Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

CAPÍTULO 10

«Jiñi i tʼan Jehová tsaʼ bej coli»

«Jiñi i tʼan Jehová tsaʼ bej coli»

Pedro miʼ locʼsʌntel ti cárcel i jiñi tsʼaʼlentel maʼañic miʼ mʌctan jiñi subtʼan

Chucul ti Hechos 12:1-25

1-4. ¿Chuqui tsiʼ ñusa Pedro, i bajcheʼ yubil tsaʼ wubi a bʌ cheʼ jatetic yaʼañet yaʼi?

 ¡CHEJCʼ!, cheʼ miʼ sub i bʌ jiñi puerta melbil (pʌtbil) bʌ ti hierro cheʼ bʌ miʼ ñujpʼel i woli (choncol) i yochel Pedro. ¿Chuqui woliʼ yujtel? Chaʼtiquil soldado cʌchʌlob i chaʼan ti cadena chaʼan miʼ yotsañob ti cárcel. Pero mach la cujilic bajcheʼ jalel mi caj i yajñel yaʼi yicʼot chuqui mi caj i yujtel tiʼ tojlel. Yaʼi maʼañic chuqui an, jin jach muro, cadena yicʼot soldadojob.

2 Pedro miʼ subentel chuqui mi caj i yujtel tiʼ tojlel, pero mach weñic chuqui miʼ subentel. Jiñi rey Herodes Agripa I yom i tsʌnsan. Yom i pʌs tiʼ tojlel jiñi tejclum cheʼ bʌ miʼ yujtel jiñi Pascua chaʼan miʼ subeñob chaʼan mi caj i tsʌnsan. a Pedro yujil chaʼan mucʼʌch i mejlel ti ujtel jiñi come Herodes tsaʼix i yʌcʼʌ ti tsʌnsʌntel jiñi apóstol Santiago.

3 Ñaʼtancu bajcheʼ yubil tsiʼ yubi Pedro ti jiñi icʼyochʼan bʌ cárcel cheʼ bʌ tiʼ yijcʼʌlelix mi caj i tsʌnsʌntel. ¿Chuqui woli (yʌquel) i ñaʼtan? ¿Tsaʼ ba i cʼajtesa jiñi profecía tsaʼ bʌ i wʌn sube Jesús chaʼan ti jumpʼejl bʌ qʼuin mi caj i wersa cʌjchel majlel i mi caj i tsʌnsʌntel? (Juan 21:18, 19) ¿Tsaʼix ba cʼoti jiñi qʼuin?

4 ¿Bajcheʼ yubil tsaʼ wubi a bʌ cheʼ jatetic yaʼañet yaʼi? Cabʌlob miʼ wen ubiñob i chʼijyemlel o miʼ ñaʼtañob chaʼan maʼañobix i loqʼuib. Pero jiñi i sujm bʌ xñoptʼañob maʼañic miʼ sʌtob i pijtaya. Laʼ laj qʼuel chuqui miʼ mejlel laj cʌn tiʼ tojlel Pedro yicʼot tiʼ tojlel jiñi yambʌ xñoptʼañob cheʼ bʌ tsiʼ ñusayob tsʼaʼlentel.

«Maʼañic tsiʼ cʌyʌ i wen melbeñob oración Dios» (Hechos 12:1-5)

5, 6. a) ¿Chucoch jiñi rey Herodes Agripa I tsaʼ caji i contrajin jiñi xñoptʼañob, i bajcheʼ tsiʼ mele? b) ¿Chucoch wocolʌch tsiʼ yubi jiñi congregación cheʼ tsaʼ tsʌnsʌnti Santiago?

5 Cheʼ bajcheʼ tsaʼ laj qʼuele ti yambʌ capítulo, cheʼ bʌ Cornelio yicʼot i familia tsaʼ sujtiyob ti xñoptʼan añʌch chuqui tsaʼ qʼuextʌyi yaʼ ti congregación. Jiñi judíojob mach bʌ xñoptʼañobic tajol wocolʌch tsiʼ yubiyob cheʼ tsiʼ qʼueleyob chaʼan jiñi judíojob temel woliʼ chʼujutesañob Dios yicʼot jiñi gentilob.

6 Jiñi rey Herodes tsiʼ qʼuele chaʼan miʼ mejlel i cʼʌn iliyi chaʼan wen miʼ qʼuejlel tiʼ tojlel jiñi judíojob. Jin chaʼan, tsaʼ caji i contrajin jiñi xñoptʼañob. «Tiʼ tsʌnsa Santiago ti espada, jiñi i yeran Juan», tajol come yujil chaʼan jiñʌch juntiquil apóstol wen cʼuxbibil bʌ ti Jesús (Hech. 12:2). ¡Tsʌtsʌch bʌ wocol tsiʼ ñusa jiñi congregación! Santiago jiñʌch juntiquil apóstol tsaʼ bʌ i qʼuele bajcheʼ tsaʼ qʼuextʌyi Jesús yicʼot tsaʼ bʌ i qʼuele jiñi milagro tac tsaʼ bʌ i mele (Mat. 17:1, 2; Mar. 5:37-42). Santiago yicʼot Juan wen chʼejlob, jin chaʼan Jesús tsiʼ yotsʌbeyob i yʌlas cʼabaʼ bajcheʼ «i yalobilob chajc» (Mar. 3:17). Jiñi congregación tiʼ sʌtʌ juntiquil hermano chʼejl bʌ yicʼot xucʼul bʌ, juntiquil apóstol muʼ bʌ i wen cʼuxbintel.

7, 8. ¿Chuqui tsiʼ mele jiñi congregación cheʼ bʌ Pedro an ti cárcel?

7 Cheʼ bajcheʼ tsiʼ wʌn ñaʼta Herodes, jiñi judíojob tijicña tsiʼ yubiyob cheʼ tsaʼ tsʌnsʌnti Santiago. Ili tsiʼ wen aqʼue i chʼejlel i tsiʼ chucu Pedro, jin chaʼan tsiʼ yotsa ti cárcel cheʼ bajcheʼ tsaʼ lac pejca tiʼ tejchibal ili capítulo. Pero añix junsujtel tsaʼ mejli jumpʼejl milagro chaʼan miʼ locʼsʌntelob ti cárcel jiñi apóstolob cheʼ bajcheʼ tsaʼ laj qʼuele ti capítulo 5. Herodes wen yujil iliyi, jin chaʼan tsiʼ wen acʼʌ ti cʌntʌntel. Tsiʼ cʌchʌ Pedro tiʼ tojlel chaʼtiquil soldadojob i tsiʼ yʌcʼʌ yambʌ 16 soldadojob ti qʼuiñil bʌ miʼ cʌntañob i ti acʼʌlel bʌ, mi tsaʼ putsʼi Pedro ili soldadojob mi caj i tsʌnsʌntelob jaʼel. ¿Chuquito miʼ mejlel i mel jiñi congregación?

8 Ti Hechos 12:5 miʼ yʌl: «Tsiʼ ñupʼuyob cʌytʌl ti cárcel. Pero jiñi congregación maʼañic tsiʼ cʌyʌ i wen melbeñob oración Dios tiʼ tojlel Pedro», jiñi congregación yujilʌch chuqui yom bʌ miʼ mel. Tiʼ pejtelelob tsiʼ wen meleyob oración tiʼ tojlel Pedro. Anquese tsaʼ tsʌnsʌnti Santiago maʼañic tsaʼ cʼunʼayob i mi tsaʼicto i ñaʼtayob chaʼan maʼañix i cʼʌjñibal miʼ melob oración. ¿Chuqui mi laj cʌn joñonla? Mach ñajʌyic lac chaʼan chaʼan Jehová miʼ wen qʼuel ti ñuc jiñi la coración, mucʼʌch i jacʼbeñonla mi mucʼʌch i mulan jiñi muʼ bʌ laj cʼajtiben (Heb. 13:18, 19; Sant. 5:16).

9. ¿Chuqui mi laj cʌn tiʼ tojlel jiñi hermanojob cheʼ tsiʼ meleyob oración tiʼ tojlel Pedro?

9 ¿A cʌñʌ ba juntiquil woli bʌ i ñusan wocol bajcheʼ contrajintel, yujquel o yan tac bʌ wocol? Mi añʌch, wen taja ti tʼan ti oración. Cheʼ jaʼel, miʼ mejlel a taj ti tʼan ti a woración jiñi woli bʌ i ñusañob yan tac bʌ wocol, wocol tiʼ familia, chʼijyemlel o tiʼ caj i ñopbal. Cheʼ bʌ muʼto caj a mel oración miʼ mejlel a ñaxan ñaʼtan majquiyob miʼ mejlel a tajob ti tʼan i tiʼ cʼabaʼob miʼ mejlel a suben Jehová, muʼ bʌ caj i ñʌchʼtan jiñi oración (Sal. 65:2). Cheʼ ba ora maʼ ñusan wocol jaʼel, mi caj a mulan chaʼan jiñi hermanojob miʼ tajetob ti tʼan ti oración.

Mi laj cʼajtiben Dios ti oracion chaʼan miʼ coltañob jiñi hermanojob añoʼ bʌ ti cárcel.

«Tsajcañon» (Hechos 12:6-11)

10, 11. ¿Bajcheʼ tsaʼ locʼsʌnti Pedro yaʼ ti cárcel?

10 ¿Woli ba i pensarin Pedro chuqui mi caj i yujtel tiʼ tojlel? Mach la cujilic, pero cheʼ bʌ jumpʼejl jax acʼʌlel yom chaʼan miʼ tsʌnsʌntel, Pedro wen wʌyʌl anquese yaʼan jiñi chaʼtiquil soldadojob. Mucʼʌch i wen ñop chaʼan Jehová mi caj i coltan, mach yʌlʌyic chuqui miʼ ñusan (Rom. 14:7, 8). Pero mach yujilic chuqui mi caj i mel Jehová, sʌc jaman tsaʼ waʼ majli jiñi cárcel, ¡yaʼan juntiquil ángel!, i jiñi soldadojob maʼañic tsiʼ qʼueleyob. Cheʼ jiñi Pedro tsaʼ cajñi i wut i jiñi cadena tac tsaʼ tijqui tiʼ cʼʌb.

«Tsaʼ cʼotiyob yaʼ ti puerta melbil bʌ ti hierro muʼ bʌ i pʌyob majlel ti tejclum i tsaʼ bajñel jajmi» (Hechos 12:10).

11 Jiñi ángel jamʌ tsiquil tiʼ sube chuqui miʼ mel, tsiʼ ñaxan sube: «¡Chʼojyen! ¡Orajet!». Cheʼ jiñi tiʼ sube: «Lʌpʌ a pislel i lʌpʌ jiñi a warach» i tiʼ wiʼil tsiʼ yʌlʌ: «Lʌpʌ jiñi a tsuts bujc i tsajcañon». Pedro ti ora tsiʼ jacʼʌ, tsaʼ loqʼuiyob yaʼ ti cárcel i tsaʼ ñumiyob tiʼ tʼejl jiñi soldadojob i maʼañic tiʼ subuyob i bʌ tsaʼ majliyob yaʼ ti puerta melbil bʌ ti hierro. ¿Bajcheʼ mi caj i loqʼuelob? Tajol Pedro tsaʼʌch i cʼajtibe i bʌ jiñi, pero cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyob yaʼ baqui an jiñi puerta «tsaʼ bajñel jajmi». Ti ora tsaʼ loqʼuiyob yaʼ ti calle, tsiʼ comol chaʼleyob xʌmbal i jiñi ángel tsaʼ sʌc sajti, Pedro i bajñel jax tsaʼ cʌyle. Ti jimbʌ ora tsiʼ qʼuele chaʼan mach jumpʼejlic jach ñajal, i sujmʌch tsaʼ bʌ ujti, i wʌle librejix (Hech. 12:7-11).

12. ¿Chucoch tijicña mi la cubin cheʼ bʌ mi laj qʼuel bajcheʼ Jehová tsiʼ colta Pedro?

12 ¡Tijicña mi la cubin cheʼ bʌ Jehová miʼ cʼʌn i pʼʌtʌlel chaʼan miʼ coltan i wiñicob! Ñaʼtancu, anquese Herodes juntiquilʌch yumʌl wen pʼʌtʌl bʌ maʼañic chuqui tsaʼ mejli i mel chaʼan Pedro miʼ waʼ locʼsʌntel ti cárcel. I sujmʌch chaʼan Jehová mach tiʼ pejtelic ora miʼ waʼ cʼʌn i pʼʌtʌlel chaʼan miʼ coltan i wiñicob. Maʼañic tsiʼ mele tiʼ tojlel Santiago i mi tsaʼicto i mele tiʼ tojlel Pedro cheʼ bʌ tsaʼ tsʼʌctiyi jiñi profecía tsaʼ bʌ i yʌlʌ Jesús. Ili ora, Jehová maʼañic miʼ mel jumpʼejl milagro chaʼan miʼ coltañonla, pero la cujil chaʼan maʼañic qʼuextʌyem. I tsʼitaʼ jax yom chaʼan miʼ cʼʌn i Yalobil chaʼan miʼ locʼsañonla tiʼ pʼʌtʌlel jiñi chʌmel, lajal bʌ bajcheʼ jumpʼejl cárcel baqui maʼañic mi lac mejlel ti loqʼuel yilal (Mal. 3:6; Juan 5:28, 29). Cheʼ tac bʌ tʼan bajcheʼ iliyi, miʼ yʌqʼueñonla lac chʼejlel cheʼ bʌ mi lac ñusan wocol tac.

«Tsiʼ qʼueleyob, tsaʼ toj sajtiyob i pusicʼal» (Hechos 12:12-17)

13-15. a) ¿Bajcheʼ yubil tsiʼ yubi jiñi hermanojob yaʼ bʌ añob tiʼ yotot María cheʼ bʌ tsaʼ cʼoti Pedro? b) ¿Chuqui miʼ taj ti tʼan jiñi libro chaʼan Hechos? c) ¿Chuqui tsiʼ bej mele Pedro tiʼ tojlel jiñi hermanojob?

13 Cheʼ bʌ Pedro yaʼan ti calle ti acʼʌlel, tsaʼ caji i ñaʼtan baqui mi caj i majlel. Cheʼ jiñi tsiʼ ñaʼta majlel tiʼ yotot María, juntiquil xñoptʼan chumul bʌ yaʼ ti lʌcʼʌl, tajol juntiquil viuda i wen an i taqʼuin come colem jiñi i yotot i jiñi hermanojob miʼ tempañob i bʌ yaʼi. Jiñʌch i mamá Juan Marcos, cojaxto bʌ miʼ tajtʌl tiʼ tʼan ilayi, ti wiʼil Pedro tsiʼ qʼuele Juan Marcos bajcheʼ i yalobil (1 Ped. 5:13). Ti jiñi bʌ ora jiñi hermanojob yaʼto añob tiʼ yotot María i melob oración anquese acʼʌlelix, tajol woliʼ cʼajtiñob chaʼan miʼ locʼsʌntel Pedro ti cárcel. Pero mach pijtʌbilobic i chaʼan bajcheʼ tsiʼ jacʼbeyob Jehová.

14 Pedro tsaʼ cʼoti tiʼ portonlel jiñi otot, i juntiquil xyaj eʼtel i cʼabaʼ Rode, jumpʼejl cʼabaʼʌl wen cʌmbil bʌ ti griego, i ti español jiñʌch «Rosa», tsaʼ majli i qʼuel majqui yaʼañi. Toj sajtel i pusicʼal cheʼ bʌ tsiʼ yubi chaʼan jiñʌch i tʼan Pedro. Wen tijicña tsiʼ yubi i bʌ i tsaʼ majli i subeñob yañoʼ bʌ, pero maʼañic tsiʼ jamʌ jiñi puerta i Pedro yaʼʌch bej an ti calle. Jiñi hermanojob tiʼ subeyob Rode chaʼan sojquem. Pero tsaʼ caji i bej al chaʼan i sujmʌch chuqui woliʼ yʌl, jin chaʼan jiñi hermanojob tsaʼ cʼoti i ñaʼtañob chaʼan tajol juntiquilʌch ángel tsaʼ bʌ cʼoti tiʼ wenta Pedro (Hech. 12:12-15). Pedro tsaʼ bej caji tiʼ tʼan yaʼ ti puerta jinto tsaʼ jambenti.

15 «Cheʼ bʌ tsiʼ jamʌyob i tsiʼ qʼueleyob, tsaʼ toj sajtiyob i pusicʼal» (Hech. 12:16). Come wen ñajtto tsiquil chaʼan wen tijicñayob, Pedro tiʼ subeyob chaʼan miʼ ñʌjchʼelob chaʼan miʼ mejlel i yʌl chuqui tsaʼ ujti. Cheʼ jaʼel, tiʼ sube jiñi hermanojob chaʼan miʼ subeñob jiñi xcʌntʼan Santiago yicʼot yambʌ hermanojob. Cheʼ jiñi, tsaʼ majli ti yambʌ parte chaʼan miʼ bej chaʼlen subtʼan chaʼan jiñi i soldadojob Herodes maʼañic miʼ tajob. Cʼʌlʌl ti jimbʌ ora, yaʼ ti Hechos capítulo 15 cojachix miʼ taj ti tʼan Pedro cheʼ bʌ tsaʼ tojʼa jiñi wocol chaʼan bʌ jiñi tsep pʌchʌlel. I jiñix miʼ taj ti tʼan Pablo yicʼot baqui tac tsajñi. Pero miʼ mejlel lac ñop chaʼan Pedro tsaʼʌch i pʼʌtʼesa jiñi hermanojob baqui jach tsaʼ ñumi. Cheʼ jaʼel, miʼ mejlel lac ñop chaʼan jiñi hermanojob yaʼ bʌ añob tiʼ yotot María maʼañic tsaʼ wis ñajʌyiyob i chaʼan jiñi tijicñʌyel tsaʼ bʌ i yubiyob ti jiñi bʌ ora.

16. ¿Chucoch mi lac ñop chaʼan ti talto bʌ qʼuin mi caj lac wen taj lac tijicñʌyel?

16 An i tajol mach pijtʌbilic lac chaʼan muʼ bʌ i yʌqʼueñonla Jehová i miʼ wen aqʼueñonla lac tijicñʌyel. Cheʼʌch tsiʼ yubiyob i bʌ jiñi hermanojob cheʼ bʌ tsaʼ cʼoti Pedro ti jiñi acʼʌlel, joñonla jaʼel cheʼ miʼ mejlel la cubin lac bʌ yicʼot jiñi bendición tac muʼ bʌ i yʌqʼueñonla Jehová ili ora (Pr. 10:22). I ti talto bʌ qʼuin mi caj laj qʼuel bajcheʼ Jehová miʼ tsʼʌctesan pejtelel chuqui albil bʌ i chaʼan. Wen ñucʌch chuqui tac mi caj i mel Jehová, mach cheʼic jach bajcheʼ mi lac ñaʼtan ili ora. Mi xucʼulʌch mi la cajñel cabʌl chuqui miʼ caj i yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel.

«Jiñi i yángel Jehová ti ora tsiʼ yʌcʼʌ ti cʼamʼan» (Hechos 12:18-25)

17, 18. ¿Chucoch jiñi lac piʼʌlob tsaʼ caji i yʌlob chaʼan Herodes juntiquilʌch dios?

17 Pero an yambʌ mach bʌ añic tsiʼ mulaj cheʼ tsaʼ putsʼi Pedro: Jiñʌch Herodes Agripa. Ti ora tsiʼ yʌlʌ chaʼan miʼ sʌclʌntel Pedro, cheʼ jiñi «tsiʼ melbe cʼajtiya tac jiñi soldadojob i tsiʼ yʌcʼʌ i tʼan chaʼan miʼ yʌqʼuentelob i toj i mul», tajol tsaʼ tsʌnsʌntiyob (Hech. 12:19). Tsiquil chaʼan Herodes mach yujilic cʼuxbiya yicʼot pʼuntaya, ¿muʼ ba caj i toj i mul jaʼel?

18 Tajol Herodes quisintic tsiʼ yubi cheʼ bʌ maʼañic tsaʼ mejli i tsʌnsan Pedro. Pero tsiʼ qʼuele chaʼan mucʼʌch i mejlel i chaʼ taj i ñuclel. Cheʼ bʌ jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel woliʼ cʼajtiñob ñʌchʼtʌlel, Herodes tsiʼ yʌcʼʌ i discurso yaʼ baqui tempʌbil cabʌl lac piʼʌlob. Lucas tsiʼ yʌlʌ chaʼan ti jiñi bʌ ora, «Herodes tsiʼ lʌpʌ jiñi pislel i chaʼan bʌ rey». Jiñi historiador Josefo tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi i pislel an tac i chaʼan plata i tsʼʌylaw cheʼ bʌ miʼ taj qʼuin. Cheʼ bajcheʼ iliyi Herodes poj juntiquil dios yilal, tsaʼ caji i yʌcʼ i discurso i jiñi lac piʼʌlob tsaʼ caji i yʌlob: «¡I tʼañʌch juntiquil dios, i mach i chaʼañic juntiquil wiñic!» (Hech. 12:20-22).

19, 20. a) ¿Chucoch Jehová tsiʼ yʌqʼue i toj i mul Herodes? b) ¿Chucoch miʼ coltañonla tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel Herodes?

19 Jehová, jiñi cojach bʌ yom miʼ yʌqʼuentel i ñuclel, woliʼ qʼuel pejtelel chuqui woliʼ yujtel. Cheʼic yom Herodes, tiʼ sube jiñi lac piʼʌlob chaʼan mach weñic chuqui woliʼ melob o miʼ pʌs chaʼan maʼañic miʼ mulan jiñi, i cheʼ bajcheʼ jiñi Dios maʼañic miʼ yʌqʼuen i toj i mul. Pero tsaʼ ujti cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi proverbio: «Chañʌch i pusicʼal jini muʼ bʌ caj ti toʼol jilel» (Pr. 16:18). «Jiñi i yángel Jehová ti ora tsiʼ yʌcʼʌ ti cʼamʼan [...]. I cʼuxbil ti motsoʼ tsaʼ chʌmi» (Hech. 12:23). ¡Wen biʼtic jax bajcheʼ tsaʼ chʌmi! Josefo tsiʼ yʌlʌ jaʼel chaʼan Herodes ti ora tsaʼ cʼamʼa yicʼot chaʼan tsaʼʌch i cʌñʌ chaʼan cheʼ woliʼ yujtel bajcheʼ jiñi tiʼ caj tsiʼ mulaj i ñuclel. Cheʼ jaʼel, tsiʼ yʌlʌ chaʼan joʼpʼejl qʼuin tsiʼ chaʼle bajqʼuel. b

20 An i tajol maʼañic chuqui miʼ yujtel yilal tiʼ tojlel jiñi jontoloʼ (mañajoʼ) bʌ. Pero ili maʼañic miʼ yʌcʼ ti toj sajtel lac pusicʼal come la cujil chaʼan jiñi pañimil (mulawil) an tiʼ cʼʌb Satanás (1 Juan 5:19). Pero an i tajol jiñi i wiñicob Jehová mach tijicñayic miʼ yubiñob cheʼ bʌ miʼ qʼuelob chaʼan maʼañic chuqui miʼ mejlel chaʼan miʼ tojʼan jiñi wocol. Ili relato tac miʼ coltañonla come miʼ pʌsbeñonla chaʼan Jehová mach cheʼ jach woliʼ qʼuel chuqui miʼ yujtel yicʼot miʼ mulan miʼ mejlel chuqui toj bʌ (Sal. 33:5). Mucʼʌch caj i cʼotel i yorajlel chaʼan miʼ jisan pejtelel jontoloʼ bʌ i miʼ mejlel chuqui toj bʌ.

21. ¿Chuqui mi laj cʌn ti Hechos capítulo 12, i chucoch mucʼʌch i coltañonla iliyi?

21 Tiʼ yujtibal jiñi relato miʼ yʌl: «Jiñi i tʼan Jehová tsaʼ bej coli i tsaʼ bej pujqui majlel» (Hech. 12:24). Ili relato chaʼan bajcheʼ tsaʼ coli jiñi subtʼan miʼ coltañonla i miʼ cʼajtesʌbeñonla chaʼan Jehová wolʌch i yʌcʼ i bendición ti ili ora jaʼel. Tsiquil chaʼan jiñi capítulo 12 chaʼan Hechos mach cojach miʼ taj ti tʼan chaʼan tsaʼ chʌmi juntiquil apóstol yicʼot bajcheʼ tsaʼ cojli yambʌ. Miʼ pʌs chaʼan Jehová maʼañic miʼ yʌcʼ chaʼan Satanás miʼ jisan jiñi congregación yicʼot miʼ mʌctan jiñi subtʼan. Cʼʌlʌl ti wajali, Jehová an i mʌcta chuqui miʼ ñaʼtan i mel Satanás i cheʼʌch mi caj i bej mel (Is. 54:17). Jin chaʼan, cheʼ bʌ xucʼulonla ti Jehová yicʼot ti Jesucristo woliyonla ti coltaya ti jiñi ñumen ñuc bʌ eʼtel (troñel). ¿Mach ba muqʼuic i coltañonla iliyi? ¡Jumpʼejlʌch ñuc bʌ lac majtan cheʼ mi laj coltan chaʼan miʼ bej pujquel majlel jiñi i tʼan Jehová!

a Qʼuele jiñi recuadro « Herodes Agripa I».

b Juntiquil doctor tiʼ tsʼijbu ti jumpʼejl libro chaʼan tsaʼ bʌ i yʌlʌ Josefo yicʼot Lucas chaʼan bajcheʼ yubil tsiʼ yubi Herodes tajol jiñʌch tiʼ caj maʼañix woliʼ ti eʼtel jiñi i sotaʼ come butʼul tiʼ chʼox. Jiñi cheʼ bʌ miʼ yubiñob bajcheʼ iliyi an i tajol miʼ xejtan o miʼ loqʼuel tiʼ bʌcʼtal cheʼ bʌ chʌmeñix. Jumpʼejl libro miʼ yʌl chaʼan Lucas tsaʼ mejli i tsictesan bajcheʼ yilal tsaʼ chʌmi Herodes come juntiquilʌch doctor.