Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

¿Chuqui miʼ pʌsbeñonla jiñi an tac bʌ wʌʼ ti Pañimil?

¿Chuqui miʼ pʌsbeñonla jiñi an tac bʌ wʌʼ ti Pañimil?

¿Chuqui miʼ pʌsbeñonla jiñi an tac bʌ wʌʼ ti Pañimil?

«Cʼajtibeñob jini bʌteʼel mi mach isujmic. Mux i cʌntesañet. Jini teʼlemut mi caj i pʌsbeñet. Laʼ i cʌntesañet jini lum yicʼot i chʌyil jaʼ» (JOB 12:7, 8).

AÑIX cabʌl jab jiñi científicojob yicʼot jiñi ingenierojob cabʌl chuqui an i cʌñʌyob ti jiñi alʌ teʼ tac yicʼot ti jiñi añimal tac. Miʼ tsajiñob yicʼot miʼ lajiñob bajcheʼ melbil chuqui an chaʼan miʼ melob tsijib máquina tac yicʼot yan tac bʌ o chaʼan miʼ ñumen weñʼesañob jiñi an taquix bʌ. Cheʼ bʌ maʼ tsajin jiñi ejemplo tac muʼ bʌ caj laj qʼuel, cʼajtiben a bʌ: «¿Majqui yom miʼ yʌqʼuentel i ñuclel ti ili melbil tac bʌ?».

I wichʼ jiñi ballena jorobada

Jiñi ingenierojob muʼ bʌ i melob avión cabʌl chuqui miʼ mejlel i cʌñob ti jiñi ballena jorobada. Jiñi colemix bʌ an 12 metro i tamlel, tsʌts miʼ yʌcʼ i bʌ i wen colem i wichʼ. Cheʼ jaʼel 30 tonelada i yʌlel, lʌcʼʌ lajal bajcheʼ jumpʼejl colem carro am bʌ i cuch, i ora miʼ ñijcan i bʌ. Jumpʼejl ejemplo, chaʼan miʼ taj chuqui miʼ cʼux, yaʼ miʼ yajñel baqui miʼ yʌcʼ i bʌ jiñi alʌ chʌy yicʼot alʌ xun i wilicña miʼ letsel tilel yaʼ ti jaʼ i miʼ choc loqʼuel cheʼ bʌ bajcheʼ i lojc jaʼ chaʼan miʼ chuc chuqui miʼ cʼux. Ili muʼ bʌ i mel miʼ yʌcʼ chaʼan miʼ tempan yaʼ ti jaʼ jiñi muʼ bʌ i cajel i cʼux, i cheʼ jiñi, miʼ choc i bʌ chaʼan miʼ bucʼ.

Pero tsaʼ bʌ i ñumen acʼʌ ti pensar jiñi científicojob jiñʌch bajcheʼ miʼ mejlel i sutqʼuin i bʌ cheʼ lecoj tsaʼ an jiñi i pat. I tsaʼ cʼoti i cʌñob chaʼan muʼ bʌ i coltan jiñʌch chaʼan bajcheʼ an jiñi i wichʼ. Jiñi i wichʼ quejpuctic, i mach cheʼic yilal bajcheʼ i wichʼ jiñi avión.

Cheʼ bʌ jiñi ballena miʼ ñijcan i bʌ yaʼ ti jaʼ, jiñi quejpuctic bʌ yaʼ tiʼ wichʼ miʼ coltan chaʼan junsujm jach miʼ cʼʌjquel yaʼ ti jaʼ. ¿Bajcheʼ miʼ mel iliyi? Jiñi revista Natural History miʼ yʌl chaʼan jiñi i wichʼ miʼ coltan i tsep majlel jiñi jaʼ chaʼan maʼañic miʼ mʌctan cheʼ bajcheʼ woliʼ ñijcan i bʌ. Cheʼ machic quejpuctic i wichʼ jiñi ballena mach mejlic i ñijcan i bʌ cheʼ bajcheʼ miʼ mel, come jiñi jaʼ mucʼ jach i wen cajel ti sutujt i maʼañic mi caj i coltan chaʼan miʼ cʼʌjquel letsel yaʼ ti jaʼ.

¿Chuqui wem bʌ miʼ mejlel ti cʌjñel tiʼ wichʼ jiñi ballena jorobada? Cheʼ jiñic miʼ lajintel i wichʼ jiñi ballena chaʼan miʼ mejlel i wichʼ jiñi avión tac, tajol cheʼ bajcheʼ jiñi mach wen cabʌlix chuqui tac yom miʼ cʼʌjñel chaʼan miʼ tsep majlel jiñi icʼ. I bajcheʼ jiñi mach orajic miʼ yajlel jiñi avión i mach wocolic chaʼan miʼ tojʼesʌntel. John Long, wen yujil bʌ chaʼan biomecánica, miʼ ñaʼtan chaʼan «mach jalix yom chaʼan pejtelel jiñi avión tac cheʼix miʼ melbentel i wichʼ bajcheʼ i wichʼ jiñi ballena jorobada».

I wichʼ jiñi gaviota

Jiñi ingenierojob muʼ bʌ i melob avión tsiquil chaʼan jiñʌch an i lajibeyob i wichʼ jiñi xmateʼmut, pero maxto jali an chuqui wen ñuc bʌ tsaʼ cʼoti i cʌñob. Jiñi revista New Scientist miʼ yʌl chaʼan «jiñi investigadorob yaʼ ti Universidad chaʼan Florida tsiʼ meleyob jumpʼejl alʌ avión ñijcʌbil bʌ ti computadora muʼ bʌ i mejlel ti ajñel ti icʼ, xitil miʼ jubel i ti ora mi chaʼ cʼʌjquel letsel cheʼ bajcheʼ miʼ mel juncojt gaviota».

Jiñi gaviota cabʌl jax chuqui miʼ mel tac cheʼ bʌ mucʼ ti wejlel tiʼ caj bajcheʼ melbil jiñi i wichʼ. Jiñi revista New Scientist tsiʼ pʌsʌ chaʼan miʼ mejlel i lajibeñob i wichʼ jiñi gaviota, «jiñi alʌ avión an jach bʌ 60 centímetro i tamlel, an i chaʼan alʌ motor muʼ bʌ i chaʼlen i bʌ ti conectar ti jiñi varrilla tac muʼ bʌ i ñijcʌben i wichʼ». Jiñi i wichʼ tac jiñi alʌ avión jiñʌch muʼ bʌ i coltan chaʼan maʼañic miʼ yajlel i mucʼʌch i mejlel chaʼan xitil miʼ jubel. Jiñi Fuerzas Aéreas chaʼan Estados Unidos mucʼʌch i wen mulañob cheʼ bʌ avión tac bajcheʼ iliyi, come iliyi miʼ mejlel ti cʼʌjñibʌyel chaʼan miʼ sʌclʌntel jiñi armas químicas yicʼot biológicas ti jiñi colem tac bʌ tejclum.

I yoc jiñi geco

Cabʌl chuqui miʼ mejlel laj cʌn ti jiñi añimal tac muʼ bʌ ti xʌmbal ti lum. Jumpʼejl ejemplo, an juncojt alʌ añimal cheʼ bʌ bajcheʼ xcuija, i cʼabaʼ geco, muʼ bʌ ti xʌmbal ti pared yicʼot ti jol tac otot, cʼʌlʌl wajali muqʼuix i qʼuejlel ti ñuc (Proverbios 30:28). ¿Bajcheʼ miʼ mel chaʼan maʼañic miʼ yajlel?

Mach chaʼañic an chuqui an tʌcʼ bʌ tiʼ pachʼtilel i yoc. Mi pʌcʼtʌl i yoc yaʼ ti vidrio o yaʼ baqui yoque pamal tac come yaʼ tiʼ pachʼtilel i yoc an i yalob tsutsel. Cheʼ bʌ jiñi i yalʌ tsutsel i yoc miʼ taj i bʌ yicʼot chuqui pamal bʌ o bojy bʌ miʼ lʌpʼtʌl. Cheʼ bajcheʼ miʼ lʌpʼ i bʌ i yoc yaʼ baqui pamal, an chuqui miʼ yujtel cʌmbil bʌ bajcheʼ fuerza de Van der Waals, pero iliyi mach wen pʼʌtʌlic come jiñi gravedad miʼ jisʌben i pʼʌtʌlel, jin chaʼan, joñonla maʼañic mi lac mejlel ti letsel ti jumpʼejl pared baqui mucʼ jach laj cʼʌn jiñi i pachʼtilel laj cʼʌb. Pero jiñi xcuija mucʼʌch i mejlel i mel jiñi come cabʌl i yalob tsutsel i pachʼtilel i yoc. Cheʼ miʼ taj i bʌ jiñi fuerza de Van der Waals yicʼot i yalʌ tsutsel tac i yoc jiñi cuija, miʼ yʌcʼ jumpʼejl pʼʌtʌlel muʼ bʌ i coltan chaʼan maʼañic miʼ yajlel.

¿Am ba chuqui miʼ mejlel laj cʌn cheʼ bajcheʼ miʼ pʌcʼtʌl i yoc jiñi cuija? Iliyi miʼ mejlel ti cʼʌjñibʌyel chaʼan miʼ mejlel jiñi muʼ bʌ i pʌcʼ tac i bʌ bajcheʼ jiñi velcro, cheʼ bʌ tsiʼ meleyob ili velcro tsiʼ ñopo i lajibeñob i wut juntejc alʌ teʼ *. Juntiquil investigador muʼ bʌ i tajtʌl ti tʼan ti jiñi revista The Economist, tsiʼ yʌlʌ chaʼan wen i cʼʌjñibal jumpʼejl cinta adhesiva lajal bʌ bajcheʼ i pachʼtilel i yoc jiñi cuija chaʼan miʼ cʼʌjñel cheʼ bʌ an majqui miʼ lojwel, i cheʼ jiñi maʼañix miʼ cʼʌjñel an tac bʌ i químicojlel.

¿Majqui yom miʼ yʌqʼuentel i ñuclel?

Jiñi NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) woliʼ melob jumpʼejl robot am bʌ 8 i yoc muʼ bʌ ti xʌmbal bajcheʼ siñan, i an ingenierojob ti Finlandia tsaʼ bʌ i meleyob jumpʼejl tractor am bʌ 6 i yoc i miʼ mejlel ti ñumel mi an chuqui miʼ mʌctan i lajal bʌ bajcheʼ juncojt colem añimal. Yambʌ junmojt investigadorob woliʼ ñopob i mel jiñi cʌmbil bʌ bajcheʼ laminilla muʼ bʌ i jam i bʌ i miʼ ñupʼ i bʌ, chaʼan miʼ melob iliyi woliʼ lajiñob i wut jiñi pino. Cheʼ jaʼel, an jumpʼejl empresa baqui miʼ mejlel carro i woliʼ lajiñob jiñi pez cofre chaʼan miʼ melob juncojt carro come wen utsʼatax bajcheʼ melbil ili chʌy. Yambʌ científicojob woliʼ melob jumpʼejl estudio baqui miʼ cʼʌñob concha oreja de mar come yom i melob tsʌts bʌ chaleco antibala pero mach bʌ alic.

Wen tacʌch am bʌ i lajiyob jiñi científicojob ti jiñi melbil tac bʌ come tsaʼix i meleyob jumpʼejl catalogo chaʼan bʌ ciencia baqui miʼ tilel chaʼan bʌ añimal tac yicʼot teʼ tac. Jiñi revista The Economist miʼ yʌl chaʼan jiñi investigadorob miʼ chaʼ qʼuelob jiñi catálogo chaʼan miʼ mejlel «i tojʼesañob jiñi woli bʌ i melob». Cheʼ bʌ juntiquil científico miʼ chaʼlen ti investigar jiñi añimal tac o jiñi teʼ tac, añʌch chuqui miʼ cʼotel i cʌn, cheʼ jiñi an chuqui miʼ mel, i yaʼi, i chaʼañix miʼ sujtel i miʼ yotsʌben i cʼabaʼ. Jiñi científicojob miʼ yʌlob chaʼan yomʌch mi laj qʼuel ti ñuc jiñi melbil tac bʌ come wocolix i yʌlʌ cabʌl chuqui an cʼotem ti melol.

¿Majqui tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan cheʼ yilal tac bajcheʼ jiñi am bʌ wʌʼ ti pañimil? Cabʌl investigadorob miʼ ñopob chaʼan ili utsʼatax bʌ an tac bʌ cheʼ jach tsaʼ bajñel tili o yaʼ tsaʼ tili ti jiñi mach bʌ weñic tsaʼ mejli. Pero an yambʌlob mach bʌ cheʼic miʼ ñaʼtañob bajcheʼ jiñi. Jiñi microbiólogo Michael Behe tiʼ tsʼijbu yaʼ ti periódico The New York Times ti 2005: «Cheʼ mi laj qʼuel bajcheʼ melbil jiñi an tac bʌ ti pañimil jamʌ tsiquil chaʼan añʌch majqui tsiʼ mele. Mi tsaʼ laj qʼuele juncojt añimal lajal bʌ bajcheʼ pech, mucʼ ti uqʼuel yicʼot ñuxijel bajcheʼ pech, wen tsiquil chaʼan juncojtʌch pech». ¿Chuqui tsaʼ cʼoti i ñaʼtan jiñi científico? «Chaʼan maʼañic miʼ mejlel laj cʌl chaʼan maʼañic majqui tsiʼ mele cheʼ wen tsiquilʌch chaʼan utsʼat melbil».

Jiñi ingeniero muʼ bʌ i ñumen wenʼesan i wichʼ juncojt avión, jiñi muʼ bʌ i mel ñumen wem bʌ cinta adhesiva yicʼot jiñi muʼ bʌ i mel juncojt wem bʌ carro yomʌch miʼ qʼuejlel ti ñuc i yeʼtelob. Cheʼ bʌ juntiquil an chuqui miʼ mel pero miʼ chuc i bʌ ti jiñi tsaʼix bʌ i mele yambʌ, jumpʼejlʌch mulil mi maʼañic miʼ yʌqʼuen i ñuclel ti baqui tiʼ chuqui i bʌ.

Jiñi yujiloʼ bʌ chaʼan bajcheʼ miʼ tojʼesʌntel wocol tac chaʼan bʌ jiñi ingeniería miʼ lajiñob jiñi melbil tac bʌ pero miʼ yʌlob chaʼan ñumen wem bʌ jiñʌch chaʼan jiñi evolución. ¿Am ba i sujmlel cheʼ cheʼ miʼ ñaʼtʌntel bajcheʼ jiñi? Miʼ cʼʌjñibalʌch chaʼan yomʌch an juntiquil tsaʼix bʌ i mele jumpʼejl eʼtel chaʼan miʼ mejlel ti lajibentel, ¿chuqui miʼ mejlel ti ajlel ti jiñi tsaʼ bʌ lajinti? ¿Majqui jiñi yom bʌ miʼ ñumen aqʼuentel i ñuclel, jimba jiñi xcʌntesa o jin jiñi woli jach bʌ i cʌn?

Muʼ bʌ i cʼotel laj cʌn

Cheʼ miʼ ñaʼtʌntel chaʼan añʌch majqui tsiʼ ñaʼta chaʼan bajcheʼ yom miʼ mejlel jiñi an tac bʌ ti Pañimil, cabʌlob tsaʼ cʼoti i cʌñob bajcheʼ jiñi salmista: «C Yum, cabʌl jax a melbal. Ti a ñaʼtʌbal tsaʼix a mele tiʼ pejtelel. Tiʼ pejtelel pañimil tsiquil jini wen tac bʌ tsaʼ bʌ a melbeyon lojon» (Salmo 104:24). Pablo, yambʌ juntiquil tsaʼ bʌ i tsʼijbu jiñi Biblia, lʌcʼʌ lajal tsaʼ cʼoti i ñaʼtan jaʼel: «Jiñi melbal tac am bʌ i chaʼan mach bʌ añic miʼ mejlel ti qʼuejlel, jiñi i pʼʌtʌlel tiʼ pejtelel ora yicʼot chaʼan tiʼ sujm jiñʌch Dios, jamʌ tsiquil cʼʌlʌl cheʼ tsaʼ mejli pañimil, come miʼ mejlel ti qʼuejlel ti jiñi melbil tac bʌ» (Romanos 1:20).

An yonlel muʼ bʌ i ñopob chuqui miʼ yʌl jiñi Biblia, pero an i yʌlʌyob chaʼan Dios tsiʼ cʼʌñʌ evolución chaʼan miʼ mel jiñi an tac bʌ ti pañimil. ¿Cheʼ ba miʼ yʌl jiñi Biblia?

[Nota]

^ parr. 15 Ili velcro miʼ cʼʌjñel chaʼan maʼ ñupʼ chuqui a wom, cheʼ tsaʼ ñaʼtʌnti bajcheʼ yom miʼ mejlel iliyi, tsiʼ lajiyob jiñi ñochʼ o ñochʼem.

[Comentario]

¿Baqui tsiʼ wen taja utsʼatax bʌ i ñaʼtʌbal jiñi an tac bʌ ti Pañimil?

[Comentario]

¿Majqui yoque i yum jiñi an tac bʌ?

[Recuadro yicʼot foto tac]

Miʼ cʼʌjñibalʌch chaʼan yomʌch an juntiquil tsaʼix bʌ i mele jumpʼejl eʼtel chaʼan miʼ mejlel ti lajibentel, ¿chuqui miʼ mejlel ti ajlel ti jiñi tsaʼ bʌ lajinti?

Jiñi alʌ avión mach wolic miʼ mejlel ti ñijcʌntel come miʼ lajiben i wichʼ tac jiñi gaviota

Jiñi científicojob miʼ ñop i lajibeñob bajcheʼ yilal i yoc jiñi cuija. Maʼañic miʼ bibʼan mi muqʼuic i cʌy i marcajlel i yoc, miʼ ñumel baqui jach i mach wocolic chaʼan miʼ chaʼlen xʌmbal

Cheʼ bajcheʼ yilal tsaʼ mejli jiñi pez cofre an carro melbil tac bʌ cheʼ bʌ yilal bajcheʼ jiñi

[Reconocimiento]

Avión: Kristen Bartlett/University of Florida;i yoc jiñi xcuija: Breck P. Kent;pez cofre yicʼot juncojt carro: Mercedes-Benz USA

[Recuadro yicʼot foto tac]

I ÑAʼTAYOBɅCH CHUQUI YOM BɅ MIʼ MELOB

Cheʼ jiñi añimal tac miʼ cʌn baqui bʌ bij yom miʼ chʼʌm miʼ pʌs chaʼan «an i pusicʼal [ñaʼtʌbal] bajcheʼ winicob» (Proverbios 30:24, 25). Laʼ laj qʼuel chaʼpʼejl ejemplo.

I bijlel jiñi xiñichʼ tac ¿Bajcheʼ miʼ mejlel ti chaʼ sujtel tiʼ bijlel jiñi xiñichʼ cheʼ bʌ miʼ loqʼuel i sʌclan chuqui miʼ cʼux? Cabʌl investigadorob chʼoyoloʼ bʌ ti Inglaterra tsaʼ cʼoti i cʌñob chaʼan añʌch añimal tac mach bʌ i yujtsʼil jach miʼ cʌyob, miʼ melob yambʌ alʌ bij tac muʼ bʌ i coltañob chaʼan miʼ chaʼ tajob i mujl. Jumpʼejl ejemplo, jiñi revista New Scientist miʼ taj ti tʼan jiñi xiñichʼ cʌmbil bʌ bajcheʼ faraón, baqui miʼ yʌl chaʼan «ti jiñi i bijlel yaʼ bʌ an baqui an i mujl miʼ mel yambʌ mach bʌ wen tamic chaʼan maʼañic miʼ wen ñajtʼesan i bʌ ti jiñi ñoj bijlel bʌ». ¿Chucoch wen ñuc muʼ bʌ i mel ili xiñichʼ? Come cheʼ bʌ jiñi xiñichʼ miʼ chaʼ sujtel yaʼ tiʼ mujl miʼ cʼʌn jiñi mach bʌ wen tamic i bijlel chaʼan miʼ chaʼ sujtel, i mach wocolic chaʼan miʼ chaʼ cʼotel tiʼ mujl. Jiñi revista miʼ chaʼ al: «I xʌcʼ jiñi i bijlel jiñʌch muʼ bʌ i coltan chaʼan maʼañic miʼ sʌt i bʌ i cheʼ jaʼel maʼañic miʼ wen lujbʼan».

Jiñi mateʼmut tac lajal bajcheʼ an i brújula Jiñi xmateʼmut tac ñajt bʌ miʼ chaʼlen wejlel miʼ cʼotel baqui yom anquese wen ñajt i mach yʌlʌyic miʼ yaʼ baqui miʼ ñumel an tsʌñal o ticwal. ¿Bajcheʼ miʼ mel? Jiñi científicojob cʼotem i ñaʼtañob chaʼan jiñi campo magnético am bʌ ila ti Lum jiñʌch muʼ bʌ i coltan jiñi xmateʼmut chaʼan miʼ ñaʼtan baqui yom miʼ cʼotel. Pero cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi revista Science, «jiñi línea chaʼan campo magnético mach junlajalic ti jujumpʼejl parte come an i tajol mach tiʼ pejtelic ora miʼ tojbin baqui an jiñi norte». Cheʼ jiñi, ¿chuqui miʼ coltan jiñi xmateʼmut chaʼan maʼañic miʼ xoy i bijlel? An cʼotem ti ñaʼtʌntel chaʼan jiñi xmateʼmut jujumujcʼ miʼ tojʼesan jiñi am bʌ i chaʼan cheʼ bʌ bajcheʼ brújula i miʼ cʼʌn i tojbin yaʼ baqui miʼ pʼʌjquel jiñi Qʼuin. Jiñi Qʼuin miʼ qʼuextʌyel bajcheʼ miʼ ñijcan i bʌ ti jujumpʼejl jab, pero jiñi xmateʼmut mucʼʌch i mejlel i ñaʼtan chuqui ti qʼuin an, i cheʼ bajcheʼ jiñi miʼ coltan chaʼan miʼ ñaʼtan baqui yom miʼ majlel.

¿Majqui tsiʼ yʌqʼue i ñaʼtʌbal jiñi xiñichʼ chaʼan miʼ mel baqui miʼ ñumel? ¿Majqui tsiʼ yʌqʼue i ñaʼtʌbal jiñi xmateʼmut chaʼan maʼañic miʼ ñajʌyel i chaʼan baqui yom miʼ majlel? ¿Jimba jiñi evolución? ¿O juntiquil am bʌ i ñaʼtʌbal?

[Reconocimiento]

© E.J.H. Robinson 2004