KA PA cu 1899 ah Austria, Graz khua ah a chuak i Vawlei Ralpi Inak lioah minote lawng a rak si rih. 1939 ah Vawlei Ralpi IInak aa thawk tikah German ralkap ah hramhram in luhter a rak si. 1943 ah Russia he ral an i doh lioah ka pa cu a thi. Mah lioah kum hnih lawng ka si rih i ka pa cu aho a si hmanh ka hngal manh lo. Sianginn ka hun kai tikah midang ngakchia cu pa an ngei nain kei cu ka ngeih lo caah ka ngaih a chia tuk. Kum hra fai ka si tikah a thi kho lomi vancung kan Pa kong ka hngalh caah ka hna a ngam deuh.—Hab. 1:12.

Kum sarih ka si ah Pa Ngakchia Bu cawlcanghnak ah ka lut ve. Mah cu 1908 ah Britain ralkap bawi Robert Stephenson Smyth Baden-Powell nih Great Britain ah a dirhmi vawleicung pumpi bu a si. 1916 ah a ngakchia deuhmi pa pawl caah Cenghngia Fate (asiloah Bu Fate) timi phu a dirh.

Zarhte, Zarhpi ah khual kan tlawnmi kha ka duh ngai. Thlam ah kan it, kan Bu thilthuam kan i hruk i khuang an tummi ningin artlang in kan kal hna. A dang bu chungmi hna he caan hmanṭi kha ka duh ngai. Zanlei ah meiphu kam ah hla kan sa hna i ramlak ah lente kan i celh hna. Pawngkam thil kong zong kan cawng i mah nih Sertu nih a tuahmi thil hna kha a ka duhter.

Pa Ngakchia Bu ah aa telmi hna cu nifatin thil ṭha pakhat tuah awk le a dang Ngakchia hna kha “Timhcia tein Um Zungzal” tiin chawnhbiak awkah cawnpiak kan si. Mah kha ka duh tuk. Pa zakhat leng a simi kan phu ah a cheu hrawng cu Catholic an si, a cheu cu Protestant an si i pakhat cu Budis a si.

1920 thawkin Pa Ngakchia Bu nih kum tlawmpal dan in ramkomh tonnak kan tuah. Mah tonnak cheukhat ah ka kal ve. Voikhat cu 1951, August ah Austria, Bad Ischl ah a si i a dang voikhat cu 1957, August ah England, Birmingham pawngah a si, cuka ah ram 85 in Pa Ngakchia Bu in 33,000 hrawng an ra. Cun midang 750,000 hrawng zong mah tonnak ah an ra ve. Mah lak i pakhat cu England ram Siangpahrang nu Elizabeth a si. Ka caah Pa Ngakchia Bu ah i tel cu vawleicung pumpi unau rual lakah i tel bantuk a si. Asinain Pathian a dawmi hna in dirhmi a ṭha deuhmi unau rual lakah a rauhhlan ah kaa tel lai ti kha ka rak hngal lo.

1958, ṭhal chuahka ah ka umnak Austria, Graz i Grand Hotel Wiesler ah rawlpetu tinṭan ka kaimi kha ka dih. Ka rianṭuan hawi, changreu a tuahtu Rudolf Tschiggerl nih tonsaphak in phung a ka chimh. Mah cu biatak kong ka theih hmasa  bik a si. Rudolf nih Thumkomh pathian cu Baibal cawnpiakmi a si lo tiah a ka chimh. Mah tikah mah cu Baibal ah a ummi a si i na palh tiah ka ti. Rudolf kha ka dawt caah Catholic Church ah kirter ṭhan awkah lem ka duh.

Rudi tiah ka auhmi Rudolf nih Baibal cauk pek a ka duh. Mah tikah Catholic Baibal lawng ka duh tiah ka ti. Ukkhat a ka pek i ka hun rel tikah a chungah Vennak Innsang Bu nih an chuahmi cazual aa tenhmi kha ka hmuh. Mah kha Rudi nih a tenhmi a si. Cu bantuk ca cu a hmaanmi a lo nain a hmaanmi a si taktak lo tiah ka ruah caah ka duh lo. Asinain Rudi he Baibal kong i ruahceihṭi cu ka duh. Rudi nih fim ngaiin a dang cauk le mekazin pawl kha a ka pe ti lo. Thla thum hrawng tiang Baibal kong kha atu le atu kan i ruah. A caan ah cun zan tlaipi tiang kan i ruah tawn.

Hotel i tinṭan ka kaimi ka dih tikah ka nu nih hotel zohkhenhnak sianginn ah a ka kaiter. Ka kainak cu Alps tlang i nelrawn ah a ummi Bad Hofgastein khua ah a si. Mah sianginn cu Bad Hofgastein khua i Grand Hotel nih an tuahmi a si caah hmuhtonnak ngeih awkah mah hotel ah ka va ṭuan tawn.

Rudi nih kaa ṭhialnak hmun address kha Vienna i zung ṭengnge ah a kuat hna, cucaah zung ṭengnge nih missionary unaunu pahnih, Ilse Unterdorfer le Elfriede Lor kha keimah len awkah an fial hna. * Nikhat cu hotel i khual lawmtu nih a ka auh i innleng i mawṭaw chungah a ummi nu pahnih nih biaruah an in duh tiah a ka ti. Annih cu ka hngal hna lo nain aho an si hngalh awkah ka va chuak. A hnuah Ilse le Elfriede cu Nazi ukmi Germany ah Jehovah Tehte Hna rianṭuannak khenkham a si lioah cauk a kuatu an rak si ti kha ka hngalh. Vawlei Ralpi IInak aa thawk hlanah annih cu German ralkap (Gestapo) nih an tlaih hna i Lichtenburg rianhrang ṭuannak thong ah an kuat hna. Cun ralpi chungah Berlin pawng i Ravensbrück thonginn ah an ṭhial hna.

Mah unaunu pahnih cu ka nu ṭhi hrawng an si caah ka upat hna. Baibal kong kan i ruah hnuah ka duh lo tiah ti cu an caan thlauter a si lai tiah ka ruah caah ka duh lo. Cucaah lamkaltu i chaannak tiah auhmi Catholic cawnpiaknak he aa tlaiin Baibal cacang pawl ka put u tiah ka ti hna, mah cu a hmasa bik pope cu lamkaltu Piter a si i a dang pope vialte cu a sinin nawlngeihnak an hmuhmi a si timi cawnpiaknak kha a si. Mah kha siangbawi sinah kaa kalpi lai i ka ruah lai tiah ka ti hna. Cutin ka tuahnak thawngin biatak ka hmuh lai tiah ka ruah.

Matthai 16:18, 19 i Jesuh bia nih lamkaltu i chaannak timi cawnpiaknak a hmaan kha a langhter tiah Catholic Church nih an ti. Cun A Thiangmi Pa tiah auhmi pope nih zumhnak kong a fianter tikah a palh bal lo ti zongin Church nih an ti. Catholic mi tampi nih mah kha an zumh i an zumhnak cu mah cungah hram aa bunh. Kei  zong nih mah kha ka zumh i pope nih Thumkomh pathian a hmaan tiah a ti ahcun a hmaan lai tiah ka ruah. Asinain pope nih palhnak a tuah ahcun Thumkomh pathian cu a hmaan lai lo tiah ka ruah.

Siangbawi kha ka va len tikah ka biahalnak hna kha a ka let kho lo. Lamkaltu i chaannak he aa tlaimi cauk tu kha a ka pek. Mah kha kaa ṭinpi i ka rel. Cun siangbawi sinah ka kal ṭhan i biahalnak ka tuah chap. Mah kha a ka let kho lo i hitin a ka ti: “Na lung fiang lakin kaan chim kho lo i nang zong nih ka lung fiang lakin na ka chim kho ve lo. . . . Na caah a ṭha bikmi kaan duhpiak.” Mah hnu cun keimah he bia i ruah kha a duh ti lo.

Mah thil a can hnuah Ilse le Elfriede he Baibal cawn awkah timhcia ka si cang. Annih nih vancung ah a ummi a Thiangmi Pa, Jehovah Pathian kong kha tampi an ka chimh. (Johan 17:11) Ka umnak ah Khrihfabu a um lo caah unaunu pahnih nih Baibal kong hngalh a duhmi chungkhar hna inn ah pumhnak an tuah. Mi tlawmte lawng an i pum. Pumhnak a hruaitu ding tipil a ing cangmi unaupa an um lo caah Ilse le Elfriede nih pumhnak ah Baibal kong kha an pahnih in an i ruah. A caan ah khua dang in unaupa pakhat a ra i hlanmi hmun ah vantlang phungchimnak a pek tawn.

1958, October thawkin Ilse le Elfriede nih Baibal an ka cawnpiak. Thla thum a rauh hnu, 1959, January ah tipil ka ing. Tipil ka in hlanah zeitindah phungchim ding a si ti hngalh awkah innkhat hnu innkhat phungchimnak ah kaan zul kho hna lai maw tiah ka ti hna. (Lam. 20:20) An sinah a voikhatnak ka kal hnuah keimah pumpak sang ka hal hna. Khuate pakhat kha an ka pek i innkhat hnu innkhat phungchim awk le hngalh a duhmi hna sin len ṭhan awkah keimah lawng ka kal tawn. Phungchimnak ah kan kalṭi hmasa bikmi unaupa cu a hnuah peng zohkhenhtu in a kan tlawng.

1960 ah hotel tinṭan ka kaimi a dih i ka chungkhat pawl Baibal biatak cawnpiak awkah kan khua ah ka kir. Ahohmanh nih biatak an cohlang lo nain cheukhat nih cun hngalh an duh.

1961 ah zung ṭengnge nih unau pawl kha hmaikal ṭuannak kong ruah awkah thapeknak ca a kan kuat. Kei cu tlangval ka si i ka ngan a dam caah hmaikal ka ṭuan awk a si tiah ka ruah. Hmaikal ṭuannak caah mawṭaw ngeih a herh tiah ka ruah caah peng zohkhenhtu Kurt Kuhn kha mawṭaw cawk khawh awkah thla tlawmpal rian ṭuan chap ta ning law a ṭha hnga maw tiah ka hal. Mah tikah “Jesuh le lamkaltu hna nih caantling rian ṭuan awkah mawṭaw an herh maw?” tiah a ka ti. Mah nih zeidah ka tuah awk a si ti biakhiah awkah a ka bawmh. A si khawh le cangka hmaikal ṭuan awkah kaa tim. Asinain hotel i rawl dawr ah zarh khat ah suimilam 72 chung rian ka ṭuan caah thlennak cheukhat ka tuah a hau.

Kan rian bawi kha zarh khat ah suimilam 72 si loin 60 in ka ṭuan kho lai maw tiah ka hal. A hna a tla i rianṭuan man kha amah ning hmanhin a ka pek. Tlawmpal a rauh hnuah zarh khat ah suimilam 48 lawng ka ṭuan kho lai maw tiah ka hal ṭhan. A hna a tla i rianṭuan man kha amah ningin a kan pek ṭhan. Mah hnuah zarh khat ah suimilam 36 lawng ṭuan awkah ka hal tikah a hna a tla ṭhan. Rianṭuan man zong amah ningin ka hmuh ṭhiamṭhiam caah a zumh hmanh ka zum kho lo. Ka rian bawi nih rian in chuahter a ka duh  lo caah a si lai. Rianṭuan caan ka ṭhumhmi nih hmaanhmaan ṭuan khawh awkah a kan bawmh. Mah lio caan ah hmaikal pawl cu thla khat ah phungchim caan suimilam 100 hal an si.

Thla li a rauh hnuah Spittal an der Drau khua i Khrihfabu hmete ah special hmaikal in le Khrihfabu rianṭuantu in rian an ka pek. Mah lio caan ah special hmaikal pawl cu thla khat ah phungchim caan suimilam 150 hal an si. Hmaikal ṭuanṭi hawi ka ngei lo nain Khrihfabu rianṭuantu a bawmtu a simi Unaunu Gertrude Lobner nih phungchimnak rian ah tampi a ka bawmh. *

1963 ah peng zohkhenhtu ṭuan awkah an ka sawm. A caan ah thilritpi i phorh in Khrihfabu pakhat in pakhat ah tlanglawng in ka kal tawn. Unau tam deuh cu mawṭaw an ngeih lo caah ahohmanh nih tlanglawng dinhnak ah an ka dong kho lo. Mawṭaw i hlan in ka kal ahcun unau pawl an lung a ṭha lai lo ti ka phan caah an inn ah ka ke in ka kal tawn.

1965 ah a voi 41nak Gilead Tinṭan kai awkah an ka sawm. A kaimi tampi cu keimah bantukin innchunghawi a ngei lomi an si. Kan dih tikah Austria ah peng zohkhenhtu rian an ka pek ṭhan caah ka khuaruah a har tuk. United States in ka kal hlanah peng zohkhenhtu pakhat he zarh li chung ṭuanṭi awkah an ka fial. Anthony Conte he rian kan ṭuanṭimi kha ka sunsak tuk. Anih cu phungchim a duhmi le hmualngei tein a chim khomi, duh a nungmi unaupa a si. New York chaklei, Cornwall pawngkam ah rian kan ṭuanṭi.

Austria ka phanh ṭhan tikah peng pakhat ah rian an ka pek i cuka ah duh a nungmi nungak unaunu Tove Merete he kan i tong. Anih cu kum nga a si in biatak a hngalmi chungkhar ah a ṭhangmi a si. Unau pawl nih zeitindah nan i hmuh tiah an kan hal tikah “kan i hmuh nakhnga zung ṭengnge nih an timhtuah” tiah capo in kan ti tawn hna. A hmai kum, 1967, April ah kan i um i khualtlawng rian kha kan peh ṭhan.

Rom 8:15 nih minung cheukhat cu zeitindah Jehovah he a hleikhunmi pehtlaihnak an ngeih khawh i thlaraulei a fa an si khawh ti kha a fianter. Annih nih Jehovah kha “Ka Pa, Ka Pa” tiah an auh. 1968 ah Jehovah nih a velngeihnak thawngin thlaraulei a fa ah a ka ser ti ka hngalh tikah Jehovah he aa tlaiin cutin ka ruah ve. Chiti thuhmi hna i thlaraulei unau rual lakah ka hun i tel ve.

Merete he 1976 tiang peng zohkhenhtu le pengkomh zohkhenhtu rian kan ṭuanṭi. Khuasik caan ah ti a khal dih tawn i lumnak petu seh bunh lomi khaan ah kan it tawn. Voikhat cu kan i ṭhangh tikah kan i vorhmi puan ki a khalmi kha kan hmuh. A donghnak ah zan a kih kan inkhawh nakhnga electrik lumternak seh hmete i phorh awkah bia kan khiak. Hmun cheukhat ah zan ah zunput kal kan duh ahcun innleng i a ummi zunput ah hawrha lakah kal a hau. Ṭaihkhaan zong kan ngeih lo caah Nikhat ni ah mah hlan zarh i kan i ṭhumhnak inn ah kan caam tawn. Nihnih ni ah a dang Khrihfabu tlawn awkah kan i thawh ṭhan.

 Kum tampi chung ka dawtmi ka nupi cu ka caah bawmtu taktak a si zungzal. Anih cu phungchim a huam tuk i phungchim kal awkah forh a hau bal lo. Hawikom a daw tuk i mi zawn zong a ruat tuk. Mah cu bawmtu taktak a si.

1976 ah Vienna ah a ummi Austria zung ṭengnge i rian ṭuan awkah an kan sawm i Zung Ṭengnge Kawmiṭi chungtel in rian an ka pek. Mah lio caan ah Austria zung ṭengnge nih Nichuah Europe ram tampi i rianṭuannak kha an tlangtlak i cuka ram i unau pawl sinah cauk a thli tein kuatnak rian zong an tlangtlak. Mah rian kha unaupa Jorgan Rundel nih a hruai i kei cu amah bawmh awkah tinvo sung ka hmu. A hnuah Nichuah Europe i holh phun hra in calehnak rian kha tlangtlak awkah rian pek ka si. Jorgan le a nupi Gertrude cu atu tiang Germany ah zumhfek tein hmaikal rian an ṭuan rih ko. 1978 thawkin Austria zung ṭengnge nih kan cauk pawl kha holh phun ruk in canamnak seh hmete in an nam. Mekazin pawl kha ramdang i a relmi hna sin zongah kan kuat. Mah rian kha atu ah Germany zung ṭengnge ah a nupi Ingrid he a ṭuanmi Otto Kuglitsch nih a tlangtlak.

Nichuah Europe i unau pawl nih cauk pawl kha copy tuahnak seh hmangin an ram ah an chuah ve. Asinain ramdang i unau pawl bawmhnak an herh. Jehovah nih an rianṭuannak kha a kilven hna. Khenkhamnak lakah kum tampi zumhfek tein rian a ṭuanmi mah unau pawl he zung ṭengnge ah kan umṭi hna i kan i daw hna.

1989 ah Uktu Bu chungtel a simi Unaupa Theodore Jaracz he Romania ah tlawnṭinak tinvo sung ka hmu. Kan i tinhmi cu unau tampi kha bupi i kir ṭhan awkah bawmh kha a si. 1949 thawkin mah unau pawl cu anmah tein bupi he an i ṭhen i Khrihfabu an dirh. Asinain phung an chim rih i mithar kha tipil an pek hna. Cun bupi chungah a ummi unau pawl bantukin annih zong ralkap tlak an al caah thong hmanh an tla ve. Romania ah kan rianṭuannak cu khenkham a si rih caah a thlite in kan ton hna. A biapimi Khrihfa upa pali le Romania Ram Kawmiṭi aiawhtu hna he Unaupa Pamfil Albu inn ah kan i tong hna. Cun Austria holh lettu Rolf Kellner zong kan sinah a um ve.

A zan hnihnak kan i ruah hna lioah Unaupa Albu nih Khrihfa upa pali kha kanmah he i fonh  ṭhan awkah a sawm hna. “Atu ah kan i fonh lo ahcun a hnuah caanṭha kan hmu kho theng ti lai lo” tiah a ti hna. Mah hnuah unau 5,000 tluk cu bupi ah an kir ṭhan. Mah cu Jehovah caah teinak taktak a si i Satan caah sunghnak taktak a si.

1989 a donghlei, Nichuah Europe ah Communist uknak a tlak hlanah Uktu Bu nih ka nupi he New York i zungpi ah i ṭhial awkah an kan sawm. Mah nih kan khuaruah a harter tuk. Brooklyn Bethel ah 1990, July thawkin rian kan ṭuan. 1992 ah Uktu Bu i Rianṭuannak Kawmiṭi a bawmtu in rian an ka pek i 1994, July thawkin Uktu Bu ah ṭuannak tinvo sung ka hmu.

Hlanlio ah cun Hotel ah rawlpeknak rian ka rak ṭuan. Atu ah cun vawleicung pumpi i unau pawl caah thlarau rawl timhtuahnak le peknak rian ṭuannak ah kaa tel ve. (Matt. 24:45-47) Kum 50 leng caantling in Pathian rian ka ṭuanmi kong ka ruah ṭhan tikah kaa nuam tuk. Jehovah nih vawleicung pumpi unau rual thluachuah a pekmi ka hmuh tikah ka lungthin cu nuamhnak in a khat. Vancung kan Pa, Jehovah le Baibal biatak kong kan hngalhnak Jehovah Tehte Hna i ramkomh civui ah i pumh kha ka duh tuk.

Mi tampi nih Baibal an cawn, biatak an cohlan i vawleicung pumpi Khrihfa unau rual he lungrual tein Jehovah an biakṭi nakhnga thla ka cam. (1 Pit. 2:17) Vancung in vawleicung thawhṭhannak ka hmuh laimi le a ka hringtu ka pa ka hmuh laimi kha kaa ngaih tuk. Ka pa, ka nu le a dang ka dawtmi ka chungkhat nih Paradis ah Jehovah kha biak an duh lai tiah kaa ruahchan.