Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

Muʼ bʌ i pʌsbeñonla jiñi universo

Muʼ bʌ i pʌsbeñonla jiñi universo

Jiñi universo miʼ bej acʼ ti toj sajtel i pusicʼal jiñi astrónomojob. Ili ora ñumen añob i yeʼtijib chaʼan miʼ tsajiñob. ¿Chuqui an i tajayob?

Wen chajpʌbil bajcheʼ an jiñi universo. Jiñi revista Astronomy miʼ yʌl chaʼan «jiñi galaxia tac mach cheʼic jach pam pucul yaʼ ti panchan, wen utsʼat bajcheʼ tojʼesʌbil». ¿Pero bajcheʼ? Jiñi científicojob miʼ ñaʼtañob chaʼan an junchajp cʌmbil bʌ bajcheʼ: Materia oscura. Jiñi materia oscura jiñʌch junchajp pʼʌtʌlel mach bʌ tsiquilic muʼ bʌ i coltan jiñi galaxia tac chaʼan toj yicʼot wen baqui miʼ yajñel.

¿Pero bajcheʼ an cheʼ wen chajpʌbil jiñi universo? ¿Cheʼ jach ba tsiʼ bajñel luʼ tojʼesa i bʌ? Qʼuele tsaʼ bʌ i yʌlʌ Allan Sandage, juntiquil científico tsaʼ bʌ i ñopo Dios. Miʼ qʼuejlel bajcheʼ juntiquil wen ñuc bʌ astrónomo chaʼan jiñi siglo veinte.

Tsiʼ yʌlʌ: «Mi cʌl mach cheʼic jach tsaʼ bajñel tili i tsiʼ bajñel luʼ tojʼesa i bʌ chuqui tac an. Añʌch bajcheʼ tsaʼ chajpʌnti».

Jiñi universo wen chajpʌbil chaʼan an cuxtʌlel. Ñaʼtancu ti jumpʼejl pʼʌtʌlel cʌmbil bʌ tiʼ tojlel jiñi científicojob bajcheʼ fuerza nuclear débil. Jiñi Qʼuin maʼañic baʼ ora miʼ yʌjpel come an ili pʼʌtʌlel. Mi mach pʼʌtʌlic iliyi, maʼañic jiñi Qʼuin. I cheʼ ñumen pʼʌtʌlic, wajalix tsaʼ jili jiñi Qʼuin.

Jiñi fuerza nuclear débil mach jiñic jach wen chajpʌbil bʌ ti jiñi universo. An yan tac bʌ wen chajpʌbil bʌ jaʼel, i machic an pejtelel jiñi maʼañic jiñi cuxtʌlel. Juntiquil muʼ bʌ i tsʼijbun chaʼan bʌ ciencia, i cʼabaʼ Anil Ananthaswamy, miʼ yʌl chaʼan cheʼ machic junlajal ili pʼʌtʌlel tac «maʼañic baʼ ora tsaʼ mejli jiñi ecʼ tac, jiñi planeta tac yicʼot galaxia tac, i maʼañic jiñi cuxtʌlel jaʼel».

Ti jiñi universo an wen utsʼatax bʌ lac chumlib. Jiñi Pañimil an i chaʼan wem bʌ atmósfera, i pʼisol jach an jiñi jaʼ yicʼot wen jach i colemlel jiñi uw chaʼan wen mi la cajñel. Jiñi National Geographic miʼ yʌl: «Jiñi geología, ecología yicʼot biología am bʌ ila ti Lum miʼ sujtesan ti utsʼatax bʌ lac chumlib, i maʼañic yambʌ». *

Juntiquil experto miʼ yʌl chaʼan jiñi sistema solar an tiʼ malil jiñi galaxia baqui añonla, i ñajt an ti jiñi yambʌ ecʼ tac. Pero weñʌch iliyi come miʼ yʌcʼ chaʼan an cuxtʌlel ila ti Pañimil. Cheʼ ñumen lʌcʼʌlic añonla ti jiñi yambʌ ecʼ tac, mach yʌlʌyic mi tiʼ yojlil o tiʼ tiʼ jiñi galaxia baqui añonla, jiñi radiación miʼ mejlel i tsʌnsañonla. Pero chumulonla ti jumpʼejl parte cʌmbil bʌ tiʼ tojlel jiñi científicojob bajcheʼ zona de habitabilidad galáctica.

Jiñi físico Paul Davies, wen i cʌñʌ bʌ jiñi universo yicʼot chuqui tac an, miʼ yʌl chaʼan maʼañic miʼ mejlel i ñop chaʼan cheʼ jach tsaʼ waʼ tili jiñi universo yicʼot jiñi cuxtʌlel. I miʼ ñaʼtan chaʼan añʌch i sujmlel chucoch cuxulonla. * I sujmʌch chaʼan Paul Davies maʼañic miʼ pʌs chaʼan Dios jiñʌch tsaʼ bʌ i mele jiñi universo yicʼot jiñi cuxtʌlel. Pero ¿chuqui maʼ wʌl jatet? Tsiquil chaʼan jiñi universo yicʼot jiñi Lum tsaʼ mejli chaʼan an cuxtʌlel. Yubil cheʼ jiñi, ¿mach ba yomic mi lac ñaʼtan chaʼan añʌch majqui tsiʼ mele?

^ parr. 8 Jiñi tema chaʼan jiñi revista National Geographic maʼañic woliʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan jiñʌch Dios tsiʼ mele jiñi Lum yicʼot jiñi lac piʼʌlob. Woli jach i yʌl chaʼan jumpʼejlʌch utsʼatax bʌ planeta baqui mi lac mejlel ti chumtʌl.

^ parr. 10 Paul Davies: La mente de Dios (trad. Lorenzo Abellanas Rapun), 1993.