'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˈwo ˗gblü ˗gɔn, ˈmën ˗kë ˈö kwa ˗zë ˈkwaa˗ ˗gblü gɔn?

Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˈwo ˗gblü ˗gɔn, ˈmën ˗kë ˈö kwa ˗zë ˈkwaa˗ ˗gblü gɔn?

ˈˈLÜMAN ˗gblü ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, Nazi ˈˈsɔdha ˗gɔmɛn do ˗yö ˗gbla Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö -nu kpö ˈbha ˗ta ˈö˗ pö: «Kö mɛn dosɛnŋ ˗yö ˗kɔ ˗gblü gɔn ˗sü ˈka, yi ˗dho mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ka zë.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Nazi ˈˈsɔdha ˗nu ˈö bu kun ˗an ˗gɔ ˗wo ˗kun dɔ ˗sü ˈka ˗an ˈˈsuee, kwa ꞊dhegblü gbɛ˗ ˈti Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗lögü. ˗Yö ˗kun ˈgüdɔgbɩɩsü ꞊dede ˈka. ˈWɔn ˈö bhë ˗yö ˗kɔ ˈö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo ˗gblügɔnsü yö ˗a ˈka, ˗a ˗zɔn. ˈKwaa kwa ˗kɔ ˗da ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗gblü ˗nu ˈgü. ˈKö ˗kë ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗wo bu ˗dɔ kwa ˗bha, ˗gblü ˗nu ˗wa ˗da ˈkwaa bɔ mɛn ˈbha ˈka.

ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo˗ pö wo kletiɛn ˗nu ˈka, ˗a mɛn ꞊gban ˈwaa ˈwɔn ˗nu yö ˈˈdhʋ̈. Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗pö ꞊dhɛ kletiɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha, ˗a ˗de ˗ʒian ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ˗bha ˈˈsɛ ˗ta ˗ko zë. Pë ˈwo˗ pö ꞊shiöŋ wo ˗de ˗dhɛ ˈyö ˗tɔ: ‹Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo kun ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka ꞊kwɛŋzü ˗wo ˗gblü ˗gɔn, ˈyö ˈmën ˗kë ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˗gblü gɔn ˈpö?› ꞊Waa˗ pö kwa ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗a ˗yɔ bɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu kun ˗an ˈgü ꞊kwɛŋzü waa ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗an ˗bha, ˈwaa do. ˗Kwa ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˈˈsoodhu ˗ga.

1. ˗ZLAN ˗DHƆKËMƐN ˗NU ˈˈPƐPƐ ˗KUN ˈˈSƐ DO ˈGÜMƐN ˗NU ˈKA

꞊Kwɛŋzü, Izraɛdhö ˈˈsɛgɔ dosɛnŋ ˈnën Zoova ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha kö ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗wo kë ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka. ˗Yö ˗an ˗dhɛ ö ‹˗de ˗bha pë ˈö ˗an sü ˈˈsɛ ˈˈpɛpɛ ꞊zinŋgü.› (Ex. 19:5) ꞊Ya ˈgo mü, ˗Zlan ˗yö ˈˈsɛ do ˗nu ˗an ˗dhɛ. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗Zlan ˗ya ö ˗wo bho ˗an ˗ta kö ˗wo ˗gblü gɔn ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˈwaa mɛn ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˈwo ˗Zlan do ˗dhɔkë ˗an zë. *

꞊Dɛɛ, Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊dede ˗wo ‹ˈˈsɛgɔ ɛɛnˈˈ ˈˈsiya suu ˈdo ˈdo ꞊gban ˈgümɛn ˗nu, mɛ suu ˈdo ˈdo, waa˗ ˗wʋ suu ꞊gban pö ˗mɛ ˗nu› ˈka. (˗Dhɛ. 7:9) ˗Wo wo ˗kɔ ˗da ˗gblü ˗nu ˈgü ˗be, ˗wo ˗dho wo ꞊dhegblü ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkë, ˗an zë.

2. ZOOVA ˈNËN ˗YA Ö ˗WO BHO IZRAƐDHÖMƐN ˗NU ˗TA ˈYÖ ˈWO DHO ˗GBLÜ ˗BHA

꞊Kwɛŋzü, Zoova ˈnën ˈˈtʋ̈ŋ ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu dho ˈdho ˗a ˈka ˗gblü ˈˈpiʋ̈ waa ˈpë ˈwo dho ˈko zë ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗pö ˗an ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo Kanaanmɛn ˗nu zë, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗wo ˗kun ˗zuu yaa ˗nu ˗dhɔkë ˗ni ˈgü, ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë, ˈwo ˈˈsaa˗ ˗nu bho wo ˗bha ˈnën ˗nu ˈka. Zoova ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an bho ˈˈsɛ ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü, kö wo ꞊dede ˗an ˗kɔ ˈya ˗dho ˗da ˗an kë ˗sü ˈgü. (Lév. 18:24, 25) ˈDhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗ya ˈˈsɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka Zoova ö ˗wo ˗bho ˗an ˗ta kö ˗wo wo ˗de ˗ta ˗ko zë ˗an ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈. (2 Sam. 5:17-25) ˈˈKɛɛ Zoova ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha toŋtoŋdhö kö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˈsü wo ˗de ˈgü ˗wo ˗gblü ˗da mɛn ˈbha ˗ta. ꞊Waa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗slɔɔ ˗a ˈgü.—Nomb. 14:41-45; 2 Chron. 35:20-24.

꞊Dɛɛ, Zoova ˈyaa˗ pö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˗gblü gɔn. ˈˈSɛgɔ ˗nu ˗wo ˗gblü ˗da wo ˈko ˗nu ˗ta wo ˗de dhɔɔbhaapë ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˗Zlan dhɔɔbhaapë ˗nu ˗wɔn ˈyaa ˗mü. ˗An ˗bha ˗gblü ˗nu ˗wo ˗gban ꞊shiöŋ ˈˈsɛ ˗dadhiʋ̈ ˗wɔn ˗nu, ˈwëëga ˗wɔn, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈˈsɛkɔɔwɔn ˗nu ˗bha. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ wo ˗gblü ˗gɔn ˗Zlan ˈtɔ ˗wɔn ˈgü, kö mɛn ˗nu ˈwa ˗dho ˗a ˗dhɔkësü shiʋ̈ˈˈ ɛɛnˈˈ kö ˈwo˗ ˈyɔɔ˗ ˗nu zë. ˈˈKɛɛ Zoova ˗dho ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊dede ˗takpa, ˈö ö ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈgü ꞊shiʋ̈ Aamagedɔn ˗gblü ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. (˗Dhɛ. 16:14, 16) ˗Gblü ˈö bhë ˗a yi ˈka, ˗a ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˈwo dho ˈgo dhaŋ˗ ˈgü wo dosɛnŋ ˈnën ˈwo dho ˗gblü gɔn, ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈka ˈwaa ˗mü.—˗Dhɛ. 19:11-15.

3. MƐN ˗NU ˈWO WO ˗ZOYÖ ZOOVA ˗DHƐ, IZRAƐDHÖMƐN ˗NU ˈWAA ˗AN ZË

ˈDhɛ Dhaabö ö ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˗dha ˗gblü ˗gɔ Zedhiko. Mɛn ˗nu ˗wa ˗gblü ˗nu gɔn ꞊dɛɛ, ˗wo ˗zo ˗yö ˗Zlan ˗dhɛ ˗mɛn ˗nu ˗dha ˗ee?

꞊Kwɛŋzü, Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˈdho ˗gblü ˈˈpiʋ̈, ˗wo mɛn ˗nu ˈwo wo ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗an ˗wëë ˗zë, ˈö mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗ya pö ˗wo ˗an zë, ˈwo ˗an zë. ˗A ˈwɔnzuan ꞊plɛ ꞊nɛn: Zoova ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo Zedhikomɛn ˗nu zë. ˈˈKɛɛ Dhaabö ˗bha ö ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗wɔn ˈgü, Izraɛdhömɛn ˗nu ˈti waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗an zë. (Jos. 2:9-16; 6:16, 17) ꞊Taabha, ˈdhɛ Gabaɔnmɛn ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ ꞊dedewo, Izraɛdhömɛn ˗nu ˈti ˈpa ˗an ˗bha ˈˈkwipö ˗nu ˈka.—Jos. 9:3-9, 17-19.

꞊Dɛɛ, ˗gblü ˗ya ˗da ˈˈsɛ ˗nu ˈgü, ˗wo mɛn ˗nu ˈwo wo ˗zoyö ˗Zlan ˗dhɛ ˗an ˗zë. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈˈsɔdha ˗nu ˈka ˗wo ˗an ˗zë ꞊va.

4. IZRAƐDHÖMƐN ˗NU DUA ˗MÜ KÖ ˗WO ˈTO ZOOVA ˗BHA ˈTƆŊ˗ ˗NU ˈˈPIƲ̈ ˗GBLÜGƆNDHƐ ˈGÜ

꞊Kwɛŋzü, Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˈdho ˗gblü ˈˈpiʋ̈, Zoova ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo ˈto ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˈˈsanni ˗wo ˗kpo ˗wo ˗gblü gɔn, ˗an dua ˗mü ꞊köŋ ˗wo «˗dhikodhɛ» mɛɛnˈˈ wo ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈. (Deut. 20:10) Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈzü kö Izraɛdhö ˈˈsɔdha ˗nu ˗wo wo ˗de ˈkun ˗së, kö ˗wo ˈto ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈˈtakɔ ˗së ˗bha ˗an ˈˈpiʋ̈. (Deut. 23:9-14) ˈˈSɛ ˗nu ˈwo ꞊klënŋ ˗an ˗zü ˗wa dhebɔ ˗nu ˈkun ˗gblü ˈˈpiʋ̈, ˗wo ˗wɔ ˗an ˈka ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˈwa ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wa ˈnëndhe ˈkun ˗gblü ˈˈpiʋ̈, ˗an dua ˗mü kö ˗wo dɔ ˈˈsu do ˗yö ʒiö kö ˗wo ꞊kun ˗a ˈsü dhe ˈka.—Deut. 21:10-13.

꞊Dɛɛ, ˈˈsɛ ꞊vadhɛ ˗wo ˗yö ˗mɔn ˗sü ˈka ˗a ˈgü kö ˈwo ˈtɔŋ˗ ˈbha ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗gblü ˈˈpiʋ̈. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˗an ˗ya kö mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈˈsɔdha ˈka ˗wo ˗an ˗takpa, ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈˈsɛgɔ ˗nu ˈwaa ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ꞊bhlëë ˗ya.

5. ˗ZLAN ˗YÖ ˗GBLÜ ˗GƆN Ö ˗BHA ˈˈSƐGƆ ˗NU ˗BHA ˈKA

˗Zlan ˗yö ˗gblü ˗gɔn ˈˈsɛ ˈbha ˗bha ˈka ꞊dɛɛ, ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Izraɛdhö ˗takun ˗a ˈka Zedhiko ꞊kwɛŋzü ˗a ˈdhö ˗ee?

꞊Kwɛŋzü, Zoova ˗yö ˈko ˗zë Izraɛdhömɛn ˗nu ˗bha ˈka, ˈö ˗dhidha ˗nu ˗kë ˈwo to ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka. ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗takun ˗a ˈka ˈö ˗an ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö Zedhiko ˈˈkwipö ˗gɔ ka ˗zo ꞊kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ee? ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗ya pö ˗wa kë˗ ˈka ˗a ˈdhö, ˈdhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ya «ˈˈgbla ˗sü ˗bha, ˈˈkplʋʋ ˗nu ˗wo ˗lo ˈpapadhö,» ˈö ˈˈkwipö ˈö bhë ˗a ˈkun ˗sü ˗kë ˗an ˗kɔa ˈˈplëëplë. (Jos. 6:20) ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈwo to ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ˈpö Amoritö ˗nu ˗ta? «Zoova ˗ya ˗kë ˈö mënŋga ꞊va ˗wo go dhaŋ˗ ˈgü ˈwo ˗lo ˗an ˗ta. [...] ˈYö mɛn ˗nu ˈwo ga mënŋga ꞊kwaa ˈwo ˗kë ꞊va ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka˗ ˈmɛn ˈwo ga ˗piö ꞊kwaa ˗an ˗ta.»—Jos. 10:6-11.

꞊Dɛɛ, Zoova ˈyaa ˗gblü gɔn ˈˈsɛgɔ ˈbha ˗bha ˈka. ˗A ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈö Yesu ˈdhö˗ ˗gɔdhiʋ̈ bhë «ˈyaa ˈˈkpʋng ꞊taa yö.» (Zan 18:36) Sɔtraan ˈnën ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗an ꞊kɔɔn ˗ni ˈgü. ˈWɔn yaa ˗nu ˈwo Sɔtraan zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˈyö ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü ˗gblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ꞊dɛɛ.—Dhu. 4:5, 6; 1 Zn. 5:19.

KLETIƐN ꞊DEDE ˗NU ˗WO ˗DHIKODHƐ MƐƐNˈˈ ˗MƐN ˗NU ˈKA

꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˈwɔn ˗nu ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu kun ˗an ˈgü ꞊kwɛŋzü waa kletiɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗an ˗bha ˈwaa do toŋtoŋdhö. ˈˈKɛɛ pë ˈö ˗an ˗wɔn ˈgü ˈkwaa ˗gblü gɔn ˗a ˈˈplɛ ˈyaa ˈnën bhë. ˗A ˗gɛn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗dhö ˈzü. ˗A ˈwɔnzuan ˈö ˗tɔ ˗Zlan ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗totaabhasü ˈgü, mɛn ˗nu ˈö dho ˗an ꞊klaŋkë «wo ˈti ˗dho ˗gblügɔnsü draanˈˈ,» ˗a ˗wɔn ˈgü wo ˈti ˗dho wo ˗kɔ ˗da ˗gblü ˗nu ˈgü. (Is. 2:2-4) ꞊Ya ˈgo mü, Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈwaa «ˈkpongtaamɛ ˗nu ˈka gbɔ.» ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗gblü ˗nu ˗wa ˗da, ˈwaa bɔ mɛn ˈbha ˈka.—Zan 15:19, NTBL.

Yesu ˗yö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ꞊faanmën ˈwɔn ˈbha kë ˗sü ˗bha ˈzü. ˗Ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo ˈˈkan ˈwɔn ˗kun wo ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗sü, ˗naandhe waa ˗gblü ˗nu ˗bha. (Mat. 5:21, 22) ˗Yö ˗dhioo ˗dɔ ˗an ˗ta ˈzü ˈö˗ pö ˗wo kë ‹mɛ ˗nu ˗kɔ ˗wü ˈkoo ˗mɛn ˗nu› ˈka, kö ˗an ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗dhɔ ˗yö ˗an kë.—Mat. 5:9, 44.

Kwa ˗dho ˈto ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö ˈˈdhʋ̈ tɛan˗ ˈka ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˗gblü gɔn. ˈˈKɛɛ kwa mɛn ˈbha ˗sü ꞊dhɛ kwa ˈyɔɔ˗ ˈdhö ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗ee? ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗zotakɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ bho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈.—Zak. 4:1, 11.

ˈKwaa kwa ˗kɔ ˗da ˗gblü ˗nu ˈwo gɔn ˗ni ˈgü ˈˈsɛ ˗nu ˈgü ꞊dɛɛ ˗an ˈgü. ˈPë ˈkwa˗ ˗kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˗dhikodhɛ waa ˗dhɔ ˗an ˗da kwa ꞊zinŋgü ˗sü. (Zan 13:34, 35) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Zoova dho ˗gblü ꞊gban ˈˈpɛpɛ bho ˗a ˈka ˈˈshia˗ ˗tokpa ˈka kwa˗ ˈˈdhiʋ̈gan ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈˈsanni ˗yö ˗wo, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa kwa ˗kɔ bho ˈˈkpɔnŋtaawɔn ˗nu ˈgü.—Ps. 46:9.

^ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka Izraɛdhö ˈˈsɛgɔ ˗nu ˗wo ˗gblü ˗gɔn wo ˈko ˗nu ˈka, ˈˈkɛɛ ˈyaa kun Zoova ˗dhɛ ˗së. (1 Rois 12:24) ꞊Ya kë ꞊shiöŋ ꞊dhɛ Izraɛdhö ˈkɔdhi ˈbha ˗ya ö ꞊taa yö ˗a ˗bha ɛɛnˈˈ ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈbha kë Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˈyö ꞊kun ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö ˗a ꞊dhegblü ˗wo ˗gblü ˗da ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈyaa kë ˈˈdhʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.—Juges 20:3-35; 2 Chron. 13:3-18; 25:14-22; 28:1-8.