Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

ESTUDIO 25

Mach la cʌcʼ ti yajlel jiñi chʼoʼchʼocoʼ bʌ

Mach la cʌcʼ ti yajlel jiñi chʼoʼchʼocoʼ bʌ

«Chʌcʌ qʼuele laʼ bʌ chaʼan maʼanic mi laʼ tsʼaʼlen mi juntiquilic chʼoʼchʼoc bʌ» (MT. 18:10).

CʼAY 113 Jiñi ñʌchʼtʌlel am bʌ tiʼ tejclum Dios

MUʼ BɅ CAJ I QʼUEJLEL *

1. ¿Chuqui an i mele Jehová ti lac tojlel?

JEHOVÁ tsiʼ lʌcʼtesayonla tiʼ tojlel ti jujuntiquilonla (Jn. 6:44). Ili yom i yʌl chaʼan cheʼ bʌ woli (choncol) i qʼuel jiñi yonlel lac piʼʌlob an chuqui wen ñuc bʌ tsiʼ taja i qʼuel ti lac tojlel: Uts bʌ lac pusicʼal muʼ bʌ i mejlel i cʼuxbin (1 Cr. 28:9). Jehová i cʌñʌyonla, miʼ chʼʌmbeñonla i sujm yicʼot miʼ cʼuxbiñonla. Jiñi miʼ yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel, ¿ñomach?

2. ¿Chuqui tsiʼ yʌlʌ Jesús chaʼan miʼ coltañonla lac ñaʼtan chaʼan Jehová mucʼʌch i cʼuxbiñonla?

2 Jehová miʼ wen cʼuxbiñet i miʼ wen cʼuxbin jaʼel jiñi yambʌ hermanojob. Jesús tsiʼ yʌcʼʌ jumpʼejl ejemplo chaʼan miʼ coltañonla lac ñaʼtan iliyi. ¿Chuqui miʼ mel juntiquil xcʌnta tʌñʌmeʼ am bʌ i chaʼan 100 tʌñʌmeʼ i miʼ sajtel juncojt? «Miʼ cʌy jini bolonlujuncojt i joʼcʼal [99] chaʼan miʼ majlel i sajcan jini sajtem bʌ yaʼ ti bujtʌl». Cheʼ bʌ miʼ taj, tijicña miʼ yubin i maʼañic mi caj i michʼlen. ¿Chuqui mi laj cʌn? Chaʼan Jehová miʼ qʼuel ti ñuc jujuntiquil i tʌñʌmeʼ. Jesús tsiʼ yʌlʌ: «Laʼ Tat am bʌ ti panchan mach yomic miʼ sajtel mi juntiquilic jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ» (Mt. 18:12-14).

3. ¿Chuqui mi caj laj qʼuel ti ili estudio?

3 Tiʼ sujm, mach la comic lac mel o la cʌl muʼ bʌ i yʌqʼuen i chʼijyemlel la quermañujob. Ti ili estudio mi caj i jajqʼuel ili cʼajtiya tac: ¿Chuqui miʼ mejlel lac mel chaʼan maʼañic mi la cʌcʼ ti yajlel yambʌlob? I ¿chuqui miʼ mejlel lac mel mi an majqui miʼ lowonla? Pero mi caj lac ñaxan tajob ti tʼan «jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ» muʼ bʌ i yʌjlelob ti Mateo capítulo 18.

¿MAJQUIYOB «JINI CHʼOʼCHʼOCOʼ BɅ»?

4. ¿Majquiyob «jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ»?

4 «Jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ» jiñobʌch pejtelel jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús. Mach yʌlʌyic jaypʼejlob i jabilel, lajalob «bajcheʼ alobob» come miʼ yʌcʼob chaʼan Jesús miʼ cʌntesañob (Mt. 18:3). Anquese yʌñʌl baqui chʼoyolob, jiñi i costumbrejob, chuqui miʼ mulañob yicʼot bajcheʼ yilalob, tiʼ pejtelelob miʼ ñopob Cristo, i Cristo miʼ wen cʼuxbiñob (Mt. 18:6; Jn. 1:12).

5. ¿Bajcheʼ yubil miʼ yubin Jehová cheʼ bʌ an majqui miʼ lowben o miʼ yʌcʼ ti yajlel juntiquil i wiñic?

5 Jehová miʼ qʼuel ti ñuc pejtelel «jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ». Chaʼan mi lac chʼʌmben i sujm bajcheʼ yilal miʼ qʼuelob, laʼ lac ñaʼtan bajcheʼ yilal mi laj qʼuel jiñi alobob. Mi lac wen qʼuelob ti ñuc. La com laj cʌntañob come maxto añobic i pʼʌtʌlel yicʼot i ñaʼtʌbal bajcheʼ juntiquil ñuquix bʌ. Maʼañic mi lac mulan cheʼ an majch miʼ ticʼlʌntel, pero cheʼ bʌ an majqui miʼ ticʼlan juntiquil alob mach tijicñayic mi la cubin o muʼto lac michʼan. Cheʼʌch Jehová jaʼel, yom i cʌntan jiñi i wiñicob. I miʼ michʼan cheʼ an majqui miʼ low o miʼ yʌcʼ ti yajlel juntiquil i wiñic (Is. 63:9; Mr. 9:42).

6. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl 1 Corintios 1:26-29, ¿bajcheʼ yilal miʼ qʼuejlelob jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús?

6 ¿Bajcheʼ yambʌ lajalob bajcheʼ alobob jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús? Weno, ¿majqui miʼ qʼuejlelob ti ñuc ila ti pañimil (mulawil)? Jiñi ricojoʼ bʌ, jiñi wen cʌmbiloʼ bʌ yicʼot jiñi pʼʌtʌloʼ bʌ. Pero lʌcʼʌ tiʼ pejtelel jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús mach cheʼobic bajcheʼ jiñi. Jin chaʼan, jiñi lac piʼʌlob miʼ qʼuelob bajcheʼ «chʼoʼchʼocoʼ bʌ», ili yom i yʌl, chaʼan maʼañic i cʼʌjñibal miʼ qʼuelob (pejcan 1 Corintios 1:26-29). Pero Jehová mach cheʼic miʼ qʼuelob bajcheʼ jiñi.

7. ¿Bajcheʼ yom Jehová chaʼan mi laj qʼuel la quermañujob?

7 Jehová miʼ cʼuxbin pejtelel jiñi i wiñicob, mach yʌlʌyic jaypʼejl jab cajel i melbeñob i yeʼtel (troñel). Mi Jehová miʼ qʼuel ti ñuc jiñi hermanojob, yomʌch mi laj qʼuelob ti ñuc jaʼel. La com laj cʼuxbin pejtelel la quermañujob, mach tʼoxolic jach (1 P. 2:17). Yom mi lac chaʼlen wersa laj cʌntan jiñi la quermañujob. Mi tsaʼ la cubi chaʼan tsaʼ lac lowo juntiquil la quermañu ti lac tʼan o lac melbal (chaʼlibal), mach yomic mi lac ñaʼtan chaʼan mach lac mulic, chaʼan ñumeñix ti pʼis bajcheʼ woli (yʌquel) i mel i chaʼan yom jach miʼ ñajʌtesan. ¿Chucoch an muʼ bʌ i lowob chuqui mi la cʌl o chuqui mi lac mel? Tajol an mach bʌ añic i cʼʌjñibal miʼ yubiñob i bʌ tiʼ caj bajcheʼ tsaʼ coliyob. O tajol tsijiʼobto ti jiñi i sujmlel i mach yujilobic bajcheʼ miʼ mejlel i ñusañob i sajtemal yambʌlob. Pero tiʼ pejtelel ora yom mi lac chaʼlen wersa lac tojʼesan jiñi wocol. Cheʼ jaʼel, mi an ora bʌ miʼ michʼan, yom miʼ cʌn chaʼan jiñi jiñʌch junchajp yom bʌ miʼ tojʼesan. Ñuc i cʼʌjñibal iliyi chaʼan tijicña miʼ yajñel yicʼot chaʼan i wenlel yañoʼ bʌ.

YOM ÑUMEN ÑUC MI LAJ QʼUEL YAMBɅLOB

8. ¿Chuqui tsiʼ qʼuextʌbeyob i ñaʼtʌbal jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús?

8 ¿Chucoch Jesús tsiʼ taja ti tʼan «jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ»? Jiñi xcʌntʼañob i chaʼan tsiʼ cʼajtibeyob: «¿Majqui ñumen ñuc tiʼ yumʌntel panchan?» (Mt. 18:1). Ti jimbʌ ora cabʌl judíojob miʼ wen qʼuelob ti ñuc cheʼ bʌ añob ñuc bʌ i yeʼtel yicʼot cheʼ bʌ wen ñuc miʼ qʼuejlelob. Juntiquil especialista miʼ yʌl: «Jiñi wiñicob ti jimbʌ ora wen yomob chaʼan miʼ qʼuejlelob ti ñuc, chaʼan miʼ wen cʌjñelob yicʼot chaʼan miʼ yʌqʼuentelob i ñuclel».

9. ¿Chuqui yom miʼ melob jiñi xcʌntʼañob i chaʼan Jesús?

9 Jesús yujil chaʼan jiñi xcʌntʼañob yom mi caj i chaʼleñob wersa chaʼan miʼ cʌy i qʼuelob majqui jiñi ñumen ñuc bʌ cheʼ bajcheʼ ñʌmʌl i melob jiñi judíojob. Tiʼ subeyob: «Jini ñumen ñuc bʌ ti laʼ tojlel laʼ i mel i bʌ bajcheʼ alob. Jini am bʌ i yeʼtel laʼ i mel i bʌ ti xʼeʼtel laʼ chaʼan» (Lc. 22:26). Chaʼan mi lac mel lac bʌ «bajcheʼ alob», yom mi lac ñaʼtan chaʼan ñumen ñucob jiñi yambʌlob (Fil. 2:3). Cheʼ mi lac chaʼlen wersa lac mel jiñi, tajol maʼañic mi caj la cʌcʼ ti yajlel yambʌlob.

10. ¿Baqui bʌ i ticʼojel Pablo yom mi lac chʼʌm ti ñuc?

10 Pejtelel jiñi hermanojob añʌch bajcheʼ ñumen ñucob. Mach wocolic chaʼan mi laj qʼuel iliyi, mi jin mi laj qʼuel chuqui wem bʌ tiʼ tojlelob. Yom mi lac chʼʌm ti ñuc jiñi ticʼojel tsaʼ bʌ i yʌcʼʌ jiñi apóstol Pablo tiʼ tojlel jiñi añoʼ bʌ ti Corinto: «¿Majqui tsiʼ yʌqʼueyetla laʼ cʼʌjñibal ti chajp ti chajp? ¿Mach ba aqʼuebileticla ti laʼ majtan jach? Mi tsaʼ aqʼuentiyetla, ¿chucoch ñuc mi laʼ qʼuel laʼ bʌ cheʼ bajcheʼ mach aqʼuebiletic la ti laʼ majtan?» (1 Co. 4:7). Jin chaʼan, mach la cʌcʼ lac bʌ ti qʼuejlel ti ñuc o mach lac ñaʼtan chaʼan ñumen ñuconla bajcheʼ yambʌlob. Mi juntiquil hermano miʼ yʌcʼ wen tac bʌ discurso o juntiquil hermana miʼ tech i yʌcʼ cabʌl estudio, yom miʼ yʌqʼuen i ñuclel Jehová.

LAʼ LAC ÑUSɅBEN I MUL YAMBɅLOB TI JUMPʼEJL LAC PUSICʼAL

11. ¿Chuqui mi laj cʌn ti jiñi lajiya tsaʼ bʌ i yʌlʌ Jesús?

11 Cheʼ bʌ Jesús tsaʼ ujti i suben jiñi xcʌntʼañob chaʼan mach yomic miʼ yʌcʼob ti yajlel yambʌlob, tiʼ subeyob jumpʼejl lajiya tiʼ tojlel juntiquil rey yicʼot juntiquil xyaj eʼtel i chaʼan. Jiñi rey tsiʼ ñusʌbe i bet jiñi xyaj eʼtel anquese wen on i maʼañic baʼ ora mi caj i mejlel i tojben. Ti wiʼil, jiñi xyaj eʼtel maʼañic tsiʼ ñusʌbe i bet yambʌ xyaj eʼtel anquese mach oñic. Cheʼ jiñi, jiñi rey tsiʼ yotsa ti cárcel jiñi maʼañic bʌ tsiʼ pʌsʌ i pʼuntaya. ¿Chuqui mi laj cʌn? Jesús tsiʼ yʌlʌ: «Cheʼ jaʼel mi caj i meletla c Tat ti panchan ti jujuntiquiletla, mi maʼanic mi laʼ ñusʌben i mul laʼ wermano ti jumpʼejl laʼ pusicʼal» (Mt. 18:21-35).

12. ¿Bajcheʼ mi lac ticʼlan yambʌlob cheʼ maʼañic mi lac ñusʌben i mul juntiquil lac piʼʌl?

12 Jiñi tsaʼ bʌ i mele jiñi xyaj eʼtel, tsiʼ ticʼla yambʌlob jaʼel. Tsiʼ pʌsbe i jontolil jiñi i piʼʌl ti xyaj eʼtel i «tsaʼ majli i yotsan ti mʌjquibʌl jinto miʼ toj i bet». Cheʼ jaʼel, tsiʼ ticʼla jiñi yambʌ xyaj eʼtelob tsaʼ bʌ i qʼueleyob chuqui tsiʼ mele. Jesús tsiʼ yʌlʌ: «I piʼʌlob ti eʼtel tsiʼ qʼueleyob chuqui tsaʼ ujti. Tsaʼ caji i melob i pusicʼal» (Mt. 18:29-31). Cheʼ jaʼel, jiñi muʼ bʌ lac mel miʼ mejlel i ticʼlan yambʌlob. ¿Chuqui miʼ mejlel ti ujtel mi an majqui miʼ ticʼlañonla i maʼañic mi lac ñusʌben? Mi lac ticʼlan jiñi hermano come maʼañic mi lac ñusʌben yicʼot maʼañic mi lac pʌsben laj cʼuxbiya i tajol muʼto laj cʌy lac pejcan. Cheʼ jaʼel, jiñi hermanojob ti congregación mach tijicñayic mi caj i yubiñob cheʼ miʼ qʼuelob chaʼan mach weñic añonla la quicʼot jiñi hermano.

¿Mi caj lac michʼlen yambʌlob o mi caj lac ñusʌbeñob i mul? (Qʼuele jiñi párrafo 13 yicʼot 14). *

13. ¿Chuqui maʼ cʌn ti tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel juntiquil precursora?

13 Cheʼ mi lac ñusʌben i mul la quermañujob miʼ coltañonla i miʼ yʌqʼuen i tijicñʌyel yambʌlob. Jiñʌch tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel juntiquil precursora muʼ bʌ caj laj cʌn bajcheʼ Crystal. Cʼajal i chaʼan bajcheʼ tsiʼ ñusa yicʼot juntiquil hermana yaʼ ti congregación: «Jiñi i tʼan tac miʼ lowon bajcheʼ jumpʼejl cuchillo. Cheʼ bʌ mic loqʼuel lon ti subtʼan mach comic chaʼan lajal mic taj majlel quicʼot ti jiñi carro. Tsaʼ caji c sʌt c tijicñʌyel». Crystal tsiʼ ñaʼta chaʼan añʌch i sujmlel cheʼ chʼijyem miʼ yubin i bʌ. Pero maʼañic tsiʼ loto tiʼ pusicʼal jiñi i maʼañic tsiʼ bajñel ñaʼta i bʌ. Tsiʼ pʌsʌ i pecʼlel i tsiʼ jacʼʌ jiñi ticʼojel tac tsaʼ bʌ tili ti jiñi artículo «Perdonemos de corazón», ti jiñi La Atalaya 15 i chaʼan octubre, 1999. Jin chaʼan tsiʼ ñusʌbe i mul jiñi hermana. Miʼ yʌl: «Wʌle muqʼuix c ñaʼtan chaʼan ti lac pejtelel woli lac chaʼlen wersa laj qʼuextan lac melbal yicʼot chaʼan Jehová miʼ ñusʌbeñonla lac mul ti jujumpʼejl qʼuin. Tsaʼix c locʼsa jumpʼejl wocol tic tojlel mi cubin i chaʼ tijicñayoñix».

14. a) Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl Mateo 18:21, 22, ¿chuqui ti wocol an i chaʼan Pedro, i chuqui maʼ cʌn tiʼ jacʼbal Jesús? b) ¿Chuqui miʼ mejlel i coltañonla mi cheʼ añonla jaʼel bajcheʼ jiñi?

14 La cujil chaʼan yom mi lac ñusʌben i mul yambʌlob come weñʌch cheʼ mi lac mel. Pero an i tajol wocol mi la cubin. Jiñi apóstol Pedro an i tajol cheʼ tsiʼ yubi jaʼel (pejcan Mateo 18:21, 22). ¿Chuqui miʼ mejlel i coltañonla? Ñaxam bʌ, yom mi lac ñaʼtan bajcheʼ cʼamel an i ñusʌbeyonla lac mul Jehová (Mt. 18:32, 33). Mach i wentʌlelic miʼ ñusʌbeñonla, pero mucʼʌch i mel yicʼot i yutslel (Sal. 103:8-10). Cheʼ jaʼel, «yom mi laj cʼuxbin lac bʌ ti lac pejtelel». Jin chaʼan, yomʌch mi lac ñusʌben i mul la quermañujob, ili mach junchajpic jach yom bʌ mi lac ñaʼtan mi mucʼʌch caj lac mel o maʼañic (1 Jn. 4:11). Jiñi i chaʼchajplel muʼ bʌ i mejlel i coltañonla, jiñʌch cheʼ mi lac ñaʼtan chuqui miʼ yujtel cheʼ mi lac ñusʌben i mul yambʌlob. Mi laj coltan jiñi tsaʼ bʌ i ticʼlayonla, mi laj coltan chaʼan juntemelonla yaʼ ti congregación, mi laj cʌntan bajcheʼ añonla la quicʼot Jehová i mi lac locʼsan jumpʼejl wocol ti lac tojlel (2 Co. 2:7; Col. 3:14). Jiñi i yuxchajplel, jiñʌch cheʼ mi lac melben oración Jehová, come jiñʌch muʼ bʌ i subeñonla chaʼan mi lac ñusʌben i mul yambʌlob. Mach la cʌcʼ chaʼan Satanás miʼ jisan jiñi ñʌchʼtʌlel am bʌ lac chaʼan la quicʼot la quermañujob (Ef. 4:26, 27). I cʼʌjñibal lac chaʼan i coltaya Jehová chaʼan maʼañic mi lac yajlel tiʼ yac Satanás.

MACH LA CɅCʼ CHAʼAN JIÑI I MELBAL YAMBɅLOB MIʼ YɅCʼONLA TI YAJLEL

15. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl Colosenses 3:13, ¿chuqui miʼ mejlel lac mel mi juntiquil hermano o hermana miʼ mel muʼ bʌ i yʌcʼonla ti michʼ?

15 ¿Ixcu mi juntiquil hermano miʼ mel muʼ bʌ i yʌcʼonla ti michʼ? Laʼ lac chaʼlen wersa chaʼan mi la cajñel ti lac ñʌchʼtʌlel. Laʼ lac suben Jehová ti oración bajcheʼ yubil mi la cubin. Laʼ laj cʼajtiben chaʼan miʼ yʌqʼuen i bendición jiñi tsaʼ bʌ i ticʼlayonla yicʼot chaʼan miʼ coltañonla laj qʼuel jiñi wen tac bʌ i melbal tsaʼ bʌ i qʼuele Jehová yicʼot muʼ bʌ i qʼuel ti ñuc (Lc. 6:28). Mi maʼañic miʼ mejlel lac ñusʌben, laʼ lac ñaʼtan bajcheʼ mi lac mejlel ti tʼan la quicʼot. Ñumen wen cheʼ mi lac ñaʼtan chaʼan mach yilolic i chaʼan tsiʼ ticʼlayonla (Mt. 5:23, 24; 1 Co. 13:7). Cheʼ bʌ mi lac chaʼlen tʼan la quicʼot, laʼ lac ñop chuqui miʼ yʌl. Pero ¿ixcu mi mach yomic i tojʼesan jiñi wocol? Jiñi Biblia miʼ yʌl: «Cuchben laʼ bʌ laʼ sajtemal». Mach lac ñaʼtan chaʼan maʼañix mi caj i tojʼan (pejcan Colosenses 3:13). Pero jiñi ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal jiñʌch cheʼ maʼañic mi lac michʼlen, come jiñi miʼ mejlel i jem bajcheʼ añonla la quicʼot Jehová. Maʼañic chuqui yom miʼ yʌcʼonla ti yajlel. Cheʼ bajcheʼ jiñi, mi caj lac pʌs chaʼan jiñi laj cʼuxbiya ti Jehová jiñʌch ñumen ñuc bʌ (Sal. 119:165).

16. ¿Chuqui an ti lac wenta ti lac pejtelel?

16 ¡Jumpʼejlʌch majtan cheʼ junmojt jach mi lac luʼ ajñel i mi lac melben i yeʼtel Jehová la quicʼot «juntiquil Xcʌnta tiñʌmeʼ»! (Jn. 10:16). Jiñi libro Organizados para hacer la voluntad de Jehová, ti página 165, miʼ yʌl: «An ti lac wenta chaʼan mi lac chaʼlen coltaya chaʼan junmujchʼ mi la cajñel». I miʼ bej al: «Wen mi caj la cajñel la quicʼot la quermañujob mi cheʼʌch mi laj qʼuelob cheʼ bajcheʼ miʼ qʼuel Jehová». Jehová miʼ qʼuelonla bajcheʼ i yalobilob i miʼ cʼuxbiñonla. Yomʌch mi laj qʼuelob ti ñuc la quermañujob jaʼel. Jehová miʼ qʼuel yicʼot miʼ chʼʌm ti ñuc chuqui mi lac mel chaʼan mi laj coltañob yicʼot mi laj cʌntañob (Mt. 10:42).

17. ¿Chuqui jiñi la com bʌ lac mel?

17 Mi laj cʼuxbin la quermañujob, jin chaʼan maʼañic mi lac yʌsan ti mulil lac piʼʌlob (Ro. 14:13). Mi lac ñaʼtan chaʼan ñumen ñucob bajcheʼonla i la com lac ñusʌbeñob i mul ti jumpʼejl lac pusicʼal. Mach la cʌcʼ chaʼan jiñi i melbal yambʌlob miʼ yʌcʼonla ti yajlel. «Laʼ lac ñaʼtan chuqui tac yom chaʼan ñʌchʼʌl mi la cajñel chaʼan mi lac pʼʌtesʌben lac bʌ lac pusicʼal» (Ro. 14:19).

CʼAY 130 Laʼ lac ñusʌben lac bʌ lac mul

^ parr. 5 An i tajol mi la cʌl o mi lac mel muʼ bʌ mejlel i low la quermañujob come xmulilonla. ¿Chuqui mi lac mel? ¿Muʼ ba lac tojʼesan jiñi wocol? ¿Muʼ ba laj cʼajtin lac ñusʌbentel ti ora? ¿O mi lac ñaʼtan chaʼan mach lac wentajic mi an chuqui cʼux tsiʼ yubi? ¿Chuqui yom mi lac mel mi bele ora cʼux mi la cubin chuqui miʼ yʌlob o miʼ melob yambʌlob? ¿Muʼ ba la cʌl chaʼan lac tilelʌch bajcheʼ jiñi? ¿O mi laj qʼuel bajcheʼ jumpʼejl laj cʼunlel yomto bʌ mi lac tojʼesan?

^ parr. 53 MUʼ BɅ I YɅL JIÑI FOTO TAC: Juntiquil hermana michʼ yicʼot yambʌ hermana yaʼ ti congregación. Cheʼ jiñi miʼ tojʼesañob jiñi i wocol. Ti wiʼil miʼ ñajʌtesañob i tijicñayob woliʼ melbeñob i yeʼtel Jehová.