak lawng nih an eimi theipi kung a cingmi, rian sawhsawh te a ṭuanmi, aa toidormi tuukhal kha Jehovah nih a hngalh. Asinain Pathian nih Amos kha profet in rian a pek i mah rian ah thluachuah tampi a pek. (Amos 7:14, 15) Cu bantukin Indiana, Liberty khua i a si a fakmi lothlo pa fapa, keimah kha a ka hngalh ve. Cun Jehovah nih hika langhtermi rumnak thluachuah tampi zong a ka pek. (Ptb. 10:22) Ka nunnak cu thilri chawva chambaunak in aa thawk ko nain a donghnak ah ka mitthlam hmanhah ka cuanter khawh lomi rumnak in a khat.