1, 2. (a) Pathian nih ahodah a ser hmasa bik i amah kha zeitindah a hman? (b) Vancungmi cu ṭha tein dirh an si ti kha zeitindah kan hngalh khawh?

A KAN Sertu Jehovah nih zei thil paoh kha ningcang tein a tuah. A hmasa bik ah a Fapa Jesuh kha a ser. Jesuh cu Pathian i a biapi bikmi aiawhtu a si caah Baibal nih “Bia” tiah a auh. Hitin a ti: “Vawlei hi ser a rak si hlanah Bia cu a rak um cang; cu Bia cu Pathian sinah a rak um.” Anih cu vancung ah Jehovah rian kha kum nuai tampi chung a rak ṭuan. Jesuh kong kha Baibal nih hitin a ti chap: “Pathian nih zeizong vialte hi cu Bia thawng cun a ser hna i Bia thawng loin sermi zeihmanh an um lo.” A luancia kum 2,000 lengah Jehovah nih Bia kha a tlingmi pa Jesuh Khrih in vawlei ah a thlah. A Pa nih a fialmi vialte kha Jesuh nih zumhawktlak tein a tuah dih.—Johan 1:1-3, 14.

² Vawleicung a rat hlanah Jesuh cu Pathian i ‘rian a thiam ngaimi’ in zumhawktlak tein rian a ṭuan. (Ptb. 8:30) Jehovah nih Jesuh thawngin vancung ah vancungmi nuai tampi kha a ser hna. (Kol. 1:16) Jehovah nih ṭha tein dirhmi vancungmi ralkapbu a ngeih hna tiah Baibal nih a ti. Hitin a ti: “A rianṭuantu dingah mi nuai khat an um i a hmaiah cun nuai zakhat in an dir.”—Dan. 7:10; Salm 103:21.

3. Arfi pa zeizat dah a um? Arfi hna cu zeitindah dirh an si?

 ³ Jehovah nih van le vawlei a ser tikah arfi tampi a ser chih hna i mah kha zeitikhmanh ah na rel kho dih lai lo. Arfi pa zeizat dah a um? Nai i hlathlainak an tuahmi ah mifim pawl nih van ah arfi hi 300 sextillion a um tiah an ruah tiah thanhca pakhat nih a ti. Mah cu 3 hnuah zero 23 a si. Mah arfi hna cu ṭha tein dirh an si maw? An si, arfi phu hna cu galaxy in dirh an si. Mah galaxy pakhat cio ah arfi a nuainuai in an um. Mah galaxy tam deuh cu a phuphu in dirh an si ṭhan i cluster tiah auh a si. Mah cluster hna cu a phuphu in dirh an si ṭhan i supercluster tiah auh a si.

4. Vawleicung i Pathian salle cu ṭha tein dirh an si lai tiah zeicah kan zumh khawh?

⁴ Vancungmi le arfi hna cu khuaruahhar a simi lam in dirh an si. (Isa. 40:26) Cucaah a kan Sertu nih vawleicung i a salle zong ṭha tein a dirh hna lai tiah kan zumh khawh. Annih cu a biapi tukmi rian ṭuan ding an ngeih caah ṭha tein dirh an hau. A salle nih zumhfek tein an biak khawh nakhnga Jehovah nih kum tampi chung a salle kha a dirh hna. Pathian cu a salle sinah a um ti le ‘ningcang lopi in a ummi si loin daite le rem tein a ummi Pathian a si’ ti a langhtermi tahchunhnak tampi a um.—1 Korin 14:33, * 40 rel.

5. Vawlei ca i Pathian timhmi cu zeitindah chikkhat a rawh?

⁵ Jehovah nih a hmasa bik minung a ser hna hnuah hitin a ti hna: “Tefa tampi in ngei u law nan tefa cu vawleicung khuazakip ah khat hna seh, cun annih nih vawlei cu uk hna seh. Nannih cu nga cung le va cung le ramlak saram  a hme he a ngan he an dihlak cung i nawlngeihnak kan pek hna.” (Gen. 1:28) Jehovah nih mi nuai tampi kha voikhat te ah a ser hna lo. Adam le Evi cu fa an ngei lai i an fale zong nih fa an ngei chin ve lai. Cuticun vawleicung ah mi an khah dih tiang fa an ngei lai. Pathian nih aa timhmi cu vawleicung dihlak paradis canter kha a si. Adam le Evi nih Pathian nawl an ngaih lo tikah mah aa timhmi cu chikkhat a rak rawk. (Gen. 3:1-6) Adam le Evi fale tam deuh nih Jehovah an bia lo i caan tlawmpal a rauh hnuah “BAWIPA nih minung cu khuazakip ah an ṭhatlo tuk hringhran le an lungchung cu ruahnak ṭhalo lawnglawng a khah kha a hmuh.” Mah ṭhatlonak ruangah mi cu “Pathian mithmuh ah mi ṭhalo an si dih i an ṭhatlonak cu khuazakip ah a karh.” Cucaah Pathian nih vawlei ah buanchukcho tlunter in ṭhatlonak vialte hrawh awkah bia a khiah.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Jehovah nih Noah kha zeicah a khamh? (A hramthawknak hmanthlak zoh.) (b) Noah ralrin peknak a ngai duh lomi vialte cu zeidah an ton?

⁶ Buanchukcho ah mi vialte cu hrawh an si lo. Noah cu “miṭha a si” i “Pathian he i hawikomh in a nungmi a si” caah “BAWIPA kha a lung a ton.” Jehovah nih Noah kha tilawng nganpi sak a fial i sakning kong ah a herhmi lamhruainak vialte a pek dih. (Gen. 6:8, 9, 14-16) Tilawng chungah a ummi minung le saram vialte Buanchukcho in an luat nakhnga tilawng kha ti cung i a vuan ding phun in sak a hau. Jehovah nih a fial hnaning in Noah le a chungkhar nih an tuah dih. Lawng chungah saram pawl an luhpi hna hnuah ‘BAWIPA nih innka cu a khar.’—Gen. 7:5, 16.

⁷ Noah nih Buanchukcho kong kha ralrin a pek ko hna nain mi nih an ngai duh lo. (2 Pit. 2:5) BC 2370 ah Buanchukcho cu aa thawk. Jehovah nih “thil nung vialte” a hrawh dih hna nain zumhfekmi  Noah, a fapale le an nupile tu cu lawng chungah him tein a chiah hna. (Gen. 7:23) Tuchan ah a nungmi vialte hi zumhfekmi Noah le a chungkhar in a rami kan si. Asinain Noah ralrin peknak a ngai duh lomi hna cu Buanchukcho ah an thi dih.

8. Pathian nih Israel mi kha Biakammi Ram i luh awkah nawl a pek hna tikah zeitindah a dirh hna?

⁸ Buanchukcho in kum 800 leng a rauh tikah Pathian nih Israel mi kha miphun pakhat in a dirh hna. An nunning kip kha a dirh hna i a hleiin an biakning kha a dirh hna. Tahchunhnak ah, an lak i cheukhat kha tlangbawi le Levi mi si awkah a thim hna. “Pumhnak thlam luhnak” i rianṭuan awkah nu cheukhat zong kha a dirh hna. (Ex. 38:8) A hnuah Jehovah nih Israel miphun kha Kanaan ram ah kal in cuka i um awkah nawl a pek hna. Asinain mi tam deuh cu an ṭih i an kal duh lo, cucaah hitin a ti hna: “Jephunneh fapa Kaleb le Nun fapa Joshua dah ti lo cu, kaan umter hna lai ti i chiat ka sermi ram ah khan pakhat hmanh nan lut lai lo.” Biakammi Ram ngiat awkah a kalmi hna lakah Joshua le Kaleb lawng nih a ṭhatnak leiin an rak chim. (Nam. 14:30, 37, 38) A hnuah Jehovah nih Joshua kha Israel mi hruai awkah rian a pek. (Nam. 27:18-23) Joshua nih Israel mi kha Kanaan Ram i a luhpi hna laite ah Jehovah nih hitin a ti: “Ṭhawng ngai le ralṭha ngaiin um ko; na thin phang hlah, na lung zong dong hlah; zeicahtiah BAWIPA na Pathian cu khua zeika na kalnak hmanhah na sinah a um ko.”—Josh. 1:9.

9. Rahab nih Jehovah le a miphun kha zeitindah a hmuh hna?

⁹ Jehovah Pathian nih Joshua kha a kalnak kip ah a umpi. Tahchunhnak ah, BC 1473 ah Israel mi cu Kanaan ram i khua pakhat a simi Jeriko pawngah riahhmun an khuar. Joshua nih Jeriko khua ngiat awkah pa pahnih kha a thlah hna i mah khua ah hlawhhlangnu Rahab he an i tong. Khuami hna nih mingiatu hna kha tlaih an timh hna tikah Rahab nih a inncung ah a thuh hna. Hitin a ti hna: “BAWIPA nih hi ram kha aan pek cang hna . . . ti kha ka hngalh. Zeitintiah . . . zeitindah BAWIPA nih nan hmaiah Rili Sen ti kha a carter i zeitindah Jordan tiva ral ah a ummi Amor mi siangpahrang pahnih Sihon le Og kha nan hrawh cikcek hna kha kan theih.” Hitin a ti chap: “Cunglei van le tanglei vawlei i Pathian a simi cu BAWIPA nan Pathian kha a si.” (Josh. 2:9-11) Rahab le a chungkhar nih Jehovah thimmi miphun kha an bawmh hna. A hnu, Israel mi nih Jeriko khua an hrawh tikah Jehovah nih Rahab le a chungkhar kha a khamh hna. (Josh. 6:25) Zumhfekmi Rahab nih Jehovah le a bupi kha a upat taktak.

10. Jesuh nih Judah biaknak lei hruaitu hna kha zeitindah a ti hna, zeicah?

¹⁰ Zumhfekmi Joshua nih a hruai hna lioah Israel mi cu teinak an hmu i Kanaan ram kha khua khat hnu khua khat an lak. Asinain a hnu kum 1,500 chungah Israel mi cu atu le atu zumhawktlak loin an um lengmang. Jesuh vawleicung a rat tikah Israel mi cu Jehovah le a profet hna bia kha an ngaih lo tuk caah Jesuh  nih Israel mi hna an umnak Jerusalem khua kha “profet kha na rak thah hna” tiah a ti. (Matthai 23:37, 38 rel.) Judah biaknak lei hruaitu hna cu nawl an ngaih lo caah Jehovah nih a hlawt hna. Annih kha Jesuh nih hitin a ti hna: “Nannih cu Pathian Pennak kha chuh nan si lai i thei ṭha tein a tlai dingmi kha pek an si lai.”—Matt. 21:43.

11, 12. (a) Jehovah nih Israel miphun zaka ah bu thar pakhat mithmai ṭha a pek hna ti kha zeinihdah a langhter? (b) Mah bu thar ah ahote zong dah an lut?

¹¹ Jesuh vawleicung i a rat hnu tlawmpal ah Jehovah nih Israel miphun kha a hlawt hna. Asinain Khrih bia le a cawnpiaknak a ngaimi zumhfekmi a salle in dirhmi bu pakhat vawleicung ah a ngei rih lai. AD 33, Pentekos ni ah Jehovah nih Israel miphun zaka ah bu thar pakhat kha a mithmai ṭha a pek. Jesuh zultu 120 hrawng cu hmunkhat ah an i pum, mah lioah “chikkhatte ah khin van in aw pakhat a rung i a thawng cu thlitu fakpi in a hrangmi thawng bantuk a si i annih an ṭhutnak inn kha a khat dih. Cun meizik he aa lomi lei an hung chuah lulhmalh kha an hmuh hna i cuka i a ummi hna cu an dihlak in lei pakhat cio nih khan a tongh hna. Annih cu Thiang Thlarau in an khat i Thlarau nih chim khawhnak a pek hna caah khan, holh dang in an holh.” (Lam. 2:1-4) Khuaruahhar a simi mah thil nih Khrih zultu hna in dirhmi mah bu thar kha Jehovah nih a bawmh ti a langhter.

¹² Mah ni ah mi 3,000 hrawng cu Jehovah i bu thar ah an lut. “Khamh a si liomi hna cu Bawipa nih nifate in an bu chungah khan a luhter lengmang hna” tiah Baibal nih a ti. (Lam. 2:41, 47) Jesuh zultu hna cu phungchimnak ah an hlawh a tling tuk i Baibal nih hitin a ti: “Pathian bia cu a karh chin lengmang. Jerusalem khua chungah khan a zummi cu an tam chin lengmang.” Tlangbawi tampi tel in lungthin ṭha a ngeimi tampi nih Khrih cawnpiaknak kha an cohlan. (Lam. 6:7) A hnuah Jehovah nih Khrihfabu ah Judah mi a si lomi kha a luhter hna, mah cu Jehovah nih bu thar a bawmh ti a langhtertu thil a si ve.—Lamkaltu 10:44, 45 rel.

13. Pathian nih a bu thar kha zei rian dah a pek hna?

¹³ Pathian nih Khrih zultu pawl a ṭuantermi hna rian cu zeidah a si ti a fiang ko. Vawleicung a um lioah Jesuh nih an caah zohchunhawk ṭha a rak chiah. Tipil a in hnu tlawmpal ah “vancung Pennak” kong kha chim hram a thawk. (Matt. 4:17) A zultu hna zong mah rian ṭuan ve awkah a cawnpiak hna. Cun “Jerusalem khua le Judea ram vialte le Samaria ram ah le vawleicung khuazakip” ah ka tehte nan si lai ti zong in a ti hna. (Lam. 1:8) Jesuh zultu hna nih zeidah an tuah awk a si kha an hngalthiam maw? An hngalhthiam. Voikhat cu Paul le Barnabas nih Judah mi hna kha atu cu Jesuh zultu hna nih Jentail mi hna sinah phung kan chim cang lai tiah an ti hna. Hitin an ti: “Bawipa nih a kan pekmi nawlbia cu: ‘Nannih cu Jentail mi ca i ceunak si awk le vawleicung dihlak ca i khamhnak  lam si awkah kaan chiah hna,’ ti hi a si.” (Lam. 13:14, 45-47) Jehovah nih minung khamh awkah a tuahmi thil kha kumzabu pakhatnak thawk in Pathian bupi nih mi an chimh hna.

14. Kumzabu pakhatnak ah Jerusalem ah zeidah a cang, ahote dah a luat?

¹⁴ Judah mi tampi nih Jesuh kong thawngṭha kha an cohlang lo i Jesuh nih Jerusalem ah a tlung dingmi harnak kong a chimhmi hna kha an ngai duh lo. Jesuh nih a zultu hna kha hitin ralrin a rak pek hna: “Nannih nih Jerusalem khua kha ralkap i an kulh nan hmuh tikah a rauhhlan ah a rawk cang lai ti kha nan hngalh lai. Khi tikah Judea ram i a ummi hna cu tlang ah zaam hna sehlaw; khuapi chungah a ummi hna cu chuak hna sehlaw khualeng ramlak i a ummi hna cu khuapi chungah khan lut hna hlah seh.” (Luka 21:20, 21) Jesuh nih a chimchung bantukin Jerusalem cu a rawk taktak. Judah mi hna nih Rom mi hna kha an ralchanh hna, AD 66 ah Rom ralkap nih Jerusalem kha hrawh awkah an kulh. Asinain ruahlopi in ralkap cu an kir ṭhan, mah tikah Jesuh zultu hna cu Jerusalem le Judea ram in chuah awkah caanṭha an hmu. Mi tampi cu Jodan Tiva ral ah an tli i tlang cungah an kai. AD 70 ah Rom ralkap cu an ra ṭhan i Jerusalem kha an hrawh. Khrihfa hna cu zeitindah an um? Jesuh ralrin peknak an ngaih caah an luat.

15. Mi tampi cu zeicah Khrihfa an hung si?

¹⁵ Kumzabu pakhatnak ah Khrihfa hna cu hrem an si i an zumhnak hneksak an si. Asinain cu bantuk harnak lakah mi tampi cu Khrihfa an hung si. (Lam. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Mah cu zeitindah a si khawh? Khrihfabu cu Pathian mithmai ṭha a hmuh caah a si.—Ptb. 10:22.

16. Khrihfa dihlak nih an zumhnak a feh nakhnga zeidah an tuah a herh?

¹⁶ An zumhnak a feh nakhnga le lungrual tein an um khawh nakhnga Khrihfa dihlak nih an i zuam a hau. Baibal hlathlai, hmaan tein i pumh le phungchimnak ah lungtho tein an i tel a hau. Khrihfabu cu ṭha tein dirh a si. Unau pawl bawmh a duhmi Khrihfa upa le bu rianṭuantu an um i mah unaupa pawl an i zuamnak in Khrihfabu cu ṭhatnak an rak hmu. (Fil. 1:1; 1 Pit. 5:1-4) Cun Paul bantuk khualtlawng rianṭuantu pawl zong nih an tlawn hna. (Lam. 15:36, 40, 41) Kumzabu pakhatnak i Khrihfa hna biaknak cu tuchan kan biaknak he zeitlukin dah aa lawh ti hmuh cu khuaruahhar tuk a si. Jehovah nih a salle kha ṭha tein a dirh zungzal hna caah kan i lawm tuk. *

17. A hnu capar ah zei kong dah kan i ruah lai?

¹⁷ Kannih cu donghnak caan ah kan nung i Satan vawlei cu a rauhhlan ah hrawh a si cang lai. Asinain vawlei lei Pathian bupi cu hlan nakin rang chinchin in hmailei ah a kal. Nang tah Jehovah bupi he hmailei ah na kal maw? Cutin kal khawhning kha a hnu capar nih a fianter lai.