Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

DEA/G. Dagli Orti/De Agostini via Getty Images

Ulrico Zuinglio i bajcheʼ tiʼ sʌcla jiñi i sujmlel

Ulrico Zuinglio i bajcheʼ tiʼ sʌcla jiñi i sujmlel

 Ti ili ora cabʌl wiñicob xʼixicob miʼ mejlel i qʼuelob mi jiñi i muʼ bʌ i ñopob loqʼuemʌch ti Biblia o maʼañic. Pero maʼañic tsaʼ mejli i melob ili tiʼ tejchibal jiñi siglo 16. ¿Chucoch? Come cabʌlob maʼañobic i Biblia tiʼ tʼañob. Jin chaʼan, mach cabʌlobic muʼ bʌ i mejlel i lajob muʼ bʌ i yʌl jiñi Iglesia yicʼot muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia, i jiñi xcʌntesajob maʼañic miʼ coltañob. Jiñi libro History of the Christian Church (Historia de la Iglesia cristiana) a miʼ yʌl: «Jiñi Iglesia ti Suiza miʼ chaʼlen xujchʼ [...]. Jiñi xcʌntesajob xtsʼiʼlelob jach, maʼañic chuqui yujilob i maʼañic miʼ pʌsob i sujmlel».

 Cheʼ tac an bajcheʼ jiñi cheʼ bʌ Ulrico Zuinglio tsaʼ caji i sʌclan i sujmlel. ¿Chuqui tsaʼ cʼoti i cʌn? ¿Bajcheʼ tsiʼ pʌsbe yañoʼ bʌ jiñi tsaʼ bʌ i cʌñʌ? ¿I chuqui miʼ mejlel laj cʌn joñonla chaʼan i cuxtʌlel yicʼot chaʼan tsaʼ bʌ i ñopo?

Miʼ tech i sʌclan

 Cheʼ bʌ an 20 i jabilel, Zuinglio tsiʼ ñaʼta ochel ti sacerdote católico. Ti jiñi bʌ ora, majqui jach yom ochel ti sacerdote yom miʼ chaʼlen ti estudiar filosofía, costumbre tac chaʼan jiñi Iglesia yicʼot jiñi tsʼijbubil bʌ i chaʼan jiñi cʌmbiloʼ bʌ bajcheʼ padrejob yaʼ ti Iglesia. Pero maʼañic miʼ pejcañob jiñi Biblia.

 ¿Chuqui tsiʼ cʌñʌ majlel Zuinglio chaʼan jiñi Biblia? Cheʼ bʌ an ti universidad chaʼan Basilea, ti Suiza, tsajñi tiʼ clase Tomás Wyttenbach, maʼañic bʌ miʼ mulan jiñi indulgencia tac muʼ bʌ i mel jiñi Iglesia. b Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi biografía Zwingli—God’s Armed Prophet (Zuinglio: el profeta armado de Dios), c Zuinglio «tsiʼ cʌñʌ tiʼ tojlel Wyttenbach chaʼan Cristo junsujtel jach tsaʼ chʌmi chaʼan jiñi mulil» (1 Pedro 3:18). Cheʼ bʌ tsiʼ chʼʌmbe i sujm chaʼan cojach miʼ mejlel i ñusʌntel lac mul cheʼ bʌ tsiʼ yʌcʼʌ i cuxtʌlel Jesús, maʼañic tsiʼ ñopo i cʌntesa jiñi Iglesia muʼ bʌ i yʌl chaʼan jiñi i wiñicob miʼ mejlel i ñusʌbeñonla lac mul cheʼ mi la cʌqʼueñob taqʼuin (Hechos 8:20). Pero Zuinglio tsaʼ bej caji ti estudio i tsaʼ sujti ti pastor católico cheʼ bʌ 22 i jabilel.

 Ti jiñi jabil tac, Zuinglio tsiʼ cʌñʌ griego chaʼan miʼ mejlel i chʼʌmben i sujm jiñi Nuevo Testamento. Cheʼ jaʼel, tsiʼ qʼuele i libro tac Erasmo de Rotterdam i tsiʼ cʌñʌ chaʼan jiñi Biblia miʼ pʌs chaʼan Jesús jin jach muʼ bʌ i chaʼlen coltaya tiʼ tojlel Dios yicʼot jiñi wiñicob (1 Timoteo 2:5). Jin chaʼan, Zuinglio maʼañix tsaʼ caji i ñop muʼ bʌ i yʌl jiñi Iglesia católica chaʼan miʼ mejlel ti cʼʌjñel imagen tac chaʼan miʼ pejcʌntel Dios.

 Cheʼ bʌ 30 jix i jabilel, Zuinglio tsaʼto i ñumen sʌcla jiñi i sujmlel. Pero tsaʼ ajñi jaʼel bajcheʼ sacerdote ti jiñi guerra tac tsaʼ bʌ ujti ti Europa chaʼan miʼ chʼʌmob tiʼ wenta Italia. Ti jiñi guerra chaʼan Marignano, ti 1515, tsiʼ qʼuele bajcheʼ yonlel católicojob miʼ tsʌnsañob i bʌ. Cheʼ bʌ tsaʼ ñumi chaʼpʼej uxpʼejl jab, tiʼ tsʼijbu yicʼot tsiʼ loto tiʼ jol chuqui tac miʼ yʌl jiñi Tsʼijbujel griego. Ti 1519 yaʼ chumul ti Zúrich, baqui miʼ wen qʼuejlel chaʼan tac bʌ política chaʼan Suiza. Yaʼi tsaʼ cʼoti i ñop chaʼan jiñi Iglesia yom miʼ cʌy i pʌs pejtelel cʌntesa mach bʌ loqʼuemic ti Biblia. ¿Pero bajcheʼ miʼ mejlel i coltan yambʌlob chaʼan cheʼ miʼ ñopob jaʼel?

«Maʼañic baʼ wis ubibil lon c chaʼan cheʼ tac bʌ bajcheʼ jiñi»

 Zuinglio yujil chaʼan jiñi lac piʼʌlob mi caj i cʌy i ñopob jiñi lot tac muʼ bʌ i yʌl jiñi ñopbalʌl tac miʼ mucʼʌch i ñʌchʼtañob jiñi i sujmlel am bʌ ti Biblia. Cheʼ bʌ tsiʼ yajcayob bajcheʼ sacerdote ti Grossmünster, jumpʼejl ñuc bʌ iglesia ti Zúrich, an chuqui tsiʼ ñaʼta i mel. Maʼañic mi caj i pejcan jiñi leccionario d ti latín añix bʌ ora cajel i cʼʌn jiñi ñopbalʌl, tiʼ cʌntesa tac mi caj i pejcan jiñi Biblia, jujumpʼejl capítulo, tiʼ tejchibal cʼʌlʌ tiʼ yujtibal. Mi caj i cʌy chaʼan jiñi Biblia miʼ bajñel tsictesan i bʌ i maʼañic mi caj i cʼʌn muʼ bʌ i yʌl jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel ti Iglesia. Cheʼ bajcheʼ jiñi, jiñi texto tac mach bʌ wocolic ti chʼʌmbentel i sujm miʼ mejlel i tsictesan jiñi ñumen wocol bʌ (2 Timoteo 3:16).

Sergio Azenha/Alamy Stock Photo

Jiñi iglesia chaʼan Grossmünster, ti Zúrich.

 Zuinglio tsiʼ colta lac piʼʌlob chaʼan miʼ qʼuelob chaʼan jiñi Biblia cabʌl bajcheʼ miʼ coltañonla. Tsiʼ yʌcʼʌ ti cʌñol jiñi principio tac am bʌ ti Biblia i tiʼ tsictesa chaʼan mach weñic cheʼ miʼ chʼujutesʌntel María (i mamá Jesús), miʼ melbentel oración melbil tac jach bʌ dios yicʼot cheʼ miʼ chojñel indulgencia, i tsiʼ yʌlʌ jaʼel chaʼan xtsʼiʼlelob jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel ti ñopbalʌl. ¿Bajcheʼ yilal tsiʼ jacʼʌ lac piʼʌlob? Cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi ñaxam bʌ i cʌntesa, lamital tsiʼ yʌlʌyob: «Maʼañic baʼ wis ubibil lon c chaʼan cheʼ tac bʌ bajcheʼ jiñi». Juntiquil historiador tiʼ tsʼijbu iliyi tiʼ tojlel jiñi católico tsaʼ bʌ i ñʌchʼtayob Zuinglio: «Jiñi tsaʼix bʌ i cʌyʌyob majlel yaʼ ti iglesia tiʼ caj bibiʼ tac bʌ i melbal jiñi sacerdotejob tsaʼ chaʼ caji i cʼotelob ti iglesia».

 Ti 1522, jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel ti ñopbalʌl tsiʼ mulayob chaʼan jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel ti política yaʼ ti Zúrich an chuqui tac miʼ melob chaʼan jiñi lac piʼʌlob maʼañic miʼ contrajiñob muʼ bʌ i yʌl jiñi Iglesia. Jin chaʼan, tsiʼ yʌlʌyob chaʼan Zuinglio woliʼ contrajiñob. Pero tsiʼ cʌyʌ jiñi i yeʼtel bajcheʼ sacerdote católico come mach yomic i cʌy tsaʼ bʌ i ñopo.

¿Chuqui tsiʼ mele Zuinglio?

 Anquese mach sacerdotejix, Zuinglio tsiʼ bej pucu chuqui miʼ ñop yicʼot tsiʼ chaʼle wersa chaʼan yambʌlob miʼ ñopob jaʼel. Tsaʼ wen cʼoti ti cʌjñel chaʼan tsaʼ bʌ i pʌsʌ, cheʼ jaʼel wem cʌmbil ti jiñi políticojob yaʼ ti Zúrich. Jin chaʼan, añʌch chuqui tsaʼ mejli i qʼuextan ti jiñi ñopbalʌl tac ti jiñi tejclum. Jumpʼejl ejemplo, ti 1523 tiʼ sube jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel ti Zúrich chaʼan maʼañic miʼ yʌjqʼuel cʌntesa tac ti ñopbalʌl mach bʌ chuculic ti Biblia. Ti 1524 tiʼ subeyob chaʼan miʼ yʌcʼob i tʼan chaʼan maʼañic miʼ chʼujutesʌntel melbil jach bʌ dios. Tiʼ coltaya lac piʼʌlob yicʼot ti yambʌ xsubtʼañob, jiñi yumʌlob weñʌch tsiʼ qʼueleyob cheʼ bʌ tsaʼ jisʌnti pulʌntib, melbil tac jach bʌ dios yicʼot yan tac bʌ. Jiñi libro Zwingli—God’s Armed Prophet miʼ yʌl: «Jiñi Iglesia ti Occidente maʼañic ba ora qʼuelbil i chaʼan cheʼ bʌ jisʌntel bajcheʼ iliyi cʼʌlʌl cheʼ bʌ jiñi vikingojob tsiʼ meleyob ili». Ti 1525, tsiʼ ñijcʌbe i pusicʼal jaʼel jiñi yumʌlob chaʼan jiñi iglesia tac miʼ sujtesʌntel ti hospital tac yicʼot chaʼan jiñi monjejob yicʼot monjajob miʼ ñujpuñelob. Cheʼ jaʼel, tsiʼ yʌlʌ chaʼan maʼañix miʼ mejlel jiñi misa i miʼ mejlel jumpʼejl tempa bʌ cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi Biblia (1 Corintios 11:23-25). Jiñi historiadorob miʼ yʌlob chaʼan jiñi tsaʼ bʌ i mele Zuinglio tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan miʼ temob i bʌ jiñi yumʌlob yicʼot jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel yaʼ ti ñopbalʌl ti Zúrich i tsiʼ meleyob yambʌ ñopbalʌl.

Jiñi Biblia de Zúrich tsaʼ bʌ mejli ti 1536, yaʼ ti central mundial chaʼan i testigojob Jehová (Warwick, Nueva York).

 Jiñi eʼtel ñumen ñuc bʌ tsiʼ mele jiñʌch cheʼ tsiʼ chaʼle ti traducir Biblia. Ti jabil majlel 1520, Zuinglio yicʼot junmojt lac piʼʌlob tsiʼ chaʼleyob ti traducir jiñi Biblia i mach wocolic bajcheʼ tsiʼ meleyob: Tsiʼ pejcayob jujumpʼejl versículo am bʌ ti hebreo yicʼot ti griego, i tsiʼ cʼʌñʌyob jaʼel Biblia tac muʼ bʌ i wen qʼuejlel ti ñuc bajcheʼ jiñi Septuaginta ti griego yicʼot Vulgata ti latín. Cheʼ jiñi, miʼ tsajiñob chuqui yom i yʌl jiñi versículo i miʼ tsʼijbuñob chuqui miʼ chʼʌmbeñob i sujm. Pejtelel ili eʼtel tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan ti 1531 miʼ loqʼuel jiñi Biblia de Zúrich ti jumpʼejl jach libro.

 Weñʌch chuqui tac tsaʼ bʌ i mele Zuinglio, pero tsaʼ ñumi ti pʼis chuqui tsaʼ bʌ i mele. Jumpʼejl ejemplo, ti 1525 tsiʼ yotsa i bʌ ti jiñi meloñel tiʼ tojlel jiñi anabaptistajob, mach bʌ wen miʼ qʼuelob cheʼ bʌ miʼ yʌjqʼuel ti chʼʌmjaʼ jiñi alʌlob. Ti wiʼil, Zuinglio weñʌch tsiʼ qʼuele cheʼ bʌ jiñi xmeloñelob tsiʼ yʌlʌyob chaʼan yom miʼ tsʌnsʌntelob jiñi mach bʌ weñic miʼ qʼuelob cheʼ bʌ miʼ yʌjqʼuelob ti chʼʌmjaʼ jiñi xbiʼtalob. Cheʼ jaʼel, tsiʼ wersa sube jiñi políticojob chaʼan miʼ cʼʌñob soldadojob chaʼan miʼ xicʼob jiñi lac piʼʌlob chaʼan miʼ jacʼob tsijib cʌntesa tac. Pero cabʌl parte yaʼ ti Suiza maʼañic tsiʼ jacʼʌyob come wen católicojob. Tiʼ caj iliyi tsaʼ tejchi jumpʼejl guerra baqui Zuinglio tsajñi jaʼel i yaʼ tsaʼ tsʌnsʌnti cheʼ bʌ 47 i jabilel.

Tsaʼ bʌ i mele Zuinglio

 Zuinglio mach wen cʌmbilic bajcheʼ Martín Lutero yicʼot Juan Calvino, pero añʌch chuqui ñuc bʌ tsiʼ mele jaʼel. Zuinglio tsaʼʌch i cʌyʌ jiñi catolicismo romano, mach cheʼic bajcheʼ Lutero. Ili tsiʼ colta tsaʼ bʌ caji i wiʼil mel Calvino. Jin chaʼan, tsaʼ cʼoti ti cʌjñel bajcheʼ i yuxticlel ñumen ñuc bʌ tsaʼ bʌ i qʼuexta i cʌntesa tac jiñi catolicismo.

 Tsaʼ bʌ i mele Zuinglio mach ñoj weñic come tsiʼ wen otsa i bʌ ti política yicʼot ti guerra chaʼan miʼ yʌcʼ ti cʌñol muʼ bʌ i ñop. Jiñi tsaʼ bʌ i mele mach cheʼic bajcheʼ tsiʼ mele Jesucristo, maʼañic bʌ tsiʼ yotsa i bʌ ti política yicʼot tsiʼ cʌntesa jiñi xcʌntʼañob i chaʼan chaʼan miʼ cʼuxbiñob jiñi i contrajob i mach yomic miʼ tsʌnsañob (Mateo 5:43, 44; Juan 6:14, 15).

 Pero Zuinglio miʼ cʼajtesʌntel bajcheʼ juntiquil tsaʼ bʌ i wen mulaj i pejcan Biblia yicʼot tsiʼ wen mulaj i suben yambʌlob chuqui tsaʼ bʌ i cʌñʌ. Tsiʼ taja i sujmlel tac am bʌ ti Biblia i tsiʼ colta yambʌlob chaʼan cheʼʌch miʼ melob jaʼel.

a Tsiʼ mele Philip Schaff.

b Jiñi indulgencia jiñʌch mandar tac muʼ bʌ i yʌcʼob jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel ti Iglesia chaʼan mach wen jalix mi caj i toj i mul jiñi lac piʼʌlob o miʼ junyajl jisʌbentelob chaʼan maʼañix miʼ wen ñusañob wocol yaʼ ti purgatorio cheʼ miʼ chʌmelob.

c Tsiʼ mele Bruce Gordon.

d Jiñi leccionario jumpʼejlʌch libro muʼ bʌ i chʼʌm tilel versículo tac am bʌ ti Biblia wʌn yajcʌbilix bʌ chaʼan miʼ pejcʌntel ti jumpʼejl jab.