1, 2. Vawlei Ralpi IInak a dih leiah Jehovah Tehte 230 cu thihnak leiah kalnak in zeicah an luat khawh?

MAH hi Vawlei Ralpi IInak a dih leiah a cangmi a si. Hitler ralkap cu ral an sung thluahmah cang. Hremnak thonginn ah a um rihmi thongtla tampi kha thah awkah Nazi cozah nih nawl an chuah. Sachsenhausen thong i a tlami hna kha tilawng dinhnak ah kalpi in tilawng citter in ti chungah pilter an timh hna. Mah kha thihnak leiah kalnak tiah a hnuah an auh.

² Sachsenhausen thong i a tlami 33,000 cu Germany ram i tilawng dinhnak khua a simi, thonginn in meng 155 a hlatnak Lübeck ah an kalter hna. An lakah ram ruk in a rami Jehovah Tehte 230 zong an i tel i ralkap nih hmunkhat te ah an kalter hna. Thongtla dihlak cu an paw a ṭam ca le an dam lo caah an tha a dih. Asinain unau pawl cu an dihlak in thihnak in an luat. Mah cu zeitindah a si khawh? An lak i pakhat nih hitin a chim: “Lungdongh loin kal awkah pakhat le pakhat tha kan i pe zungzal.” Pakhat le pakhat an i dawt caah le Pathian nih “thilti khawhnak ṭhawnnak” a pek hna caah an luat kho.—2 Kor. 4:7.

3. Pakhat le pakhat thapek kha zeicah kan herh?

³ Tuchan ah, kannih cu cu bantuk thil kan tong ti lo nain harnak tampi cu kan ton ve. 1914 ah Pathian Pennak dirh a si tikah Satan cu van in vawlei ah thlak a si. Satan nih “caan tawite lawnglawng ka ngei” cang ti a hngalh caah a thin a hung tuk. (Biat. 12:7-9, 12) Armageddon a naih chin bantukin Satan nih Jehovah he kan i pehtlaihnak derter awkah harnak tampi a chuahter chin ve. Nifate kan nunnak ah lungre theihnak zong kan tong. (Job 14:1; Pct. 2:23) A caan ah mah harnak hna ruangah thader in zei  kan tuah paohah kan lung a dong kho. Tahchunhnak ah, unaupa pakhat nih Jehovah cungah zumhfek tein um awkah midang kha kum tampi chung tha a rak pek hna. Asinain a tar tikah a nupi he an ngan a dam ti lo i a lung a dong tuk. Mah unaupa bantukin kan dihlak in Jehovah pekmi “thilti khawhnak ṭhawnnak” kan herh. Pakhat le pakhat tha i pek zong kan herh.

4. Midang thapek kan duh ahcun lamkaltu Paul i zei forhnak bia dah kan zulh a herh?

⁴ Midang thapek kan duh ahcun lamkaltu Paul nih Hebru Khrihfa hna a forhmi hna bia hi kan zulh a hau. Hitin a ti hna: “Pakhat le pakhat kan i dawt khawh nakhnga le thil ṭha kan i tuahpiak khawh nakhnga, i bawm thliahmah u sih. Pakhat le pakhat hmunkhat i i pumh lengmang kha ngol hlah u sih; a cheu nih cun ngol hmanh hna sehlaw, kannih cu i forh chin u sih, zeicahtiah Bawipa ni cu a nai deuh chin lengmang ti kha kan hngalh caah i forh chin lengmang ko u sih.” (Heb. 10:24, 25) Mah kha zeitindah kan zulh khawh?

5. ‘Pakhat le pakhat i bawmh’ timi cu zeidah a si? Cutin zeitindah kan tuah khawh?

⁵ ‘Pakhat le pakhat i bawmh’ timi cu a hrampi Grik holh ahcun ‘pakhat le pakhat zawnruah’ tinak a si. Chimduhmi cu unau pawl an herhmi ruahpiak kha a si. Unau pawl kha Biakinn lawng ah kan chawnhbiak hna asiloah a biapi lomi kong lawng kan ruah hna ahcun an herhmi kha kan hngal kho lai lo. A herh leng in midang kong ah vaa thlak kha cu kan duh lai lo. (1 Thes. 4:11; 1 Tim. 5:13) Asinain unau pawl kong hngalh cu kan duh. An sining, an ziaza, an ṭhawnnak, an dernak le thlaraulei an sining kha hngalh kan duh. Kannih cu an hawi kan si le kan dawt hna kha an hngalh a hau. Harnak an ton tik le an lung a dongh tik lawngah si loin caan dang zongah anmah he caan kan hmanṭi a hau.—Rom 12:13.

6. Unau pawl “bawmh” awkah Khrihfa upa kha zeinihdah a bawmh hna lai?

⁶ Khrihfa upa cu unau pawl zohkhenhnak rian an ṭuan tikah lungthawhnak le ṭuan duhnak an ngeih awk a si tiah Baibal nih a ti. (1 Pit. 5:1-3) Mah rian ṭha tein ṭuan khawh awkah unau pawl kong kha an hngalh a hau. (Phungthlukbia 27:23 rel.) Khrihfa upa nih unau pawl bawmh awkah timhcia an si le anmah he caan hmanṭi an duh kha an langhter ahcun unau pawl nih bawmhnak an hal ngam deuh hna lai. Cun an ruahnak le an lungre theihnak zong an chimh ngam deuh hna lai. Mah tikah Khrihfa upa nih unau pakhat cio kha an herhmi bawmhnak an pek khawh hna lai.

7. A lung a dongmi hna i an bia ‘a bultanmi’ he aa tlaiin zeidah kan philh lo awk a si?

⁷ Paul nih Thesalonika Khrihfa hna kha “thazaang a dermi kha bawm hna u” tiah a forh hna. (1 Thesalon 5:14 rel.) “Thazaang a dermi” timi ah a lung a dongmi zong an i tel. Phungthlukbia 24:10 nih “harnak caan i na der a si ahcun na der taktak a si” tiah a ti. A lung a dong tukmi kha bawmh kan duh hna ahcun a caan ah an biachim “a bultan” kho ti kha kan philh lo a hau. (Job 6:2, 3) An chimmi bia cu an lung chungah a um taktakmi a si men lai lo. Mah kha Rashel nih a hngalh, zeicahtiah a nu cu a lung a dong tukmi a si. Hitin a ti: “Ka nu nih bia fakfak a chim lengmang. Mah tikah ka nu i a sining taktak kha ruahṭhan awkah kaa zuam, anih cu dawtnak le zaangfahnak a ngei i a siangmi a si. A lung a dongmi hna nih an chimmi hi  an lung ah a um taktakmi a si lo ti kha ka hun hngalh. Cucaah a ṭha lomi bia le tuahsernak in leh cu a ṭhalo tukmi a si.” Phungthlukbia 19:11 nih “lungsau thinfual hi fim a si, palhnak i maimilh cio hi minung sunparnak a si” tiah a ti.

8. A hleiin ahote kha dah kan dawtnak “hngalhter” an herh, zeicah?

⁸ Hlan i a sualnak ruangah a lung a dongmi kha zeitindah kan ‘bawmh’ khawh? A sualnak kha aa remh cang nain a ning a zak rih men ko lai. Paul nih Korin khua i unau pawl sinah a sualnak aa ngaichih cangmi pakhat kong kha hitin ca a ṭial: “Nannih nih nan ngaihthiam awk le thazaang nan pek awk a si, a ngaih a chiat tuk ahcun a lung a dong sual lai. Amah nan dawt taktak kha va hngalhter u tiah kaan nawl hna.” (2 Kor. 2:7, 8) “Hngalhter” timi cu “langhter” tinak a si. Unau pawl kan dawt hna le an zawn kan ruah hna kha kan bia le kan tuahsernak in kan langhter lo ahcun an hngal lai lo.

9. ‘Dawtnak ngeih awk le thil ṭha tuah awkah i bawmh’ timi cu zeidah a si?

⁹ Paul nih hitin a ti: “Pakhat le pakhat kan i dawt khawh nakhnga le thil ṭha kan i tuahpiak khawh nakhnga i bawm thliahmah u sih.” Unau pawl kha dawtnak langhter awk le thil ṭha tuah awkah kan bawmh hnanak thawngin cutin kan tuah khawh. Mei kha alhter peng kan duh ahcun thing tih le mei chem a hau. (2 Tim. 1:6) Cu bantukin unau pawl kha Jehovah rian lungtho tein ṭuan zungzal awkah bawmh kan duh hna ahcun kan tuah awk a simi thil a um ve. A ṭha bikmi pakhat cu an tuahmi thil ṭha caah thangṭhat kha a si.

10, 11. (a) Ahote dah thangṭhat an herh? (b) Thangṭhatnak nih thil ṭha tuah awkah zeitindah a bawmh khawh hna ti kha tahchunhnak in chim.

¹⁰ A lung a dongmi kan si zong, si lo zongah kan zapi in thangṭhat kan herh. Unaupa pakhat nih “ka pa nih zeitikhmanh ah a ka thangṭhat bal lo” tiah a ti. Cucaah a upat tik zongah a tuahmi thil  kha a ṭha tiah a ruat bal lo. Atu cu kum 50 a si cang nain unau pawl nih Khrihfa upa rian kha ṭha tein na ṭuan tiah an ti tikah aa nuam tuk rih ko. Thazaang peknak bia chim a biapit tuk kha amah hmuhtonnak in a hngalh caah cutin tuah awkah caanṭha a kawl zungzal. Hmaikal, kum upa le a lung a dongmi tel in kan dihlak in mi nih a kan thangṭhat tikah kan tha a um ve.—Rom 12:10.

¹¹ Khrihfa upa nih sualnak a tuahmi unau kha an bawmh tikah a rak tuahmi thil ṭha kha an thangṭhat ahcun a ruahnak i thlen awk le thil ṭha tuah awkah a bawmh lai. (Gal. 6:1) Miriam timi unaunu zong cutin a rak si. Hitin a ti: “Ka hawikom cheukhat nih Khrihfabu an kaltak i mah lio caan ah ka pa cu thluak thichuah zawtnak a ngeih caah mah caan cu ka nunnak ah a har bikmi a si. Ka lung zong a dong tuk. Ka lung donghnak tei khawh awkah a lengmi tlangval kaa chiah.” Mah tikah Jehovah dawtnak hmuh awkah kaa tlak lo tiah a ruah i biatak kha chuahtak awk hmanhah khua a ruat. Asinain Jehovah rian a rak ṭuanmi vialte kha Khrihfa upa pakhat nih a hngalhter ṭhan i Jehovah nih aan dawt rih ko tiah a ti. Mah tikah Jehovah a dawtnak cu a fek ṭhan. A tlangvalpa kha a kaltak i Jehovah rian kha a ṭuan ṭhan.

12. Unau pakhat kha midang he kan tahchunh, sual kan phawt le ka sual tuk timi ruahnak kan ngeihter ahcun zeidah a cang kho?

¹² Unau pawl kha Pathian rian lungtho tein ṭuan zungzal awkah kan forh hna tikah kan i ralrin a hau. Midang he kan tahchunh hna awk a si lo, kanmah sermi phunglam an zulh lo caah sual kan phawt hna awk a si lo, tam deuh in an ṭuan lo caah ka sual tuk timi ruahnak kan ngeihter hna awk a si lo. Cutin tuah cu chikkhat caah cun a ṭha men lai nain sau a nguh lai lo. A ṭha bikmi cu thangṭhat le kan si khawh chungin Jehovah rian kan ṭuan cu kan dawt caah a si ti hngalh awkah bawmh kha a si.—Filipi 2:1-4 rel.

13. Midang forh timi cu zeidah a si? (A hramthawknak i hmanthlak kha zoh.)

¹³ A donghnak ah Paul nih pakhat le pakhat “i forh chin u sih” tiah a ti. Midang forhnak kha mei a alh zungzal nakhnga thing tih chapnak he tahchunh khawh a si. Unau pawl forh timi cu Pathian rian an ṭuan khawh zungzal nakhnga thapek tinak a si. A lung a dongmi kha tha kan pek hna tikah dawtnak le zaangfahnak in bia kan chim awk a si. (Ptb. 12:18) “Bia theih duhnak lei ahcun a khul a rangmi” si in ‘biachimnak lei ahcun a khul a nuarmi’ kan si awk a si. (Jeim 1:19) Unau pawl bia kan ngaih i an intuarmi hngalhthiam kan i zuam ahcun an lung a donghnak a ruang kha kan hngalh lai i an caah bawmtu a simi bia kan chim khawh lai.

14. Khrihfa upa nih a lung a dongmi unaupa kha zeitindah a bawmh?

¹⁴ Kum tampi chung a cawlcang ti lomi unaupa kha zaangfahnak a ngeimi Khrihfa  upa nih zeitindah a bawmh ti kha ruathmanh. A chimmi bia kha Khrihfa upa nih ṭha tein a ngaihpiak tikah Jehovah a dawt rih kha a hun hngalh. Mah unaupa nih thla fatin chuahmi Vennak Innsang kha a rel i hmaan tein i pumh awkah aa zuam. Asinain unau cheukhat tuahsernak ruangah a lung a fak i a lung a dong. Khrihfa upa nih mah unaupa chimmi kha ṭha tein a ngaihpiak i a intuarmi kha hngalhthiam aa zuam, cun a dawt kha a hngalhter. A hnuah, mah unaupa nih a dawtmi Pathian rian ṭuan lo awkah hlan i a rak tonmi a ṭhalomi sining aa donhter kha a hun hngalh. Khrihfa upa nih mah unaupa kha amah he phungchim kalṭi awkah a sawm. Khrihfa upa bawmhnak in mah unaupa cu phungchim rian ah lungtho tein aa tel ṭhan i a hnuah Khrihfa upa a ṭuan ṭhan.

15. Midang thapeknak he aa tlaiin Jehovah sinin zeidah kan i cawn khawh?

¹⁵ A lung a dongmi cu a lung a ṭha ṭhan colh men lai lo asiloah kan bawmhnak kha a cohlang colh men lai lo. Sau nawn bawmh a hau men lai. Paul nih hitin a ti: “Thazaang a dermi kha bawm hna u, pakhat le pakhat lungsau thinfual in um u.” (1 Thes. 5:14) A tha a dermi kha kan bawmh hna tikah lungdongh colh loin bawmh an herh chung paoh kan bawmh hna awk a si. Jehovah cu a lung a dongmi a salle cungah a lung a sau. Tahchunhnak ah, Elijah cungah a lung a sau i a intuarnak kha a upat. Elijah nih a rian a ṭuan khawh zungzal nakhnga a herhmi kha a pek. (1 Si. 19:1-18) David nih a sualnak kha aa ngaihchih taktak caah Jehovah nih a zaangfah i a ngaihthiam. (Salm 51:7, 17) Pathian nih a rian ṭuan a rak ngol dengmangmi, Salm 73 a ṭialtu zong kha a bawmh. (Salm 73:13, 16, 17) Jehovah nih a hleiin kan lung a dongh tikah zaangfahnak le lungsaunak he a kan pehtlaih. (Ex. 34:6) Baibal nih Jehovah zaangfahnak cu “zing fate in an thar lengmang” i “a dong hrimhrim lai lo” tiah a ti. (Ṭah. 3:22, 23) Jehovah nih a nawl i cawn hna sehlaw a lung a dongmi cungah zaangfahnak ngei hna seh ti a kan duh.

16, 17. Satan vawlei donghnak a naih chin caah zeidah kan tuah awk a si? Zeicah?

¹⁶ Sachsenhausen hremnak thonginn in thongtla 33,000 an chuak i lam ah tampi an thi. Asinain Jehovah Tehte 230 tu cu an luat dih. Mah cu pakhat le pakhat tha an i pek ca le an i bawmh caah a si.

¹⁷ Tuchan ah kannih cu “nunnak a phanmi lam” ah kan kal. (Matt. 7:14) A rauhhlan ah Jehovah a biami vialte cu dinnak a umnak vawlei thar ah an lut cang lai. (2 Pit. 3:13) Satan vawlei donghnak a naih chin bantukin nunnak lam i kal zungzal awkah pakhat le pakhat i bawm hna u sih.