THLANGLEI Asia ah mi pakhat nih panh tein a kan nih, mah tikah a nakmi a ha le thi rong bantukin a senmi a cil in a kaa ah a khahmi kha kan hmuh. Mah pa nih a cil a chak tikah lam cungah a zoh a chia tukmi a senmi hang cu a tangta. Mah cu kunza a khai caah a si.

Nichuah Africa, Pakistan le India in Nichuah thlanglei Asia hrawnghrang, cun Papua New Guinea le Micronesia ah kunza a khaimi cu nuai zakhat leng an si i vawleicung pumpi i milu zatuak in 10 tluk an si. Kunza dawr hna cu mi an tamnak chawdawr le lam pawngah cabuai phah in an zuar i a caan ah an fale he an zuar. Ram cheukhat ahcun kunza kha a ceu tuk lomi hmun ah thilpuan zohdawh loin aa hrukmi nu pawl nih an zuar i a cawtu kha an lem hna.

Vawleicung pumpi ah kunza zuarnak in dollar nuai tampi an hmuh. Cu a si ah kunza timi cu zeidah a si? Zeicah mi tampi nih kunza an khai? Mah nih ngandamnak kha zeitindah a hnorsuan? Kunza khainak he aa tlaiin Baibal hmuhning cu zeidah a si? Kunza khai nih a lemmi hna nih zeitindah an ngol khawh?

Kun thei timi cu ungkung phunkhat i a thei a si i Pacific le Nichuah thlanglei Asia ti bantuk a lumnak hmun ah a khomi a si. Kunza hnah cu thing niakphek kung phunkhat in hmuhmi a si. Kunza a khaimi hna nih kunza hnah ah ṭhung tlawmpal an thuh i kun thei cheumi kha an fun i an ei. Ṭhung nih tha a thawhtermi alkoloid dat a chuahter. Kunza a khaimi cheukhat nih a thawt deuh nakhnga a hmuimi, khuhsii le a thlummi pawl an cawh chap.

Cutin an tuahmi nih cil tampi a chuahter i a rong zong thi bantukin a senter. Cucaah kunza a khaimi hna nih atu le atu an cil an chaknak a si, mawṭaw cung hmanhin an chak caah lam cung i aa chawkmi kha an cil nih a peh tawn hna.

Report pakhat (Oral Health) nih hitin a chim: “Kum tampi chungah kunza cu an rak hman ngaimi a si i nunphunglei le biaknaklei hmanhah an rak hman tawn. Kunza a khaimi hna nih kunza cu ṭih a nung lo, lungthin a nuamhter i pum zong a hrimhter tiah an ruah. . . . Asinain thil sining hna nih kunza cu ṭih a nung tuk ti kha a langhter.” Zeitin in dah?

Ritnak sii khenkhamnak lei i nawlngeitu hna nih kunza ah aa telmi alkaloid dat nih mi a lemter khawh tiah an zumh. Kunza a khaimi cheukhat cu nikhat ah 50 tiang an khai khawh. A rauhhlan ah an ha a hung nak i hani zawtnak an hun ngei. Mah report (Oral Health) nih kunza nih a lemmi hna cu an kaa a chunglei a sen i an dang a kuai tiah a ti. Annih cu an dam kho ti lo, an zawtnak a hung zual chin i kaa cancer hmanh an ngei kho.

Kunza khainak nih kaa cancer le hrom cancer a chuahter khawh. Nichuah thlanglei Asia i kaa cancer a ngeimi tam deuh cu kunza a khaimi an si. Taiwan ah kaa cancer a ngeimi zatuak 85 cu kunza a khaimi an si. Mah lengah Report pakhat (The China Post) nih “Taiwan ah a tam bikmi zawtnak 10 lakah kaa cancer cu aa tel  ve i a luancia kum 40 chungah a letli in a hung tam chin” tiah a ti.

Hmundang zongah cutin a si ve. Papua New Guinea Thanhca (Post-Courier) pakhat nih hitin a ti: “Papua New Guinea mi hna cu kunza khai kha an duh tuk caah kumkhat ah a tlawm bik minung 2,000 cu mah ruangah an thi i zawtnak a dangdang zong a chuahter tiah PNG Siilei Bu nih an ti.” Siibawi le siilei kong ṭialtu a simi pa pakhat nih “kunza a khai lengmangmi hna cu kuak a zumi tlukin an ngandamnak a hnorsuan” i lung thahri zawtnak hna an ngei tiah a ti.

Baibal cu siilei cauk a si lo caah kunza khainak he aa tlaiin fiang tein a chim lo. Asinain mah he aa pehtlaimi phunglam tu cu Baibal ah a um, mah nih thiang tein le ngandam tein um awk, a ṭha deuhmi nunning in nun khawh awkah a kan bawmh. A tanglei Baibal cacaang hna le mah nih a chuahtermi biahalnak hna hi ruathmanh.

“Ka dawtmi ka hawile hna, . . . pum siseh, thlarau siseh, a thurhnomhtertu paohpaoh kha i thenh u sihlaw Pathian ṭih bu tein um u sih.” (2 Korin 7:1) ‘A thiangmi, Pathian cohlan awktlak a simi nan pum kha pe tuah u.’ (Rom 12:1, NW) Kunza a khainak thawngin a pum aa thurhnomhtermi pakhat cu Pathian mit ah a thiangmi a si kho lai maw?

‘[Pathian] thawngin kan nung.’ (Lamkaltu 17:28, NW) “Laksawng ṭha le laksawng tlamtling paohpaoh hi vancung in a rami an si.” (Jeim 1:17) Nunnak cu Pathian sinin hmuhmi a sunglawi tukmi laksawng a si. Zawtnak a chuahter khomi ziaza aa lemtermi pakhat cu Pathian pekmi laksawng a upat tiah ti khawh a si lai maw?

“Ahohmanh bawi pahnih sal nan si kho lai lo.” (Matthai 6:24) “Zeithil hmanh nih sal ah a ka ser kho lai lo.” (1 Korin 6:12, NW) Pathian lungton a duhmi pakhat nih a thiang lomi ziaza sal aa siter awk le aa ukter awk a si maw?

“Na innpa kha nangmah naa dawt bantukin na dawt lai.” (Marka 12:31) “A minunghawi a dawmi nih cun a minunghawi cungah ṭhatlonak a tuah bal lo.” (Rom 13:10) Kunza khainak hang kha lamcung, lampawng le a dang hmun hna ah zohdawh lo ngaiin kan chak i kan thurhnomhter ahcun midang cungah dawtnak a langhtermi kan si lai maw?

“Mi nih a tuhmi cu a zun ko lai.” (Galati 6:7, 8) Mah cu zeitikhmanh ah a palh kho lomi biatak a si. Cucaah thil ṭhalo kan tuh ahcun ṭhatlonak kan zun ko lai. A ṭhami ziaza telin Pathian nih nunter a kan duhmi ningin kan nun ahcun ṭhatnak kan zun lai, cun a hmaanmi le a hmunmi lawmhnak zong kan hmu lai. Nang  cu Pathian hmuhnak ah a hmaanmi thil kha na tuahnak thawngin a ṭhami nunning in nun na duh. Asinain kunza khai nih aan lem ahcun mah kha zeitindah na tei khawh lai? A tanglei a kong pathum hi thlacam buin tuaktan awkah i zuam.

1. Lungthawhnak ngei. A ṭha lomi ziaza tei khawh awkah mah nih ka ngandamnak a hnorsuan ti hngalhnak lawngin a za lo, a ṭhawngmi lungthawhnak ngeih a hau. Mi tampi nih kunza khainak, kuakzuknak, khuhsii hmannak asiloah ritnak sii hmannak hna cu an ngandamnak ca le an nunnak caah ṭih a nung ti kha ṭha tein an hngalh ko nain an tuah ṭhiamṭhiam. A ṭha lomi ziaza ngol awkah na lung a thawh nakhnga Sertu le a dawtnak kong kha Baibal ah hlathlai. “Pathian bia cu a nung i a ṭhawng” tiah Hebru 4:12 nih a ti.

2. Pathian sinah bawmhnak hal. Jesuh Khrih nih hitin a ti: “Hal u law pek nan si lai; kawl u law nan hmuh lai; king u law innka cu hunpiak nan si lai. Zeicahtiah a halmi paoh cu pek an si lai i a kawlmi paoh nih an hmuh lai; a kingmi paoh cu innkhar kha hunpiak an si lai.” (Luka 11:9, 10) Jehovah Pathian nih bawmhnak le thazaang hmuh awkah amah sinah lungtak tein thla na cammi kha a hmuh tikah zeirel loin a um lai lo. “Pathian cu dawtnak a si” tiah 1 Johan 4:8 nih a ti. Cu bantuk dawtnak a hmumi pakhat cu lamkaltu Paul a si. Hitin a ṭial: “Khrih nih ṭhawnnak a ka pekmi thawngin zeithil hmanh hung chuak hna sehlaw ka ton khawh ko hna.”—Filipi 4:13.

3. Midang bawmhnak kha cohlang. Na komhmi hna cu ṭhatnaklei in siseh, ṭhatlonaklei in siseh na cungah huham an ngei tuk kho. Phungthlukbia 13:20 nih hitin a ti: “Mifim mi hna sinah i chawk ve lengmang law na fim lai, mihrut hna he i kom law a ping ah an in hruai lai.” Cucaah hawikom kha ṭha tein i thim. Jehovah Tehte Hna lak zongah a hlanah kunza a rak khai balmi tampi an um. Asinain zumtu unau pawl he an i komhnak thawngin le Baibal an hlathlainak thawngin a thiang lomi ziaza hna tei khawh awkah a herhmi bawmhnak an hmu.

 [Cahmai 11 i rinli kulh]

Kunza Khai An Ngol

A hlanah kunza a rak khai nain a ngol cangmi panga kha I Hlau! nih biahalnak an tuah hna. An chimmi bia hi zohhmanh.

Zeicah kunza na hun khai?

Pauline: Ka ngakchiat liote ah ka nu le ka pa nih kunza an ka khaiter. Mah cu Papua New Guinea i tikulh ah a ummi kan khua phung a si.

Betty: Kumhnih ka si lioah ka pa nih kunza a ka khaiter. Kumhrafai ka si tikah kunza tampi kaa ken caah kun thei kung he kaa lo. Kunza zeitluk in dah ka duh ti ahcun zingka ka thawhle cangka kunza ka khai colh.

Wen-Chung: Kum 16 ka si in kunza ka hun khai. Kunza ka khai ahcun zohdawh tukmi le a cuza cangmi in mi nih an ka hmuh lai i an ka cohlan lai tiah ka ruah.

Jiao-Lian: Ka pawcawmnak caah kunza ka zuar. Kunza ka manh khawh nakhnga a thawt a hau. Cucaah ka teh lengmang i a ka lem beh.

Kunza khainak nih na ngandamnak zeitindah a hnorsuan?

Jiao-Lian: Ka kaa, ka ha le ka hmur hna cu thi bantukin an sen dih. Kunza ka khai hnu i ka hmanthlak ka zoh tikah ka ning a zak. Atu tiang ka hmur a hma peng rih.

Pauline: Ka kaa a hma, ka luat a chuak i ka chung a ka tlik tawn.

Betty: Pound 77 lawng ka si. Mah cu ka kum le ka tung he tahchunh ahcun a tlawm tuk. Ka ha cu a zoh a chia tuk i um ṭaihnak steel wool in kaa hnawt tawn.

Sam: Ka chung nih a ka tlik tawn i hani zawtnak zong ka ngei. Atu ah ha pakhat te lawng ka ngei cang. Steel wool in kaa hnawt tawn nain san a tlai lo.

Kunza khai kha zeicah na ngol?

Pauline: Baibal chung i 2 Korin 7:1 kha ka rel tikah Pathian nih “pum siseh, thlarau siseh a thurhnomhtertu paohpaoh kha i thenh” hna seh ti a kan duh kha ka hmuh. Sertu lungton dingin fakpi in i zuam awkah bia ka khiak.

Sam: Ka nunnak kha Jehovah Pathian thiang thlarau lamhruaiter ka duh caah kunza khai duhnak kha tei khawh awkah ka bawm tiah Jehovah sinah thla ka cam. Pathian nih ka thlacamnak kha a ka leh. Kunza ka khai lonak kum 30 hrawng a si cang.

Jiao-Lian: Baibal ka rel lioah “misual mi hna, nan kut kha i ṭawl u” timi bia kha ka hmuh. (Jeim 4:8) Mah bia nih ka lung a ka suk tuk. Kunza khai le zuar cu ṭih a nung tuk ti hngalh ko buin cutin tuah cu a hmaan hnga maw? Ka pum a thurter i Pathian he kan i pehtlaihnak a hrawk khomi kunza khainak in ‘kut i ṭawl’ awkah bia ka khiak.

Kunza khai na ngol ruangah zei ṭhatnak dah na hmuh?

Wen-Chung: Ka ṭhirual pawl nih an ka cohlan nakhnga ti in kunza ka rak khai. Atu cu mah nakin a sunglawi deuhmi Jehovah le thlaraulei unau pawl he a ṭhami pehtlaihnak ka ngei cang.

Sam: Atu ahcun pumsalei in siseh, thlaraulei in siseh ka ngan a dam deuh tuk cang. A ṭhalomi thil caah tangka ka sawksam ti lo caah ka innchungkhar kha ṭha deuh in ka zohkhenh khawh hna.

Pauline: Zalong tein le thiang tein ka um tiah ka ruah. Ka ha cu an rang i an fek cang. Ka inn ah le ka dum ah kun thei a hawng le a zoh a chia tukmi kunza khainak hang hna a um ti lo.

Betty: A thiangmi chiaṭha thleidannak lungthin ka ngei i ka ngandamnak zong a ṭha deuh. Atu ahcun sianginn sayamah le caantling in thawngṭha chimnak rian ah kaa tel kho cang.

[Cahmai 11 i Hmanthlak]

Betty

Pauline

Wen-ChungCahmai 3 i

Jiao-Lian

Sam

[Cahmai 9 i Hmanthlak]

Kunza a khai lengmangmi hna cu ṭih a nungmi zawtnak an ngei kho

A nakmi ha le hani zawtnak

Kaa chung i khak a chuahtermi a nuang a karhmi

Kaa cancer

[Cahmai 8 i Hmanthlak]

Kun thei kha kunza hnah in an funmi