Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

Jehová miʼ chaʼlen tʼan yicʼotonla

Jehová miʼ chaʼlen tʼan yicʼotonla

«A wocolic, ñichʼtañon. Mi caj c pejcañet.» (JOB 42:4)

CʼAY: 113, 114

1-3. a) ¿Bajcheʼ la cujil chaʼan mach lajalic miʼ chaʼlen tʼan Jehová bajcheʼ joñonla? b) ¿Chuqui mi caj laj qʼuel ti ili temaj?

¿CHUCOCH tsiʼ mele Jehová jiñi ángelob yicʼot wiñicob xʼixicob (quixtañujob)? Come yom chaʼan jiñi yañoʼ bʌ miʼ yubiñob i tijicñʌyel jaʼel (Salmo 36:9). Ñaxam bʌ tsiʼ mele Jehová jiñʌch Jesús, jiñi apóstol Juan miʼ suben bajcheʼ «jiñi Tʼan» (Juan 1:1; Proverbios 8:22, TNM). Jehová miʼ pejcan Jesús i miʼ suben muʼ bʌ i ñaʼtan yicʼot bajcheʼ yubil miʼ yubin (Juan 1:14, 17; Colosenses 1:15). Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi ángelob añʌch jumpʼejl tʼan muʼ bʌ i cʼʌñob chaʼan miʼ pejcañob i bʌ jaʼel, pero mach lajalic bajcheʼ la cujil bʌ joñonla (1 Corintios 13:1).

2 Jehová i cʌñʌ ti wen jiñi yonlel ángelob yicʼot jiñi quixtañujob come jiñʌch tsaʼ bʌ i luʼ mele. Tiʼ pejtelel jiñi oración muʼ bʌ lac mel miʼ mejlel i ñʌchʼtan ti junlajal. Cheʼ jaʼel, anquese mi lac mel ti yan tac bʌ tʼan, miʼ chʼʌmben isujm. I cheʼ bʌ woli (choncol) to i ñʌchʼtan la coración, miʼ pejcan jiñi ángelob yicʼot miʼ subeñob chuqui yom miʼ melob. Miʼ mejlel i mel jiñi come i ñaʼtʌbal yicʼot bajcheʼ miʼ pejcañonla mach lajalic bajcheʼ joñonla (pejcan Isaías 55:8, 9). Mach ti wocolic bʌ tʼan miʼ pejcañonla chaʼan mi lac chʼʌmben isujm.

3 Ti ili temaj mi caj laj qʼuel chaʼan Jehová miʼ pejcañonla tiʼ pejtelel ora ti mach bʌ wocolic tʼan chaʼan mi lac chʼʌmben isujm. Mi caj laj qʼuel jaʼel chaʼan Jehová an i tajol miʼ qʼuextan bajcheʼ miʼ chaʼlen tʼan yicʼotonla.

DIOS MIʼ PEJCAN JIÑI QUIXTAÑUJOB

4. a) ¿Baqui bʌ tʼan tsiʼ cʼʌñʌ Jehová chaʼan miʼ pejcan Moisés, Samuel yicʼot David? b) ¿Chuqui miʼ taj ti tʼan jiñi Biblia?

4 Tajol Jehová tsiʼ pejca Adán ti tʼan hebreo. Ti wiʼil cheʼʌch tsiʼ pejca jaʼel jiñi Moisés, Samuel yicʼot David. Tiʼ tsictesa i ñaʼtʌbal jaʼel i jiñiyob tiʼ tsʼijbuyob ti jiñi i tʼan yujiloʼ bʌ yicʼot cheʼ bajcheʼ yujilob tsʼijb. Cheʼ jaʼel, tiʼ tsʼijbuyob tsaʼ bʌ subentiyob ti Jehová yicʼot tiʼ tsictesayob bajcheʼ yilal miʼ qʼuel jaʼel i tejclum. Jumpʼejl ejemplo, jiñi Biblia miʼ taj ti tʼan jiñi lac ñopoñel ti Dios, jiñi cʼuxbiya am bʌ i chaʼan i wiñicob, i sajtemalob yicʼot cheʼ tsiʼ chaʼleyob mulil. Tsaʼ tsʼijbunti tiʼ pejtelel iliyi chaʼañʌch lac wenlel (Romanos 15:4).

5. ¿Chucoch mach tiʼ pejtelelic ora tsiʼ pejca Jehová jiñi quixtañujob ti tʼan hebreo?

5 Jehová mach tiʼ pejtelel ora tsiʼ pejca jiñi quixtañujob ti hebreo. Jumpʼejl ejemplo, cheʼ bʌ tsaʼ cojliyob jiñi israelob yaʼ bʌ añob ti Babilonia, yonlel mucʼob ti tʼan ti arameo. Tajol jin chaʼan Daniel, Jeremías yicʼot Esdras tiʼ tsʼijbuyob tʼoxol jiñi Biblia ti jiñi bʌ tʼan. *

6. ¿Chucoch tsaʼ ñusʌnti ti griego jiñi Tsʼijbujel Hebreo?

6 Ti wiʼil, juntiquil rey yujil bʌ griego i cʼabaʼ Alejandro Magno tsiʼ chʼʌmʌ yonlel país tac. Jin chaʼan, cabʌl tejclum tsaʼ caji i cʼʌñob jiñi tʼan griego tiʼ pejtelel bʌ miʼ chʼʌmbeñob isujm. Yonlel judíojob tsaʼ caji i cʼʌñob jeʼel jiñi griego wen cʌmbil bʌ. Jin chaʼan, jiñi Tsʼijbujel Hebreo tsaʼ ñusʌnti ti tʼan griego. Ili tsaʼ bʌ mejli tsaʼ cʌjñi bajcheʼ Septuaginta, jiñʌch tsaʼ bʌ ñaxan chaʼlenti ti traducir yicʼot jiñʌch ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal. Jiñi wen yujiloʼ bʌ chaʼan Biblia miʼ yʌlob chaʼan 72 quixtañujob tsaʼ bʌ i chaʼleyob ti traducir. * (Pejcan jiñi nota.) An ti jujumpʼejl tʼan tsaʼ bʌ i chaʼleyob ti traducir jiñi Septuaginta, pero an mach bʌ cheʼic tsiʼ meleyob. Mach junlajalic bajcheʼ tsaʼ tsʼijbunti. Pero tiʼ tojlel jiñi judíojob yujiloʼ bʌ griego yicʼot jiñi xñoptʼañob, jiñi Septuaginta jiñʌch i Tʼan Dios.

7. ¿Baqui bʌ tʼan tsiʼ cʼʌñʌ Jesús chaʼan miʼ pejcan jiñi xcʌntʼañob i chaʼan?

7 Cheʼ bʌ Jesús wʌʼto an ti Pañimil, tajol tsiʼ chaʼle tʼan ti hebreo (Juan 19:20; 20:16; Hechos 26:14). Tajol tsiʼ cʼʌñʌ tʼan tac jaʼel wen cʌmbil bʌ ti arameo. Cheʼ jaʼel, yujil jiñi tʼan hebreo tsaʼ bʌ i cʼʌñʌ Moisés yicʼot jiñi xʼaltʼañob, come ti jujumpʼejl semana jiñi judíojob miʼ pejcañob jiñi texto tac baqui miʼ tempañob i bʌ (Lucas 4:17-19; 24:44, 45; Hechos 15:21). Anquese ti jiñi bʌ ora miʼ cʼʌjñel jiñi griego yicʼot latín, jiñi Biblia maʼañic miʼ yʌl mi Jesús tsiʼ cʼʌñʌ.

8, 9. a) ¿Chucoch an libro tac chaʼan Biblia tsaʼ bʌ tsʼijbunti ti tʼan griego? b) ¿Chuqui miʼ cʌntesañonla chaʼan Jehová?

8 Jiñi ñaxam bʌ xcʌntʼañob i chaʼan Jesús yujilob jiñi tʼan hebreo. Pero yonlel quixtañu yujiloʼ bʌ yambʌ tʼan tsaʼ sujtiyob ti xcʌntʼan cheʼ tsaʼix chʌmi Jesús (pejcan Hechos 6:1). Ti wiʼil, ñumen cabʌl xñoptʼañob tsaʼ bʌ caji i cʼʌñob jiñi tʼan griego, i mach jiñic hebreo. Jiñi libro chaʼan Mateo, Marcos, Lucas yicʼot Juan tsaʼ tsʼijbunti ti griego, come jiñʌch tsaʼ bʌ i ñumen cʼʌñʌyob jiñi quixtañu ti jiñi bʌ ora. * (Pejcan jiñi nota.) Jiñi carta tac i chaʼan Pablo yicʼot yambʌ libro tac am bʌ ti Biblia tsaʼ tsʼijbunti jaʼel ti griego.

9 Cheʼ bʌ tsaʼ mejli jiñi Tsʼijbujel Griego i tsaʼ cʼʌjñi tʼan tac am bʌ ti Tsʼijbujel Hebreo, jiñʌch tsaʼ cʼʌjñi am bʌ yaʼ ti Septuaginta come melbilix ti griego. An i tajol mach wen lajalic jiñi tʼan tac am bʌ yaʼ ti Septuaginta cheʼ bajcheʼ an yaʼ ti Tsʼijbujel Hebreo. Anquese cheʼi, jiñi traducción tac jiñʌch tsaʼ bʌ cʼʌjñi chaʼan miʼ mejlel jiñi Biblia am bʌ lac chaʼan wʌle. ¿Chuqui miʼ cʌntesañonla iliyi? Chaʼan Jehová maʼañic miʼ ñaʼtan chaʼan jumpʼejl jach tʼan o cultura ñumen wem bʌ (pejcan Hechos 10:34).

10. ¿Chuqui miʼ mel Jehová chaʼan miʼ pejcañonla?

10 Tsaʼix laj qʼuele chaʼan Jehová miʼ qʼuextan bajcheʼ miʼ pejcañonla cheʼʌch bajcheʼ yilal bʌ tʼan la cujil. Maʼañic miʼ wersa xicʼonla laj cʌn jumpʼejl tʼan chaʼan mi laj cʌn o mi lac ñop chuqui tac albil i chaʼan (pejcan Zacarías 8:23 * yicʼot Apocalipsis 7:9,  10). Tsaʼix laj qʼuele jaʼel chaʼan Jehová tsiʼ cʼʌñʌ wiñicob chaʼan miʼ tsʼijbuñob i ñaʼtʌbal, pero ti jiñi tʼan yujiloʼ bʌ.

DIOS MIʼ CΛNTAN JIÑI TʼAN AM BΛ TI BIBLIA

11. Anquese yujilob cabʌl tʼan tac jiñi quixtañujob, ¿chucoch mach jin yom i yʌl chaʼan Jehová maʼañic miʼ mejlel i pejcañonla?

11 Jiñi quixtañujob yujilob cabʌl tʼan tac. Pero mach yom i yʌl chaʼan Jehová maʼañic miʼ mejlel i pejcañonla. ¿Chucoch? Come miʼ yʌcʼ ti tsʼijbuntel jiñi Biblia ti cabʌl tʼan tac. Jumpʼejl ejemplo, maʼañic mi lac wen taj tʼan tac yaʼ ti Biblia tsaʼ bʌ i yʌlʌ Jesús ti jiñi tʼan tsaʼ bʌ i cʼʌñʌ (Mateo 27:46; Marcos 5:41; 7:34). Pero Jehová tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan miʼ tsʼijbuntel i tʼan Jesús, i miʼ chaʼlentel ti traducir ti griego yicʼot ti yambʌ tʼan tac. Cheʼ jaʼel, maʼañic tsaʼ sajti i tʼan Dios come tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan jiñi judíojob yicʼot xñoptʼañob miʼ melbeñob cabʌl i copiajlel jiñi Biblia. Jiñi copia tac tsaʼ chaʼlenti ti traducir ti cabʌl tʼan tac. Cheʼ ñumeñix 400 jab cheʼ tsajñi Cristo, juntiquil xtsʼijbaya muʼ bʌ i ñop Dios tsiʼ yʌlʌ chaʼan i cʌntesa tac Jesús tsaʼix chaʼlenti ti traducir ti jiñi tʼan tac am bʌ bajcheʼ ti Siria, Egipto, India, Persia yicʼot Etiopía.

12. ¿Baqui bʌ wocol an i taja jiñi Biblia?

12 Jiñi Biblia an i ñopo i jisañob yicʼot an i contrajiyob tsaʼ bʌ i chaʼleyob ti traducir o i pucob. Jumpʼejl ejemplo, cheʼ ñumeñix 300 jab i tilel Cristo, juntiquil emperador ti Roma tsiʼ yʌlʌ chaʼan miʼ jisʌntel tiʼ pejtelel jiñi Biblia. Cheʼ ñumeñix yambʌ 1,200 jab, juntiquil wiñic i cʼabaʼ William Tyndale tsiʼ teche i chaʼlen ti traducir jiñi Biblia ti inglés. Tsiʼ yʌlʌ chaʼan jinto juntiquil chʼiton xcholejel bʌ mi caj i ñumen chʼʌmben isujm jiñi Biblia cheʼ bajcheʼ juntiquil xmotomaj, mi Dios miʼ bej aqʼuen i cuxtʌlel. Cheʼ tsaʼ caji ti tsʼaʼlentel ti jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel ti ñopbalʌl, Tyndale tsaʼ putsʼi loqʼuel ti Inglaterra chaʼan miʼ yujtesan i traducción yicʼot miʼ chaʼlen ti imprimir. Anquese jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel ti ñopbalʌl tsiʼ ñopoyob i pul tiʼ pejtelel jiñi copia tsaʼ bʌ i tajayob, jiñi traducción tsaʼ cʼoti tiʼ cʼʌb cabʌl quixtañu. Ti wiʼil, Tyndale tiʼ tsʌnsayob yicʼot tsiʼ puluyob. Pero i traducción maʼañic tsaʼ mejli ti jisʌntel, i tsaʼ cʼʌjñi chaʼan miʼ chajpʌntel yambʌ Biblia ti inglés i cʼabaʼ King James Version (Versión del Rey Jacobo) (pejcan 2 Timoteo 2:9).

13. ¿Chuqui an i tajayob jiñi wen yujiloʼ bʌ cheʼ bʌ tiʼ tsajiyob jiñi wajalix bʌ tsʼijbujel tac chaʼan Biblia?

13 Isujm chaʼan an copia tac chaʼan bʌ Biblia ñumen wajalix bʌ am bʌ i chaʼan chuqui tac mach weñic yicʼot tsʼitaʼ qʼuexel bʌ. Pero jiñi wen yujiloʼ bʌ an i tsajiyob cabʌl tsʼijbujel yicʼot traducción tac wajalix bʌ mejli. ¿I chuqui an i tajayob? Chaʼan mach cabʌlic jiñi versículo tac tsʼitaʼ qʼuexel bʌ, i maʼañic miʼ qʼuextʌyel i sujmlel jiñi Biblia. Muʼ bʌ i pejcañob tiʼ sujmlel jiñi Biblia miʼ ñopob chaʼan jiñʌch i Tʼan Dios (Isaías 40:8).

14. ¿Ti jaypʼejl tʼan miʼ mejlel ti pejcʌntel jiñi Biblia ili ora?

14 Jiñi Biblia miʼ mejlel ti pejcʌntel ili ora ñumen ti 2,800 tʼan, anquese an i ñopoyob i jisan. Maʼañic yambʌ libro am bʌ chaʼlenti ti traducir ti cabʌl tʼan. Anquese an quixtañu maʼañic bʌ miʼ ñopob Dios, jiñi Biblia jiñʌch ñumen pucbil bʌ. Isujmʌch cheʼ an traducción tac tsʼitaʼ yʌñʌl bʌ o wocol bʌ ti pejcʌntel. Pero lʌcʼʌl tiʼ pejtelel miʼ chʼʌm tilel jiñi ñuc bʌ tʼan chaʼan pijtaya yicʼot jiñi cuxtʌlel mach bʌ yujilic jilel.

I CʼΛJÑIBAL YAMBΛ TSIJIB TRADUCCIÓN

15. a) ¿Chuqui an qʼuextʌbil cheʼ ti 1919 cʼʌlʌl ti ili ora? b) ¿Chucoch ñaxan ti inglés miʼ mejlel lac jun tac?

15 Ti 1919, junmojt muʼ bʌ i pejcañob Biblia tsaʼ waʼchoconti bajcheʼ «xucʼul bʌ xʼeʼtel am bʌ cabʌl i ñaʼtʌbal» (Mateo 24:45). Ti jiñi bʌ ora, jiñi xucʼul bʌ xʼeʼtel ti inglés miʼ pejcan i tejclum Dios. Pero ili ora, jiñi jun tac loqʼuem bʌ ti Biblia muʼ bʌ i mel jiñi xucʼul bʌ xʼeʼtel añix ñumen ti 700 tʼan tac. Cheʼ bajcheʼ tsaʼ cʼʌjñi ti wajali jiñi griego, ili ora jiñʌch inglés miʼ ñumen cʼʌjñel ti cʌntesa yicʼot choñoñel. Cheʼ jaʼel, jiñʌch jumpʼejl tʼan wen cʌmbil bʌ tiʼ pejtelel pañimil (mulawil). Jin chaʼan, jiñi jun tac loqʼuem bʌ ti Biblia miʼ ñaxan mejlel ti inglés, ti wiʼil miʼ chaʼlentel ti traducir ti yambʌ tʼan tac.

16, 17. a) ¿Chuqui i cʼʌjñibal bʌ i chaʼan i tejclum Dios? b) ¿Chuqui tsaʼ mejli chaʼan miʼ taj chuqui yom bʌ jiñi i tejclum Dios? c) ¿Chuqui yom bʌ jiñi hermano Knorr?

16 Jiñi jun tac muʼ bʌ i cʼʌn i tejclum Dios loqʼuemʌch ti Biblia. Añix ñumen 60 jab, jiñi Biblia tsaʼ bʌ wen cʼʌjñi ti inglés jiñʌch jiñi King James Version (Versión del Rey Jacobo). Pero ili traducción tsaʼ mejli ti jabil 1611, jin chaʼan miʼ cʼʌn tʼan tac wajalix bʌ yicʼot wocol bʌ ti chʼʌmbentel isujm. Jiñi tsʼijbujel wajalix bʌ mejli lʌcʼʌl ti 7,000 miʼ cʼʌn i cʼabaʼ Dios, pero ili traducción mach cabʌlic miʼ chʼʌm tilel. Cheʼ jeʼel, cabʌl mach bʌ wentaquic miʼ chʼʌm tilel yicʼot an versículo mach bʌ añic yaʼ ti tsʼijbujel tac wajalix bʌ. An yambʌ traducción tac ti inglés tsaʼ bʌ i taja lajal bʌ i wocolel bajcheʼ jiñi.

17 Jiñi i tejclum Dios i cʼʌjñibal i chaʼan jumpʼejl Biblia toj bʌ yicʼot mach bʌ wocolic ti ñaʼtʌntel. Jin chaʼan, tsaʼ waʼchoconti junmojt hermanojob chaʼan miʼ chaʼleñob ti traducir jiñi Biblia. Ili junmojt tsaʼ cʌjñi bajcheʼ jiñi Comité am bʌ tiʼ wenta i melol jiñi Traducción del Nuevo Mundo. Ti 1950 cʼʌlʌl ti 1960 tsiʼ pucuyob jiñi traducción ti seis volumen. Jiñi ñaxam bʌ volumen tsaʼ loqʼui cheʼ ti 2 i chaʼan agosto, 1950, ti jumpʼejl colem tempa bʌ. Ti jiñi bʌ qʼuin, jiñi hermano Knorr tsiʼ yʌlʌ chaʼan i wiñicob Dios i cʼʌjñibal i chaʼañob jumpʼejl tsijiʼ bʌ traducción, toj bʌ yicʼot mach bʌ wocolic ti ñaʼtʌntel. Cheʼ jiñi mach wocolic miʼ cʌñob i sujmlel chaʼan Dios. Jiñi traducción mach wocolic yom tiʼ pejcʌntel yicʼot i ñaʼtʌntel, cheʼ bajcheʼ jiñi texto tac tsaʼ bʌ i tsʼijbuyob xcʌntʼañob i chaʼan Cristo. Yom bʌ jiñi hermano Knorr jiñʌch chaʼan jiñi Traducción del Nuevo Mundo miʼ coltan yonlel quixtañu chaʼan miʼ cʌñob Jehová.

18. ¿Chuqui an i colta chaʼan jiñi Biblia miʼ chaʼlentel ti traducir ti yan tac bʌ tʼan?

18 Ti 1963 tsaʼ tsʼʌctiyi tsaʼ bʌ i ñaʼta jiñi hermano Knorr. Ti jiñi jabil, jiñi Traducción del Nuevo Mundo de las Escrituras Griegas Cristianas añix ti alemán, español, francés, holandés, italiano yicʼot portugués. Cheʼ ti 1989, jiñi Junmojt muʼ bʌ i pʌsob bij tsiʼ mele yaʼ ti central mundial jumpʼejl oficina baqui miʼ coltʌntel muʼ bʌ i chaʼleñob ti traducir jiñi Biblia. Ti 2005 tsiʼ yʌcʼʌ i tʼan chaʼan tiʼ pejtelel jiñi tʼan muʼ bʌ i chaʼleñob ti traducir jiñi revista Lac Tsictesʌbentel miʼ mejlel i melob jeʼel jiñi Biblia. Wocolix i yʌlʌ tiʼ pejtelel jiñi, añix ñumen ti 130 tʼan tac melbil jiñi Traducción del Nuevo Mundo an tsʼʌcʌlix bʌ i an tʼoxol jaxto bʌ melbil.

19. a) ¿Chuqui tsaʼ ujti ti 2013? b) ¿Chuqui mi caj laj qʼuel ti yambʌ temaj?

19 Añix cheʼ bʌ 60 jab tsaʼ loqʼui ti inglés jiñi Traducción del Nuevo Mundo. Cʼʌlʌl ti jiñi bʌ ora, an tʼan tac ti inglés qʼuextʌyem bʌ. Jin chaʼan i cʼʌjñibal cheʼ ti chaʼ qʼuejli jiñi traducción. Cheʼ ti 5 yicʼot 6 i chaʼan octubre, 2013, ñumen ti 1 millón 400 mil quixtañu añoʼ bʌ ti 31 país tsajñiyob o tsiʼ qʼueleyob ti Internet jiñi tempa bʌ número 129 muʼ bʌ i mejlel ti jujumpʼejl jab. Ti jiñi tempa bʌ, juntiquil i chaʼan jiñi Junmojt muʼ bʌ i pʌsob bij tsiʼ pʌsʌ jiñi Traducción del Nuevo Mundo ti inglés tsaʼ jaxto bʌ chaʼ qʼuejli. Tsiʼ wen tajayob i tijicñʌyel jiñi woli bʌ i ñʌchʼtañob jiñi discurso yicʼot an tsaʼ bʌ i chaʼleyob uqʼuel cheʼ bʌ tsiʼ chʼʌmʌyob. Cheʼ wolito jiñi programa, jiñi xcʌntesajob tsiʼ pejcayob versículo tac ti jiñi tsijib Biblia, yonlel tsiʼ qʼueleyob chaʼan mach wocolic ti ñaʼtʌntel. Ti yambʌ temaj mi caj lac taj ti tʼan jiñi tsijib Biblia yicʼot bajcheʼ an melbil ti yambʌ tʼan tac.

^ parr. 5 Esdras 4:8-6:18, 7:12-26; Jeremías 10:11 yicʼot Daniel 2:4b tsaʼ tsʼijbunti ti Arameo.

^ parr. 6 Jiñi tʼan Septuaginta yom i yʌl «70». Ili traducción miʼ ñaʼtʌntel chaʼan tsaʼ tejchi ti mejlel cheʼ anto yom 300 jab chaʼan miʼ tilel Cristo, i tsaʼ jalʼa 150 jab chaʼan miʼ mejlel. Cʼʌlʌl wʌle, jiñi Septuaginta jiñʌch jumpʼejl traducción wen i cʼʌjñibal bʌ, come miʼ coltan chaʼan jiñi wen yujiloʼ bʌ miʼ chʼʌmbeñob isujm jiñi tʼan tac yicʼot versículo tac wocol bʌ ti ñaʼtʌntel ti hebreo.

^ parr. 8 An wen yujiloʼ bʌ muʼ bʌ i yʌlob chaʼan Mateo tiʼ tsʼijbu i libro ti tʼan hebreo i tajol jiñʌch tsiʼ chaʼ ñusa ti griego.

^ parr. 10 Zacarías 8:23 (TNM): «Ili jiñʌch tsaʼ bʌ i yʌlʌ Jehová am bʌ cabʌl i soldadojob: ‹Ti jiñi bʌ qʼuin 10 wiñicob yujiloʼ bʌ tiʼ pejtelel i tʼan jiñi tejclum tac mi caj i chucbeñob, cheʼʌchi, mi caj i chucbeñob i bujc judío bʌ, mi caj i yʌlob: «Mi caj c majlel lojon quicʼotetla, come tsaʼ cubi lojon chaʼan laʼ wicʼot Dios»›».