1, 2. (a) Vawlei ah zeitindah ṭhencheunak a tam chinchin? (b) Hi capar ah zei kong dah kan i ruah hna lai?

THLANGLEI Europe ah a ummi unaunu pakhat nih “ka ngakchiat lioin dinlonak lawngte ka hmuh” tiah a ti. “Cucaah kan ram chung i ramkhel lei bu kha ka doh hna i mi tampi nih an ngeihmi ralchanhnak lungput kha ka ngei ve. Cun kum tampi chung a puarhrangmi nu pawl he kaa kom.” Thlanglei Africa ah a ummi unaupa pakhat nih a puarhrangmi a sinak kong kha hitin a chim: “Kan miphun cu a dang miphun nakin a sang deuh tiah ka ruah caah ramkhel lei party pakhat ah kaa tel ve. Kan miphun an si hmanhah a dang ramkhel lei party a bawmmi kan ral pawl cu fei in thah awkah cawnpiak kan si.” Central Europe ah a ummi unaunu pakhat nih hitin a chim: “Thleidannak lungput ka ngei i keimah he biaknak le miphun aa khat lomi paohpaoh kha ka huat dih hna.”

² Tuchan ah mi tampi cu mah unau pathum bantuk lungput an ngei. Ramkhel lei phu tampi nih zalonnak an hmuh khawh nakhnga zaang-ennak kha an hman. Ramkhel lei kong he aa  tlaiin i doh cu mi pawl caah a phung men a hung si. Ram tampi ah mi nih ramdang mi hna kha a ding loin an pehtlaih hna. Baibal nih a chimchung bantukin ni hmanung bik caan i mi pawl cu ‘mi zawnruahnak an ngei lo.’ (2 Tim. 3:1, 3) Ṭhencheunak a tam chinmi vawlei ah Khrihfa hna cu zeitindah lungrual tein an um zungzal khawh? Jesuh sinin tampi kan cawn khawh. Jesuh chan i mi pawl cu miphun a ṭanh tukmi an si caah an i ṭhencheu. Hi capar ah mah biahalnak pathum hi kan i ruah hna lai: Jesuh cu zei bantuk ramkhel lei phu hmanhah zeicah aa tel lo? Pathian miphun cu ramkhel lei kongkau ah kan i tel ding a si lo ti kha Jesuh nih zeitindah a langhter? Zaang-ennak ah i tel awk a si lo kha Jesuh nih zeitindah a kan cawnpiak?

3, 4. (a) Jesuh chan lioah Judah mi tampi nih zeidah an duh? (b) Mah ruahnak cu Jesuh zultu pawl cungah zeitindah huham a ngeih?

³ Jesuh nih a cawnpiakmi Judah mi tampi cu Rom kut in luat an duh. Judah mi phunṭanh pawl le ramkhel lei phu ah aa pemi hna nih luat an duh tuk caah an si khawh chungin an i zuam. Phunṭanh tampi nih Jesuh chan ah a nung vemi Galilee mi Judas timi pa hnu kha an zulh. Messiah deu a simi Judas nih mi tampi kha a ping ah a hruai hna. Judah tuanbialei mifim a simi Josephus nih Judah mi hna kha Rom ralchanh awk le Rom sinah ngunkhuai a pemi hna kha “mi ralchia” tiah auh awkah Judas nih a forh hna. A donghnak ah Rom mi nih Judas cu an thah. (Lam. 5:37) Phunṭanh cheukhat nih an hmuitinh phanh khawh awkah zaang-ennak lam kha an hman.

⁴ Judah mi tampi nih Messiah a rat lai caan kha lungtho tein an hngah. Messiah nih Rom mi hna kut in a kan luatter lai i Israel mi kha miphun nganpi ah a kan ser ṭhan lai tiah an ruah. (Luka 2:38; 3:15) Messiah nih Israel ram ah pennak pakhat a dirh lai tiah mi tampi nih an zumh. Mah tikah vawleicung ka kip ah a ummi Judah mi hna cu Israel ram ah an kir ṭhan lai tiah an zumh. Tipil petu Johan nih Jesuh kha hitin a hal: “A ra dingmi cu nangmah hi na si maw asiloah midang dah kan zoh rih hna lai?” (Matt. 11:2, 3) Johan nih Judah mi pawl luatter awkah pakhatkhat an ra rih hnga maw tiah a ruah i a si men lai. A hnuah zultu pahnih nih Jesuh cu a thawh ṭhan hnuah Emmaus lam ah an ton. Annih nih Jesuh kha Israel mi luatnak a petu dingin an i ruahchannak kong kha an chim. (Luka 24:21 rel.) Mah hnu tlawmpal ah lamkaltu pawl nih Jesuh kha “Bawipa, atu caan ah hin maw Israel mi cu uknak kha na pek ṭhan hna lai?” tiah an hal.—Lam. 1:6.

5. (a) Galilee mi hna nih Jesuh kha zeicah an siangpahrang ṭuanter an duh? (b) Jesuh nih an ruahnak kha zeitindah a remh hna?

⁵ Judah mi nih an tonmi buaibainak kha Messiah nih a kan tawnghthampiak lai tiah an i ruahchan. Mah ruangah Galilee mi nih Jesuh kha an siangpahrang siter an duhnak a si men lai. Jesuh cu a ṭha bikmi hruaitu a si lai tiah an ruah. Jesuh cu a ṭha bikmi cawnpiaktu a si, mizaw a damter khawh hna i a paw a ṭammi hmanh kha rawl a dangh khawh hna. Jesuh nih pa 5,000 hrawng rawl a dangh hna tikah mi pawl cu an khuaruah a har. Mi nih zeidah tuahter a kan duh ti kha Jesuh nih a hngalh. Baibal nih hitin a ti: “Jesuh nih cun hramhram in siangpahrang i ser  awkah hung hnuh an ka duh ti kha a hngalh caah tlang cungah khan amah lawngin a kal ṭhan.” (Johan 6:10-15) A thaizing ah mi pawl cu dai tein an um. Jesuh nih vawleicung i a rat cu pumsalei an herhbaunak tlinter awkah si loin Pathian Pennak kong cawnpiak awkah a si ti kha a fianter. Hitin a ti hna: “Hi a rawk khomi rawl caah hin ṭuan hlah ngat u, a hmunmi rawl, zungzal nunnak rawl caah ta nan ṭuan.”—Johan 6:25-27.

6. Jesuh nih vawleicung ramkhel leiah tel a duh lo kha zeitindah fiang tein a langhter? (A hramthawknak hmanthlak zoh.)

⁶ Jesuh cu a zultu cheukhat nih Jerusalem ah siangpahrang a ṭuan lai ti an zumhmi kha Jesuh nih a hngalh. Cutin thil a can lai lo kha hngalhthiam awkah Jesuh nih sui tangka bianabia kha a chimh hna. Mah bianabia cu caan saupi khual a tlawng hngami “bawi pakhat” a simi Jesuh kong a si. (Luka 19:11-13, 15) Jesuh nih Rom ralbawi a simi Pontius Pilat hmaiah hi vawlei ramkhel leiah aa tel lonak kong kha fiang tein a chim. Pilat nih Jesuh kha “Judah mi hna Siangpahrang cu na si maw?” tiah a hal. (Johan 18:33) Pilat nih Jesuh cu mi pawl kha Rom mi a ralchanhtertu a si tiin a ṭih men lai. Asinain Jesuh nih “kei ka Pennak cu hi vawlei ta hi a si lo” tiah a leh. (Johan 18:36) A Pennak cu vancung ah a si caah Jesuh cu ramkhel leiah aa tel lo. Vawleicung a ratnak a ruang cu “biatak kong chim” ah a si tiah a ti.—Johan 18:37 rel.

7. Kan lungthin hmanhin ramkhel lei phu bawmh lo cu zeicah a har khawh men?

⁷ Jesuh nih a rian cu zeidah a si ti kha ṭha tein a hngalh. Kannih zong kan rian cu zei a si ti kha ṭha tein kan hngalh ahcun kan lungthin hmanhin zei bantuk ramkhel lei phu hmanh kha kan bawm lai lo. Mah cu a zungzal in cun a fawi lo. Khualtlawng rianṭuantu pakhat nih a pawngkam mi hna cu miphun a ṭanh tukmi an si tiah a ti. An miphun kha an i uangthlar tuk i kanmah tein kan i uk ahcun  kan nunnak a ṭha deuh lai tiah an zumh. Cun hitin a chim chap: “Unau pawl nih Pennak kong thawngṭha chimnak rian ah lungthin an peknak thawngin Khrihfa lungrualnak an kilvenmi cu lunglawmh awk ngai a si. Dinlonak le a dang an tonmi buaibainak hna tawnghtham awkah Pathian kha an i ruahchan.”

8. Jesuh chan ah Judah mi tampi cu zei bantuk dinlonak dah an ton?

⁸ Mi nih an pawngkam ah a cangmi dinlonak hna an hmuh tikah ramkhel lei ah an hun i tel chinchin tawn. Jesuh chan ah ngunkhuai peknak nih mi tampi kha ramkhel lei ah a ṭanter hna. Rom mi nih mi pawl kha ngunkhuai an pekter hna caah Galilee mi Judas nih a ralchanh hnanak a si. An ngeihmi thilri, hmun le inn ti bantuk caah ngunkhuai tampi pek a si. Mah lengah ngunkhuai khawltu pawl cu ziknawh ei an hman caah mah nih buaibainak kha a zualter chin. A caan ah dirhmun an ngeih nakhnga le an nawl ngeihnak an hman khawh nakhnga cozah nawlngeitu pawl kha tangka tampi an pek hna. Jeriko khua i ngunkhuai khawltu bawi a simi Zakia cu mi sinin tangka tampi a lak caah mirum pakhat a hung si.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) A ral pawl nih Jesuh cu ramkhel lei kongkau ah i telter dingin zeitindah an i zuam? (b) Jesuh bialehnak in zeidah kan cawn khawh? (A hramthawknak hmanthlak zoh.)

⁹ Jesuh a ral pawl nih Jesuh cu ngunkhuai peknak kong he aa tlaiin foih an i zuam. Judah mi vialte nih an pekmi tangka phar pakhat a simi “Siangpahrang ngunkhuai” he aa tlaiin biahalnak an tuah. (Matthai 22:16-18 rel.) Judah mi nih mah ngunkhuai peknak kha an huat tuk, zeicahtiah Rom kut tang ah an ummi kha mah nih a hngalhter ṭhan hna caah a si. Jesuh nih ngunkhuai pek awk a si lo tiah a chim ahcun Herod leiah a ṭangmi “Herod party” pawl nih Rom Empire a ralchanhmi a si tiah Jesuh kha sual an puh khawh lai. Asinain Jesuh nih ngunkhuai pek ding a si tiah a chim ahcun mi nih a hnu zulh an duh ti lai lo. Cu a si ah Jesuh nih zeidah a tuah?

¹⁰ Jesuh nih mah thil sining ah khoika lei hmanh ṭan lo awkah aa ralrin a hau. Hitin a ti: “Siangpahrang cu siangpahrang ta a simi thil kha va pe u law Pathian cu Pathian ta a simi thil kha va pe ko u.” (Matt. 22:21) Jesuh nih ngunkhuai khawltu tampi cu ziknawh an ei ti kha a hngalh ko nain mah kha biapi ah a chia lo. Mah canah minung buaibainak a tawngtham khomi Pathian Pennak tu kha biapi ah a chiah. Jesuh nih kan caah zohchunh awk ṭha a chiah. Zei bantuk ramkhel lei kongkau hmanhah kan i tel awk a si lo. Kapkhatlei cu a hmaanmi le a dingmi a lo i kapkhatlei cu a hmaanlomi le a ding lomi a lawh hmanhah kan i tel awk a si lo. Khrihfa hna nih Pathian Pennak le Pathian chimmi a hmaanmi thil tu kha biapi ah an chiah. Cucaah dinlonak kong he aa tlaiin a ṭhawngmi ruahnak kan ngei lo i anmah ralchanhnak bia zong kan chim lo.—Matt. 6:33.

11. Midang nih a hmaanmi dinnak an hmuh nakhnga zeitindah kan bawmh khawh hna?

¹¹ Jehovah Tehte tampi cu an rak ngeihmi miphun ṭanhnak lungput hlawtnak ah an hlawh a tling. Tahchunhnak ah, Great Britain i unaunu pakhat cu biatak a hngalh hlanah sianghleiruun ah zatlang nun he aa  tlaimi kong a cawng i miphun ṭanhnak a ngeihmi lungput cu a ṭhawng chin. Hitin a ti: “Minak pawl nih a dinglomi thil tam tuk kan ton caah minak nih tinvo an hmuh nakhnga rian a ṭuan khomi si ka duh. Bia alnak ah teinak ka hmu ton ko nain a donghnak ahcun pakpalawng a si tiah ka ruah. Miphun thleidannak cu minung lungthin in aa thawk ti kha ka rak hngal lo. Asinain Baibal ka hun hlathlai tikah mah cu keimah lungthin chungin aa thawkmi a si ti kha ka hun hngalh.” Cutin a lungput thlen awkah a bawmmi cu mirang unaunu pakhat a si. Hitin a ti chap: “Atu cu kut holh a hmangmi Khrihfabu ah hmaanhmaan hmaikal ka ṭuan i mi vialte he i rem awkah ka cawng.”

12. Jesuh nih a zultu pawl kha zei bantuk “thilnu” dah a hrialter hna?

¹² Jesuh chan ah biaknaklei hruaitu pawl nih ramkhel lei phu hna kha an bawmh tawn hna. Tahchunhnak ah, cauk pakhat “Daily Life in Palestine at the Time of Christ” nih Judah mi hna cu biaknaklei phu an i ṭhen ningin ramkhel lei party zong an i ṭhen tiah a ti. Cucaah Jesuh nih a zultu hna kha “Farasi mi hna thilnu le Herod thilnu kha i ralring u” tiah ralrin a pek hna. (Mar. 8:15) Jesuh nih Herod min a chim tikah Herod party pawl kha a chim duhmi a si men lai. A dang phu a simi Farasi mi hna nih Rom Uknak in Judah mi kha luatter an duh hna. Jesuh nih a zultu pawl kha Sadusi mi pawl zong i ralrin dingin ralrin a pekmi hna kha Matthai cauk ah kan hmuh. Sadusi mi nih cun Rom uknak kha an duh, zeicahtiah mah nih nawlngeihnak a pek hna caah a si. Jesuh nih a zultu pawl kha mah phu pathum i “thilnu” asiloah cawnpiaknak kha hrial awkah ralrin a pek hna. (Matt. 16:6, 12) Mi nih Jesuh kha siangpahrang ah ser an duh hnu tlawmpal ah mah ralrinnak a pekmi hna cu hngalh duh awk ngai a si.

13, 14. (a) Ramkhel lei le biaknaklei nih zaang-ennak le dinlonak zeitindah an chuahter? (b) A ding loin pehtlaih kan si hmanhah zeicah zaang-en kan hman awk a si lo? (A hramthawknak hmanthlak zoh.)

¹³ Biaknaklei nih ramkhel lei i an ṭan tikah zaang-ennak a chuak tawn. Jesuh nih a zultu pawl kha khoika lei hmanh ṭan lo awkah a cawnpiak hna. Mah cu tlangbawi ngan le Farasi mi nih Jesuh thah an duhnak a ruang pakhat a si. Mi nih Jesuh bia kha an ngaih lai i a hnu an zulh lai kha an thin a phang. Cutin a si ahcun biaknaklei le ramkhel lei ah nawl an ngei ti lai lo. Hitin an ti: “Kan thlahdorh ko ahcun mi vialte nih an zumh lai. Cun Rom pawl kha an ra lai i kan biakinn he kan miphun he an kan hloh dih lai.” (Johan 11:48) Cucaah Tlangbawi Ngan Kaiafas nih Jesuh thahnak khua a khan.—Johan 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaiafas nih zanṭim hnuah Jesuh tlaih awkah ralkap pawl kha a thlah hna. Asinain Jesuh nih thah an timhmi kha a hngalh ko. Cucaah lamkaltu pawl he hmanung bik rawl an eiṭi lioah vainam i ken dingin a fial hna. Vainam pahnih nih lamkaltu pawl kha a biapi mi kong a cawnpiak khawh hna. (Luka 22: 36-38) Mah hnuah mibu pi cu Jesuh tlaih awkah an ra. Peter cu mah a dinglomi thil sining ah khan a thin a hung tuk i a vainam kha a chuah i mipa pakhat kha a hun tuk. (Johan 18:10) Asinain Jesuh nih Peter kha hitin a ti: “Na nam cu a kawng ah sawh ṭhan ko, zeicahtiah hriamnam a lami cu hriamnam in an thi lai.” (Matt. 26:52, 53) Jesuh nih a zultu pawl kha zei a biapimi kong dah a cawnpiak hna? Annih cu vawlei ta an si lo a hau. Mah kong cu Jesuh nih mah zan ah thla a cammi a si. (Johan 17:16 rel.) Dinlonak kong ah dohnak nawl a ngeimi cu Pathian lawnglawng a si.

15, 16. (a) Baibal nih Khrihfa pawl kha lung i khahlonak hrial awkah zeitindah a bawmh hna? (b) Jehovah nih tuchan vawlei a zoh tikah zei bantuk lung i khahlonak dah a hmuh?

¹⁵ A hmasa ah langhtermi thlanglei Europe ah a ummi unaunu nih mah kong kha a cawn. Hitin a ti: “Zaang-ennak nih dinnak a chuahter bal lo ti kha ka hngalh. Zaang-en a hmangmi hna cu a donghnak ah thihnak an tong tawn ti kha ka hngalh. Mah lengah midang tampi zong an lung a fahter hna. Vawleicung ah dinnak cu Pathian lawnglawng nih a chuahter khawh ti kha Baibal in ka hngalh caah kaa nuam tuk. A luancia kum 25 chung ka chimmi thawngṭha cu mah kong kha a si.” Thlanglei Africa ah a ummi unaupa nih a fei kha ‘thlarau nih a pekmi vainam,’ Pathian Bia in a airolh. (Efe. 6:17) Atu cu zei bantuk miphun an si hmanhah mi vialte sinah daihnak kong kha a chim cang. Cun central Europe ah a ummi mah unaunu cu Jehovah Tehte a hung si hnuah a rak huat tuk tawnmi miphun a simi unaupa pakhat he an i um. Cutin thlennak a tuahmi mah unau pathum cu Khrih bantuk si an duh caah a si.

¹⁶ Cutin thlennak tuah cu a biapi tukmi a si. Baibal nih minung cu tilet a tho lengmangmi rili bantuk an si i himnak an hmu bal lo tiah a ti. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Biat. 13:1) Ramkhel lei kongkau nih mi kha an thin a phawh hna, a ṭhencheuter hna i zaang-ennak a chuahter. Asinain kannih cu daihnak le lungrualnak kan hmu. Vawleicung mi pawl an i ṭhencheu lioah a mi pawl lungrual tein an ummi kha Jehovah nih a hmuh tikah aa nuam tuk lai.—Zefaniah 3:17 rel.

17. (a) Lungrualnak ṭhanter khawhnak lam pathum cu zei hna dah an si? (b) A hnu capar ah zei kong dah kan i ruah hna lai?

¹⁷ Hi capar ah lungrualnak ṭhanter khawhnak lam pathum kan i ruah hna: (1) Pathian Pennak nih dinlonak vialte a remh lai ti kha kan zumh, (2) ramkhel lei ah khoika lei hmanhah kan ṭang lo, (3) zaang-ennak kha kan hrial. Asinain kan lungrualnak a hnorsuang khomi a dang pakhat cu thleidannak a si. A hnu capar ah a hmasa Khrihfa hna nih an tuah bantukin zeitindah thleidannak lungput kan tei khawh lai ti kha kan i ruah hna lai.