KUMZABU pakhatnak ah a nungmi Khrihfa ka si tiah na mitthlam ah cuanter hmanh. Lamkaltu Paul nih nan Khrihfabu caah ca an kuatmi hna kha atu bak nan hmuh. Cakuat an relmi na ngaih lioah “Cathiang” a simi Hebru Baibal chungin atu le atu a cherhchanmi kha na theih. (2 Timote 3:15) Mah tikah ‘Paul nih zei cacaang kha dah a cherhchanmi a si hnga, hngalh ka duh ning’ tiah na ruah ko lai. Asinain cutin hngalh awkah cun a fawi lo. Zeicah?

Paul chan ah kut in ṭialmi “Cathiang” pawl cu zei bantuk phun dah an si ti kha ruathmanh. Rili Thi Cazual chungin Isaiah Baibal cauk cheubang kha hika capar ah langhter a si. Zeidah na hmuh? Ca in a khahmi kha na hmu ko lo maw. Comma le full stop ti bantuk zong a um lo. Tuchan ah kan hmanmi dal le caang zong a um lo.

Baibal ṭialtu hna nih an ṭialmi kha dal le caang ti in an rak ṭhen lo. Pathian nih a chimh hna ningin an ṭialmi a si caah careltu zong nih Pathian bia kha a cheubang lawngin si loin a dihlak in an rel khawh lai. Na dawt tukmi pakhat sinin a biapimi ca na hmuh tikah a cheubang lawng si loin a dihlak in rel na duh, a si ko lo maw?

Asinain Baibal ah dal le caang a um lo caah a harnak a um. Paul nih Cathiang a cherhchan tikah “Cathiang nih,” “Isaiah ṭhiamṭhiam nih” ti bantuk lawngin a rak langhter khawh. (Rom 3:10; 9:29) Cucaah “Cathiang” ṭha tein a hngalmi na si lo ahcun mah cherhchanmi hna kawl awkah a har tuk lai.

Mah lengah “Cathiang” cu Pathian sinin a rami ca sawhsawh lawng a si lo. AD, kumzabu pakhatnak a donghnak lei hrawngah Baibal kha uk 66 aa telmi cauk pakhat in an komh. Lamkaltu Paul nih a cakuat ah a cherhchanmi bantuk cu set, kha set timi kong hna kawl khawh awkah a bawmmi dal le caang a um cang caah tuchan Baibal reltu pawl cu an i nuam tuk.

Cucaah “dal le caang hna hi Baibal ah ahote nih dah an khumh?” tiah biahalnak na tuah khawh men.

A hnuah Canterbury Hruaitu a hung simi Mirang siangbawi Stephen Langton cu Baibal chung i dal pawl aa changchang in a khumhtu a si. France ram, Paris khua i Sianghleiruun pakhat ah saya a ṭuan lio, AD kumzabu 13 a thawklei ah cutin a rak tuahmi a si.

Langton chan hlanah Baibal lei mifim pawl nih cherhchan awkah timi timhnak he Baibal chungah dal pawl ṭhen khawhnak lam a phunphun an rak kawl. Baibal cacaang pakhat hmuh awkah Baibal cauk vialte kau nakin dal pakhat chungah ṭha tein kawl cu an caah a fawi deuh a si ko lo maw? Tahchunhnak ah, dal 66 a ummi Isaiah Baibal cauk bantuk ah a si.

Asinain a harnak pakhat a um ṭhan. Baibal lei mifim pawl nih dal hna kha anmah le duhning cio in an ṭhen. Tahchunhnak pakhat in zoh ahcun, atu ah dal 16 lawng a ummi Thawngṭha Marka cauk cu an chan ah dal 50 hrawng a rak um. Langton chan ah Paris khua ah ramkip in a rami siangngakchia an um i annih nih an ram ah hmanmi Baibal cauk pawl kha an rak i put. Asinain sayate le siangngakchia pawl nih cherhchanmi cacaang hna cu Baibal i khoika zawn ah dah a um ti kha fawi tein an fianter kho lo. Zeicah? An  hmanmi kut in ṭialmi ca hna cu pakhat le pakhat dal an ṭhenning an i lawh lo caah a si.

Cucaah Langton nih dal ṭhenning lam thar a tuah. “Dal a ṭhenning kha Baibal lei mifim hna le careltu hna nih an cohlan caah Europe ram chungah khulrang in a karh” tiah The Book—A History of the Bible timi cauk nih a ti. Cucaah tuchan Baibal ah kan hmuhmi aa changchang in ṭialmi dal hna cu Langton tuahmi a si.

Kum 300 hrawng a rauh hnu, AD kumzabu 16 a lai hrawngah France ram i a min a thangmi, canamnak lei mifim Robert Estienne nih Baibal kha rel a fawi deuh nakhnga a rak tuah. Aa tinhnak cu mi nih Baibal tampi in an hlathlai khawh nakhnga caah a si. Aa changchang in nambar bunhmi dal le caang ṭhenning cu lamkhat lawng um sehlaw zeitluk in dah a ṭhat hnga ti kha a rak hmuh.

Estienne cu Baibal caang pawl ṭhen awkah a ruat hmasa biktu cu a si lo. Amah hlanah a rak ṭhen cangmi hna an um. Tahchunhnak ah, kumzabu a thawknak lei ah a nungmi Judah miphun Baibal ṭialtu hna nih Biakam Hlun tiah auhmi Hebru Baibal hna kha dal le caang an rak ṭhen. Dal an ṭhenning cu lam tampi a um ko nain an ṭhenning hna cu aa dang cio.

Estienne nih Biakam Thar tiah auhmi Khrihfa Greek Baibal hna kha aa changchang in caang a ṭhen hna i dal le caang ṭhenciami Hebru Baibal hna he a fonh. 1553 ah tuchan Baibal i aa telmi dal le caang ṭhenning he aa lomi Baibal kha uktling in (France holh in) hmasa bik a rak chuah. Cheukhat nih Baibal kha cacaang hna in an ṭhenmi cu aa tlaimi cauk hna bantukin ṭhencheu dih a si tiah an ti. Asinain Baibal cauk a nam i a chuahtu a dang zong nih Estienne tuahmi kha an cohlan.

Aa changchang in nambar khenh in dal le caang ṭhen cu a sawhsawh te a lo. Asinain mah nih Baibal caang pakhat cio cu cakuatnak hmelchunhnak bantukin cu set, kha set timi “cherhchannak” a ngeihter. Dal le caang ṭhenmi cu Pathian lamhruainak cu a si lo, a caan ah dal le caang an ṭhen ruangah Baibal biafang pawl aa ṭhenmi cu a hmaan ko. Asinain dal le caang an ṭhen caah kan duhmi cauk pakhat chung i biafang pawl, langhtermi pawl kan i cinken bantukin a sullam a thukmi Baibal caang hna kha kan i cinken khawh i midang zong kan chimh khawh hna, cun cherhchanmi Baibal caang zong fawi tein kan hmuh khawh.

Dal le caang ṭhen a si ruangah Baibal rel a fawi deuh ti cu a hmaan ko nain kanmah ṭhatnak caah Pathian nih a kan pekmi biatak hngalhthiam cu a biapi deuh ti kha i cinken. Cucaah Baibal caang, caangkhat lawng rel loin a cung tang Baibal caang hna relchih kha na zia ah canter. Cutin na tuah ahcun ‘khamhnak i aan kalpi khotu fimnak aan pemi’ “Cathiang” kha ṭha tein na hun hngalh deuhdeuh lai.—2 Timote 3:15. ▪