A ummi cazin ah kal

A ummi cazin ah kal

Baibal—Zumhawk a Tlakmi Biatak Hrampi

Baibal—Zumhawk a Tlakmi Biatak Hrampi

Tuanbia zoh tikah hnulei sining a phunphun a ngeimi, mi pawl nih Baibal kha zumhawk a tlakmi biatak hrampi in an hmuh. Tuchan zongah mi nuai tampi nih Baibal cawnpiaknak kha an zulh. Asinain mi cheukhat nih Baibal cu chan he aa tlak ti lo asiloah tuanbia men a si tiah an ti. Nangtah zeitindah na ruah? Baibal ah Biatak hmuh khawh a si maw?

Baibal Na Zumh Khawhnak A Ruang

Baibal cu zumhawk tlak a si le si lo zeitindah biakhiahnak na tuah khawh? Tahchunhnak pakhat in zohhmanh hna u sih: Kum tampi chung na hawi pakhat nih biatak aan chimh peng a si ahcun anih cu zumhawk a tlakmi a si tiah na ruah ko lai. Mah zumhawk a tlakmi na hawi bantukin Baibal nih biatak a chim zungzal maw? Tahchunhnak cheukhat kong hi ruathmanh.

Zumhawk A Tlakmi Caṭialtu Pawl

Baibal ṭialtu pawl cu a ding fel tukmi an si. Cucaah an palhnak le an derthawmnak kong hmanh kha an ṭial tawn. Tahchunhnak ah, profet Jonah nih nawl a ngaih lonak kong kha a ṭial. (Jonah 1:1-3) A ṭialmi Baibal cauk kha Pathian nih a chimhhrinhnak kong in a donghter, asinain a lungput aa thlenning kong kha cu a ṭial lo. (Jonah 4:1, 4, 10, 11) A ding felmi Baibal ṭialtu hna nih biatak caah lungtak tein siaherhnak an ngeih kha an langhter.

Zulh awk a Tlakmi Biatak

A biapimi kong he aa tlaiin Baibal nih a ṭhami ruahnak a kan cheu zungzal maw? A kan cheuh zungzal. Tahchunhnak ah, midang he a ṭhami pehtlaihnak ngeih khawh ning kong he aa tlaiin Baibal chimmi hi ruathmanh: “Mi nih kan cungah tuah hna seh ti nan duh bantuk khan midang cung zongah va tuah ve u.” (Matthai 7:12) “Lehnak neem nih thinhunnak a damter, sihmanhsehlaw biahrang nih cun thin a phawh.” (Phungthlukbia 15:1) Baibal biatak cu an ṭial ni thawkin tuni tiang zulh awk a tlak zungzal.

Tuanbialei he aa Tlaimi Biatak

Thilhlun hlathlaitu tampi nih Baibal ah langhtermi mi pawl, hmunhma le thil sining hna cu a um taktakmi le a cang taktakmi an si ti kha kum tampi hnuah an hngalh. Tahchunhnak ah, a biapi theng lomi a kong pakhat he aa tlaiin zohhmanh hna u sih. Baibal nih Nehemiah chan ah Jerusalem ah a ummi Tair mi (Foinisia mi hna cu Tair in a rami an si) hna nih “nga le thilri a phunphun an ratpi hna” tiah a ti.—Nehemiah 13:16.

Mah Baibal caang a hmaan ti a langhtertu thil a um maw? A um. Thilhlun hlathlaitu hna nih Israel ram ah Foinisia mi hna i an thilri pawl an hmuh caah Israel mi le Foinisia mi cu chawlehnak rian an ṭuanṭi ti kha kan hngalh khawh. Mah lengah Mediterranean rili ah a ummi nga pawl kha Jerusalem ah an hmuh. Cucaah thilhlun hlathlaitu hna nih lamhlapi ah a ummi rilikam in chawlettu pawl nih nga kha an rak phorhmi a si tiah an zumh. Ṭha tein a hlathlai hnuah Baibal lei mifim pakhat nih “Nehemiah 13:16 ah aa ṭialmi, Tair mi hna nih nga kha Jerusalem ah an zuar timi bia cu a hmaanmi a si” tiah a ti.

Science Lei he aa Tlaimi Biatak

Baibal cu a bik in biaknak lei le tuanbia lei kong a langhtermi cauk a si. Science lei he aa tlai zongin Baibal cu a hmaanmi a si. Tahchunhnak pakhat hi ruathmanh.

A luancia kum 3,500 hrawngah Baibal nih vawlei cu “zeihmanh lo chungah” aa thlai tiah a ti. (Job 26:7) Mah he i lo loin phuahchommi tuanbia nih cun vawlei cu ti cungah a vuan asiloah chungkuh nganpi nih a phorh tiah a ti. Job cauk ṭial a si hnu kum 1,100 hrawng tiang mi nih vawlei cu zeihmanh lo cungah thlai khawh a si lo, a tlaitu pakhatkhat a um lai tiah an zumh. A luancia kum zathum, 1687 ah Isaac Newton nih vawlei dah kong kha a hlathlai i vawlei cu zeihmanh lo cungah aa thlai tiah a ti. Mah nih a luancia kum 3,000 leng lio i Baibal chimmi bia a hmaan kha a langhter.

Chimchungbia he aa Tlaimi Biatak

Baibal chimchungbia tampi cu zeitluk in dah a hmaan? Tahchunhnak pakhat hi ruathmanh: Isaiah nih Babilon hrawh a si lainak kong he aa tlaiin a chimchung.

Chimchungbia: BC kumzabu pariatnak ah Baibal ṭialtu Isaiah nih a ṭhawng tukmi Babilon khuapi cu hrawh a si lai i ahohmanh an um ṭhan ti lai lo tiah a rak chimchung. (Isaiah 13:17-20) Isaiah nih a hrawktu ding a min cu Sairas a si lai ti hmanhin a rak chimchung. Sairas ralkap pawl nih rili cu an “carter” lai i khuakulhnak hau kutka cu aa awng lai ti zongin a rak chimchung.—Isaiah 44:27–45:1.

Chimchungbia Tlinnak: Isaiah nih a chimchung in kum 200 hrawng a rauh hnuah Babilon kha Persia siangpahrang nih a doh. A min cu ahodah a si? Sairas a si. Babilon khua chungah luh cu a har tuk caah Sairas nih khua chungin a luangmi Zufrates Tiva kha hman dingin bia a khiah. Ralkap pawl nih tiva kha hmundang ah an luanter. Mah tikah khuakulhnak vanpang pawng in a luangmi tiva cu Sairas ralkap pawl nih phei can hrawng in tan khawh ding tiangin a hung puan. Cun Babilon mi hna nih khuakulhnak hau kutka kha an khar lo. Mah tikah Sairas ralkap pawl cu Babilon khua chungah an lut i Babilon kha an hrawh.

Asinain a dikthliar in a chimmi pakhat a um rih: Babilon khua cu mi um lonak a hung si taktak maw? Kumzabu tlawmpal chung cu cuka ah mi pawl an um rih. Asinain tuchan ah Iraq ram, Baghdad pawng i a ummi, a rawk dihmi Babilon nih Baibal chimchungbia a tling ti kha a langhter. Hmailei kong he aa tlaiin a chim tik zongah Baibal cu zumhawk a tlakmi a si.